«Фольклор  агылшын  сөзі.  Оныц  дәл  магынасы-  халық  даналыгы

тусіру  жөніндегі  олеңдері  мен  тақпақтары  жене  айгпыс,  бәдік 
өлецдері мен  жырлары  буган  толық дәлел  бола  алады»,-  дейді  [383, 
14-1-5  б.].  Демек  ғалымның 
халықтық  ншғармаларға 
фольклор 
үғымын  дүрыс  қолдануы,  оның  синкретті  жанрға  жататынын  дәл 
анықтауы- бәрі қазіргі таңда өз маңызын жойған жоқ.
Сондай-ақ  ғалым  Бейсембай  Кенжебаев  сол  заманның  өзінде 
фольклордын ауызша шығарылып, ауызша сақталатынын, оны жаттап 
айтатыидар  жыршы,  ертекшілер  екенін,  олардың шеберліктері  де  әр 
түрлі  болатынын,  ал  оның  фольклорлық үлгінің  бірнеше  варианты 
болуына себепші екендігін т.б.- бәрін жан-жакты талдаған. Және әлем 
халықтары  фольклорында  мотив,  сюжет  үксастықтары  болады  деуі 
ғалымның  жан-жақты  ізденгенін  танытады.  Ал,  фольклорда  сөз 
қисыны,  өлең  құрылысы  қонымды, жатық  келеді дей  отырып,  ғалым 
онда  салыстырулар,  теңеулер  көркем,  күнггі  болады  дейді.  Одан  әрі 
ғалым  фольклорды  жинау,  жариялау,  зерттеу,  әрі  одан  үйрену 
қажетгігіне 
көңіл 
бөлгізеді. 
Демек 
Бейсембай 
Кенжебаев 
фолыслордың  сөз  өнері  екенін  дүрыс  анықтаған.  Сонымен  қатар 
фольклор  әр  заманның  айнасы,  тілек-  мақсатының  күралы  екенін  де 
дүрыс байқаған.
Бейсембай  Кенжебаев  казак  фольклортану  ғьшымыньщ  өзінен-өзі 
тумайтьшьш,  дербес,  оқшау  өркендей  қоймағандығын  т.б.  ескерте 
отырып,  осы  ғылымның қалыптасуына орыс халқы  мәдениетінің  зор 
әсері болғанына көңіл бөлгізеді.
Ал,  Қазан  төңкерісі  қазақтың  кеңестік  соңиалистік  мәдениетінің 
негізін  қалады  дей  отырып,  ғалым  Б.  Кенжебаев 
қазақ  әдебиет 
тарихшылары  да  «үлы  революция»  бағытындағы  ғылымды  жасауда 
біраз жүмыстар атқарғащ.ін жазады. Бүл бағытты іске асыру  жолында 
туындаған  олқьшықтар,  жетіспеген  шалалықтар,  зиянды  теріс  саяси 
бағыттар  өз  әсерін  тигізгенмен,  ғалым  жалпы  қазак  әдебиет  тарихы 
ғылымдық  қалыптану  жағынан  қарағанда,  орыс  мәдениетінің 
ғылымдық  әдебиет  тарихын  жасау  тәжірибесінен  үлгі  алып,  үйреніп 
өскенін  дітгеген.
Бүл  кезде  қазақ  фольклортану  ғылымында  методологиялық  негіз 
ретінде марксизм-ленинизм  ілімі  алынды.  Фольклорды тек  таптық 
түрғыда  қарастыру, 
буржуазиялық  ғалымдар 
әдістерінің  тек 
қателіктерін сараптау, фольклористиканың басты міндеті  фолькпорды 
тап  тартысы  күралы  ретінде  зерттеу  екендігі  т.с.с.  сол  түстағы 
коммунистік  партия үстемдігімен, кезең ерекшелігімен  түсіндіріледі. 
Осы орайда еңбектің кіріспесінде фольклорға қатысты  терминдердің, 
олардың  өзіндік  ерекшеліктерін т.с.с.  жан-жақты  саралауы,  оның туу
322

себептерін  түсіндіруі  т.с.с.-  бәрі  де  сол  түстағы  қазақ  фольклортану 
ғылымының жеткен жетістігі екенін атап өткен жөн.
Сонымен  қатар  Кеңестік  жүйедегі 
ғалымдар  фольклорды 
әр 
замандағы,  әр  кездегі тап тартысының әрі  айнасы,  әрі  мықгы  күралы 
ретінде  қарастырды.  Фольклорға  әр  заманның  жыршысы,  ертекшісі, 
ақыны  т.б.  өз  табының  көзқарасын  енгізіп  отыратыны  сөз  болады. 
Фольклорды  әр  заманда  әр  тап  өзіне  қүрал  етуге  тырысатыны,  сол 
арқылы  халыққа  өзінің  салт-санасын  жайып,  ықпал  үстемдігін 
жүргізіп  отыруға  әрекеттенетіні-  бәрі  сөз  болды.  Одан  әрі  қазақ 
фольклорын  жазып  алу,  жинау,  зерггеу  тарихы  XIX  ғасырдың  орта 
кезінен  басталады  дей  отырып,  ол  кезде  Россияның  қазақ  даласын 
өзіне  отар ел есебінде  косып  алуды аяқтағаньга да сөз етіпті.  Сондай- 
ақ  қазақ  даласының  табиғатын,  байлығын,  қазақ  халкынын  тарихын, 
шаруашылық,  әлеуметтік  түрмысын,  тілін  тексеруге  т.б.  түрлі 
экспедгащялар,  талай  жиһанкездер,  ғалымдар т.б.  ат салысқаны;  жер- 
жерде  Россияның  географиялык  қоғамдары  үйымдастырылғаны,  ол 
коғамдар  түрлі  газет,  журнал,  жинақ  шығарып  түрғаны;  сол 
басылымдарда  ғалымдардың  өздерінің  жинаған,  тапқан,  жазған 
материалдарын  жариялап  отырғаны 
т.с.с.-  бәрі  шолу  түрінде 
сипатгалады  [383, 23-24 б.]. 
»
Ал,  қазақ  фолькпорын  әрі  жинап,  әрі  жариялап,  әрі  зерттеген 
белгілі  ғалымдар  ретінде  Ш.Ш.Уәлиханов  есімі  аталғанда:  туған 
жылы,  ортасы  мектепте  қалай  дәріс  алғаны,  ол  жөнінде  орыс 
жолдастарьгаың  пікірі,  қазақтын  ескі  мүраларын  жинаумен,  жазумен 
шүғылданғанда  кімнен  жинағаны  көрсетіледі.  Олардың  өз  кезегінде 
орыс  тіліне  аударылуы,  кіммен  хат  алысқаны,  кай  жерлерге  саяхат 
жасағаны,  жинаған  фольклор  үлгілерінің көбі  жоғапып  кеткені,  бізге 
қандай  еңбектер  жеткені,  қырғыз  жыры  «Манасты»  зерттеуі  т.с.с.- 
бәрі  де  Ш.Ш.Уәлихановтың  фольклорганушылық  қызметінен  қүнды 
акпарат береді  [383,24-26 б.].
Академик  В.В.Радлов  есімі  аталғанда, 
еңбекте  ол  шығысты 
зерттеуші  ғалым, түрік тілдері  мен түрік әдебиетінің  маманы ретінде 
дәріптеледі  [383,  26-28  б.].  Сондай-ақ  ғалымның:  ондаған  жылдар 
бойы  Сібірге,  Алтайға,  Орта  Азияға  экспедициямен  шыққаны;  ол 
жерлердің 
этнографиясын, 
антропологиясьга, 
археологиясын, 
фольклорын  зертгегені  сөз  болады.  Осының  негізінде  өзінің  әйгілі 
«Түрік рулары ауыз өдебиетінің нүскалары» атапатын үлкен-үлкен  он 
бір  том  түратын  кітаптарын  шығарғаны;  жинақтың  түгелдей  үшінші 
томы  тек  қазақ  халқының 
ауыз  әдебиеті  нүсқаларын  қүрайтыны 
жазылған.  Сондай-ак 
бүл  жинақта  қазақ  фольклорының  барлық 
жанрлары  камтылғаны,  халық  жырлары  бөліміне-  ескі  өлеңдер,  бата,
323
А

қыз  тойы  үстінде  айтылатын  өлеңдер,  жоқтаулар,  айтыс,  бақсылар 
сарыны, батырлар жыры, тарихи  жырлар,  ертектер енсе; кітап сөздері 
бөліміне-  дастандар,  аңыз  әңгімелер,  діни  ғүрып-әдет  өлеңдері  т.б. 
кірістірілгені назар  аудартады.  Ал, айтыс бөліміне-5  нүсқа, батырлар 
жыры  бөліміне-  4  нүсқа,  тарихы  жырлар  бөліміне-  2  нүсқа  т.с.с. 
қамтылғаны  -   бәрі  де  ғалым  В.В.Радлов  жинағының  маңызын 
арттыратыны сөзсіз.
Сондай-ақ  белгілі  ғалымдар:  Г.Н.Потанин  [383,  28-29  б.], 
Ә.А.Диваев  [383,  29-30  б.],  Мәшһүр  Жүсіп  Көпеев  [383,  30  б.] 
еңбектері  сөз  болғанда,  кәбінесе  олардың  қазақ  фольклорын 
жинаудағы, 
жариялаудағы, 
зерттеудегі 
фолыслортанушылық 
қызметтеріне  көңіл  аудартады.  Демек  қазақ  фолыспортану  ғылымы 
негізін қалауда аталған ғалымдар еңбектері зор екені біраз қамтылған.
Кітаптағы материалдар халык ауыз әдебиетінің жанрлық принципі 
бойынша 
қүрастырылып, 
жанрлардың 
шығу 
мерзімімен 
байланысты(әдет-ғүрып  өлеңдері, 
ертегілер,  эпос,  айтыс,  тарихи 
жырлар)  ретімен  берілген.  Демек  жанрларды  шығу  мерзіміне  қарай 
қарастыру  үлгісі тұңғыш  рет  осы  еңбекте  іске  асуы,  сөз  жоқ,  қазақ 
фольклортану  ғылымының  жеткен  жетістігі  болды.  Кітаптың  соңғы 
тарауы  кеңес  фольклорьша  арналған.  Ал,  С.Сейфуллиннің  халық 
ауыз әдебиетіне арналған кітабында мүндай тарау атымен жоқ.
Демек  Қазан  төңкерісіне  дейін  қазақ  халқының  «әдебиет 
өрнектерін» жинауда, оларды баспа жүзінде жариялауда, онан соң, ең 
алғаш  ғылыми  түсініктер  беруде  орыс  ғалымдарымен  қатар  қазақ 
ғалымдары,  немесе  қазаққа  қатысты  тарих,  тілді  зерттеушілер: 
Ш.Уәлиханов,  В.В.  Раддов,  Г.Н.Потанин,  Ә.Диваев,  М.Ж.Көпеев т.б. 
еңбектерінің сарапталуы т.с.с. қүптарлық іс. Бүлардың әрқайсысыньщ 
қысқаша  өмірбаяндық  деректері,  қазақ  фольклорын  жинаудағы, 
жариялаудағы,  зерттеудегі  еңбектері  т.б.-  бәрі  алғаш  историография 
деп қарастырылды.
Кітапта  салтпен  байланысты  елеңдерді,  яғни 
түрмыс-сапт 
жырларды  [383,  35-57  б.].  фольклордың  үсақ  түрлері  дей  отырып, 
Б.Кенжебаев  оны  іштей  төртке  жіктеді.  1)  мал  шаруашылық  туралы 
өлеңдер;  2)  дін  салт  өлеңдері  (наурыз,  бақсы  сарыны,  бәдік,  арбау, 
жалбарыну,  жарапазан);  3) 
үйлену  салт  өлеңдері  (әдет,  салт, 
тойбастар,  жар-жар,  сыңсу-жүбату,  бет  ашар);  4)  мүң,  шер  өлеңдері 
(қоштасу, естірту, көңіл айту, жоқтау) т.б.
Міне,  мүндағы  дін  салты  өлеңдері,  үйлену  салт  өлеңдері,  мүң- 
шер  өлеңдері  алғаш  рет  М.Әуезовтің 
«Әдебиет  тарихы»  (1927) 
кітабында  қарастырылса, 
ал  мал  шаруашылық  туралы  өлеңдер
С.Сейфуллиннің  «Қазақ  әдебиеті»  (1932)  кітабында  тұңғыз  сөз
324

болғаны  белгілі.  Ендеше  фольклордың  осы  түрмыс-салт  жырларын 
жазу барысында Б.Кенжебаев аталған еңбектерді карастьфған. Сөйтіп, 
ғалым  Б.Кенжебаев  жоғарыдағы  М.Әуезов 
пен 
С.Сейфуллнн 
еңбектерінің  үтымды  жақтарын  ала  огырып,  бірін-бірі  толыктыру 
мақсатында  біріктірген тәрізді.
Салт өлеңдері  дегенде  зерттеуші:  а)  мүнда  әңгімеге,  оқиғаға  өріс 
ашар  үзақ  сөздер  болмайды  десе;  ә)  арнаулы  бір  салттын  шартын 
орындау  ретінде  ғана  айтылатынын, 
оның 
кез-  келген  елдің 
фольклорында  болатынын  т.б.  сөз  етеді.  Ал,  дін  салтынан  туған 
елеңдерде  тек  үстем  ортаның,  дін  басылардың  халық  санасына 
таратып  сіңіретін  үғым,  нанымдары,  дін нанымдары т.б.  орын  алған 
дегенге келтіреді.
Міне,  осы  түста  Бейсембай  Кенжебаев  салт  өлеңдеріне  мынадай 
аныктама  береді:  «Буның  көбі  арнаулы  салтты  орындау  ретінде 
айтылатын  фольклор  улгілері  болады. 
Салттардың  бірі 
шаруа 
кәсіпті  айтса, 
бірі  діндік  нанымды  айтса, 
бірі  қуаныш,  сауык, 
кездерінде айтылады.  Тагы  біреулері цайгы,  қаза, муң-уайъш устінде 
айтылады»,-  дейді  [383,  35  б.].  Демек  ғалымның  түрмыс-салт 
жьфларына  берген 
сипаттама  түріндегі  анықтамасы  да  ,  оларды 
іштей  жіктеу үлгісі  де  қазіргі  таңда өз  маңызын  жоймай  келгені т.б,- 
бәрі  зертгеушінің  мақсат-  бағдарының  дүрыстығын  дәлелдейді.  Ал, 
Бейсембай  Кенжебаевтың  мына  бір  ой-пікірлері:  «Қазақ  қызының 
бурынгы  теңсіз  тірлікте  уй  ішінде,  цогам  ортасында  мал  есепті 
қорлықта  болганын  білдіретін  «сыңсу»  өлең  көп зарды  танытады. 
Немесе  бурынгы  ақсақалдық, рушылдық  салттары  әйелге міндетті 
шарт  ететін  «жоқтау»  сияқты  олеңдерден  көп  замандардың  көп 
ауыр шындықтарын, жас әйел журегіндегі қсиіың туман қайгы-шерді 
тануга  болады»,-  дегені  [383,  35  б.],  оның түрмыс-салт  жырларының 
қоғамдық  мәнін 
ашып  айтуда 
тек  таптық  түрғыда  келгенін 
анықтайды.
Мал,  шаруашылык 
туралы  өлеңдерге 
ғалым  мынадай 
түсініктеме-  аныктама  береді:  «Ерте  заманда  қазақ  халкының  негізгі 
кәсібі  мал  өсіру болды.  Ол талай  ғасьф бойы мал бағып,  сол  малдың 
жүн,  терісін  киім-кешек,  керек-жарақ  етіп,  етін,  сүтін  аукат,  тамақ 
етіп,  өзін  күш-көлік  етіп  күн  көрді.  Мал  қазақ  халқының  тіршілік 
тірегі болды.
Бүған  қосымша  қазақ  халкы  ерте  уакытта  аң  аулаған.  Аңды  ол 
ермек,  кызык үшін ауламай, тірлік үшін аулаған.  Сондықтан қазақтың 
ертедегі  ауыз  әдебиетіндегі  мал,  аң,  қүс  туралы  өлең,  жырларды 
халықтың шаруашылығы туралы өлең, жырлар  деуге болады»,- дейді 
[383,  36 б.]. Және олардың жаратушысы, тәңірі,  иесі,  пірі  болады деп,
325

оларды  Қамбар  ата,  Зеңгі  баба,  Шопан  ата,  Ойсыл  кара,  Сексек  ата 
деп 
дүрыс аныктаған:
Мал  шаруашылық  туралы  өлеңдер  дегенде:  «Өзінің  тірлік  серігі 
мал  жөніндегі  өлеңдерінде 
бацташы  адам  өз  муңын  малга 
муңдатады.  Өзінің аталық-аналық мейірімін мал тілімен айтқызады, 
өмір  тартысындагы  төзімділіктің  қажетін  де  әр  малдың  анық 
еңбекшіге  сүйенетінін  мал  тілімен  аңгартады»,-  делінген 
[383,  37 
б.] пікірлер де орын алған.
Бүлар,  көбінесе  сипаттау  үлгісінде  жазылып,  мәтіндерден  азды- 
көпті үзінділер дерек көзі ретінде  берілген.  Жалпы мүнда мал туралы 
өлең, 
жырларға  қатысты  берілген  сипаттаулар  дүрыс  қамтылған. 
Мәселен:  «Қазақ халқы жалпы мал атаулыны қадірлеген. Онын үстіне 
төрт  түлік  малдың  қай-қайсысының  болсын,  кейбір  түсін  өте-мөте 
қадірлеген.  Мысалы:  жылқыны 
қылаң,  боз,  шүбар,  сары  түсін, 
түйенің  ақ,  боз,  ақсары  түсін,  қойдың  бозқасқа  түсін  қасиетті  деп 
білген»,- деген тәрізді ой- пікірлер бар  [381, 38 б.].
Дін  салт  өлеңдері  дегенде  ғалым:  қазақтың  ертеден  келе  жатқан 
халық  ауыз  әдебиетіндегі  салт  өлең-жырларының  бірсыпырасы 
халықтың  дін  салты,  әдет-ғүрпы  жайында  десе,  қазақтың  ертеде 
шаман  дінінде  болғаны;  шаман  діні  бойынша  адам  бір  жағынан 
табиғатқа,  табиғат  көріністеріне;  көкке,  айға,  күнге,  жүлдызға,  отқа; 
екінші  жағынан,  аруаққа, 
көк  тәңірге,  иеге  бағынғаны  т.с.с.  сөз 
болады  [383, 39-40 б.].
Мәселен:  «Тәңірі»,  «Көк  тәңірі»  аспан  қудайының  аты  болган. 
Бурынгы  адамдар  жақсылық-жамандық,  адам  дерті,  мал  індеті, 
алгыс-қаргыс,  ырыс,  сор,  берекелі-  берекесіздік-  бәрі  де  тәңірден 
болады  деп  білген»,-  деген  тәрізді  [383,  39  б.]  ғалым  сипаттаулары 
ғылыми  сипатын  әлі  жойған  жоқ.  Ал,  бүл  дін  салты  өлеңдеріне 
Бейсембай  Кенжебаев  дүрыс  анықтама  берген:  «Қазақтың  ертеден 
келе  жатқан 
ауыз 
әдебиетіндегі 
салт 
өлең, 
жырларының 
бірсыпырасы  халықтың  дін  салты,  діи  гурып-әдеттері  жайында. 
Наурыз 
туралы 
жырлар, 
бақсьі 
сарыңдары, 
турлі 
бата, 
жалбарынулар  ,  жарамазан  жырлары,  бәдік  айту,  арбау,  дүга  оқу, 
тагысын-тагылар  осы  дін  салты  жайындагы  өлең,  жырлар 
болады»,- дейді  [383, 39 б.].
Міне,  мүнда  дін  салт  өлеңдерінің  іштей  бөліну  классификациясы 
қазіргі  таңда  да  осы 
бірізділікті  сақтайды,  тек  мүндағы  наурыз 
туралы жырлар қазір  дін салты  емес, үлыс  жыры боп  өз алдына жеке 
қарастырылады.
Наурыз  жырларына  келгенде  ғалым:  оның  мартгың  22-і  күні 
болатынын;  сол  күні  күн  мен  түннің теңеліп,  қыс  қаһары  қайтып,
326

жаз лебі  сезілетінін;  төрт түлік  мал төлдеп,  ак шығып  халык тойына 
бастайтынын;  осы  күнді  жаңа  жылдың  басы,  апғашқы  күні  деп 
есептегенін;  оны  халықтың  «үлыстың  үлы  күні»  деп  атап,  үлкен 
мёйрам  етіп  өткізіп  келгенін;  ұлыстың  үлы  күні  не  істелсе,  барлығы 
да  арнаулы  өлеңмен,  жыр,  тақпақ,  мақап  үлгісімен  айтьшатын 
арнаулы  тілекпен,  ерекше  ырыммен  істелгенін;  бүл  күнде  ерекше 
амандасу,  ерекше  көрісу,  ерекше  бата  беру  әдет  болғанын  т.с.с.  сөз 
етеді  [383,  41-42  б.].  Міне,  мүнда  берілген  анықтамалар  да, 
сипаттаулар  да-  бәрі  ғылыми  талапқа  сай  жазылған,  яғни  жанрлық 
ерекшеліктері ескерілген.
Фольклордың  келесі  жанры  бақсы  сарынына  келгенде,  ғалым  ол 
турасында  мынадай 
сипаттама  береді:  «Монгол  тілінде-  бақсы- 
оқытушы,  устаз деген сөз.  Былай болатын реті бар.  Өйткені,  шаман 
дінінде  бақсы  оқытушы,  устаз  қызметін 
атқарган.  Шаман  діні 
бойынша  бақсы 
тәңірдің  сүйвтін,  жарылқайтын, 
аруақтың 
жарататын,  қолдайтын  адамы.  Ол  әрі  жыршы,  әрі  куйші,  ол  әрі 
дәрігер,  әрі  сәуегей.  Қысқасы,  шаманистердің  нануы  бойынша  оның 
білмейтіні  (   оның  қолынан  келмейтіні)  жоқ-  деген  наным  болган»,- 
дейді  [383,  42  б.].  Сөйтіп,  ғалым  фольклорда  кездесетін  бақсы 
бейнесін  жан-жақты  дүрыс  талдаған.  Сондай-ақ  зерттеуші  сарын 
айтуда  бақсы өзінің жынын айтып шақырады,  және әр баксының  өз 
жыр  жыны  бар дегенді  айтады.  Сонымен  қатар  бақсы  сарынында  сөз 
екпінді, 
көптірме  келеді  десе, 
оньщ  сөздерінің  ішкі  мәні, 
сөз 
шумактары  бір-біріне  үйлесіп,  тыгыз  байланысып  отырмайтыны  сөз 
болған.  Сөйтіп,  ғалым  бақсы  сарынының  өзіндік  ерекшеліктерін  де 
дұрыс байқаған.
Фольклордың келесі жанрлары бәдік, арбау сөз  болғанда [383, 43- 
44  б.],  қазақ  халқының  ерте  заманда  ескі  дін  бойынша  әрбір  жан- 
жануардың  әр түрлі  жаксылық-жамандыктың  «иесі  бар» деп  сенгені 
айтылады.  Ол  «иелерді»  қызыл  тілмен  алуан-алуан  әсерлі,  сырлы 
сөзбен  көндіруге,  зиянсыз  етуге,  мейірімді,  пайдалы етуге болады деп 
халық  сенген  десе,  ғалым  бүлардын  кейбіреуін  ойын-күлкімен,  өзіл, 
тәлкек  сөзбен,  кейбіреуін  зеку,  күш  айту  жөнімен,  енді  біреулерін 
жалыну, тілену жөнімен  көндіруге болады деп те  санау т.с.с.  өдеттер 
болғанын  дүрыс  ескерген.  Сондай-ақ  ғалым  бөдіктің  ауру  адамға, 
ауру  малға  арнапатынын; 
кешке  ауылдың  қыз-келіншегі,  бозбала 
жігіттері  жиналып,  ауруды  ортаға  ала  отырып  бөдікті  айтатынын; 
бәдік  өлеңнін  адамның,  малдың  бойынан  кеселді  бездіру,  көшіру, 
сөйтіп  ауруды  жазып  алу  максатында 
қолданатынын;  арбау.оқу, 
байлау  сөздер  мен  такпак  өлендер  адамды,  малды-  жылан,  каракүрт, 
шаян  т.б.  тәрізді  улы  жәндіктер 
шаққанда  окылатынын  дүрыс
327

ажыратқан. 
Міне, 
бұл 
бәдік 
арбауға 
қатысты 
жазылған 
сипаттамалардың ғылыми сипатқа сай келуі, яғни  мәтіннің қай кезде, 
не  үшін,  не  мақсатга  және  қалай  орындалатыны  нақты  көреетілуі- 
бәрі де еңбек маңыздылығын арттыратыны сөзеіз.
Салт бойынша жарапазан ораза айында  түнде айтылатынын;  оны 
не  әуесқой  жастар,  не  арнаулы  жарапазаншылар  ел  қыдырып,  әр 
үйдің  түсына  келіп  орындайтынын; 
жарапазан  айту  салты  қазақ 
арасына 
Ислам  дінімен,  мүсылманшылдықпен  бірге  таралғанын; 
Ислам  дінін,  мұсылмандықты  дәріптейтін,  діншіл  мазмүнды  мақтау 
өлең  екендігін  т.б.  дұрыс  баяндаған  [383,  44  б.]  ғалым  Бейсембай 
Кенжебаев  ой-пікіряері  де қазірде  өз  маңызын  жойған  жоқ.  Одан  әрі 
үйлену салт өлеңдерін іхптей ғапым:  жар-жар, сыңсу, жүбату, бет ашар 
деп  дүрыс  бөлді.  Қазақтың  ертедегі  халық  ауыз  әдебиетінде түрмыс- 
салтынан туған ұсақ өлең-жырлары болғаны анық [383,44-50 б.].
Қыз ұзату тойьШда  тойбастар айтылса,  әдетте  оны  жыршы-ақын, 
ең болмаса өлеңге аузының  ебі бар кісі  айтатынын,  жинашған  көптің 
атынан  қүттықтау  іске  асатынын,  той  иесінің  куанышын  көтермелеп, 
тойдың  тойға  ұласуын  тілейтінін  т.б.-  бәрін  ғалым  дұрыс  байқаған 
[383, 45-46 б.].
Қыз ұзату тойында,  сонымен  бірге жар-жардың айтылатыны анық 
[383, 46-47 б.].  Жар-жар екі жақтың  айтысына құралатынын, бір жағы 
күйеу,  екінші  жағы  қалыңдық,  не  бір  жағы  еркек  тобы,  екінші  жағы 
әйел тобы болып  айтысатынын,  қыз жағы,  көбінесе арман, күдік,  мұң 
қозғайтынын да ғалым  дұрыс  белгілеген.
Қыз  тойында, 
сондай-ақ  қыз  танысу,  сыңсу,  жүбату  өлеңдері 
орындалады  [383, 47-48 б.]. Мүны да дұрыс аныктаған ғалым  сыңсуды 
қыздар  тобы,  не  қалыңдық  өзі  әндетіп  жылап  айтады  десе, 
онда 
қыздың  кетерде  ата-анасына,  туған-туысқанына,  жалпы  ел-жұртына 
арнаған  ақырғы  сөзі,  акырғы  зары,  мүңы,  арманы,  ата-анасымен,  ел 
жұртымен  қоштасуы  қамтылады  дейді.  Ал,  керісінше, 
қыздың 
сыңеуына  жауан  ретінде  ауылдың  бір 
кісісі  жұбату,  үғіт-насихат 
қосатыны мөлім.
Беташарға  келсек,  ол  келін  түскенде  айтылатын  өсиет  өлеңнен 
түрады  [383,  48-50 б.] дей  отырып ғалым,  онда:  басы  бос қыздың енді 
келін  екені;  жаңа  қауымның  есігін  ашып,  соның  мүшесі  болғаны; 
қауымның  заңын,  дәстүрін  бұзбауы  керектігі;  үлкендердің  алдында 
иіліп  тәжім  етуі,  бүл  қауымның  заңдарына  көну,  бұл  қауымның 
үлкен-кішісін  қүрметтеуді  міндет,  борыш  түту  керектігі  т.б. 
сөз 
болады.  Бұл  берілген  анықтама  түріндегі  сипаттамалар  да  ғылыми 
сипатта  жазылған.  Сондай-ақ  беташардың  өзіндік  ерекшеліктері  де 
берілген.  Мәселен,  ғалым:  «Беташар  өлеңінде  қайгы,  шер,  муң,  зар
328

болмайды.  Беташарда ескі қогам заңдарын сол турган қалпын  бузбай 
сақтау  жайын  айтады.  Бұрынгы  р у   басылар  ақсақалдық  жолды 
осындай  жырлармен  де  заң  етіп  жастардың  қулагына  сіңірген.  Өз 
жорасы мен жолына,  жас буьтның санасын осылайша  багындырып 
өсірген»,-  дейді  [383,  50  б.].  Демек  ғалым  фольклордың  жастар 
тәрбиесінде үлгі-насихат, тәрбие көзі болғанын дүрыс мәлімдеген.
Кітапта  одан  әрі  қазак  халкының  ертеден  келе  жатқан  түрмыс- 
салт  өлең-жырларынын  бір  түрі-  мүң,  шер  өлеңдерінің:  қоштасу, 
естірту,  көңіл  айту,  жоқтау  деп  аталатын  жанрлары  қарастырылған 
[383,  50-57  б.].  Мүнда  адамның  жеке  тірлігінде  шаттык,  ойын-күлкі 
қандай  керек  болса,  күйік,  қайғы-қасірет  те  дәл 
сондай  орын 
алатыны;  жеке  адамға,  жеке  үй-ішіне,  тіпті  бүкіл  бір  ел-жүрттың 
басына  түсетін  күйік,  қайғы-қасірет  болатыны  сөз  болады.  Бүрынғы 
салтта  жер  ауған,  не  өлім  шағына  жеткен  адамдар  артында  қалып 
бара  жатқан  ата-анасымен,  жанашыр  адамдарымен  дос-жаран,  ел- 
жүртымен  қоштасатыны;  соларға  өзінің  ішіндегі  күйік,  арманын, 
ендігі  тілегін,  өсиетін,  сәлемін  айтатыны;  кейін  ол  адамды  артында 
қалған  жақын,  жанашыр  адамдары,  ел-жүрты  жоқтатпайтыны  т.б.  -  
бәрі де  сипаттау, шолу түрінде  дүрыс берілген.
Еңбекте  фольклордың  келесі  жанры-  ертегілер  қарастырылған 
[383,  58-101  б.].  Оның  фольклордың  қара  сөзбен  айтылатын  ерекше 
мол  түрінің  бірі,  халықтың  ауызша  айтылатын  көркем  әңгімесі 
екендігі,  ертегіні  айтушыны  ертекші  дейтіні;  «ерте,  ерте,  ертеде» 
деген  тәрізді  көпке  ортақ,  ерекше  өлеңше  бастауымен  келетіні; 
ертегіні  жүрт  колы  боста,  қыстың  үзақ  кенггерінде  тыңдағыш 
болатыны;  ертегінің 
фольклордың  ішіндегі  коғамдык, 
тарихтык 
маңызы 
мол 
халық  шығармасының  бір  түрі  екендігі; 
ертегіні 
туғызатын-  халықтық  өмір,  тірлігі  үшін 
әрекет  етуін  бейнелейтін 
өнімді  ойы  екендігі-  бәрі 
М.Әуезов  тарапынан  дүрыс  қамтылған. 
Сонымен  бірге  ертегіде  тегін  жайдың 
айтьшмайтыны,  оның 
қоғамдык,  омірлік  мағыналы  сырларды  танытатыны;  еліміздің 
бүрынғы  тарихынан,  ежелгі  когамдық  тірлік  шындыгынан,  халықтың 
арман,  мүддесінен  көп  дерек  беретіні, 
ертедегіден  бай  фольклор 
жоктығы,  бірақ бүл байлықты  ғылым  жолымен  жинап,  зерттеу  ісінің 
аса  кенже  қалғаны;  деректер  жиналып  болмай  ғылымдық  байлау, 
корытынды  жасау  мүмкін  еместігі;  Қазан  төңкерісіне  дейінгі 
ертегілерді  жинаушылардың ертегі  мен өзге  фольклор  түрінің бөрін 
аралас  жиғаны,  оларды  жіктемей  өйтеуір  тізе  бергені  т.с.с. 
баяндалып,-  бәрі  де  ғалым  М.Әуезов  тарапынан  гылыми  сипаттама 
түргысынан біршама сараланған.
329

Срндай-ақ  ел  ішінде  хат  білген  окыған  адмдардын  да  бүл  іске 
цраласып,  ертегінің  көбін  өз  бетінше  не  әңгіме  етіп,  не  өлең-жырға 
айналдырып  жазғаны;  ертегіні  жннап,  әрі  зерттеудегі  негізгі  шарты 
қара сөз күйіндегі  мәтінді әр айтушының өз  сөздерімен ауыстырмай, 
айнытпай,  өзгертпей  қағаз  бетіне  түсіру  қажетгігі  мәселесі  көтерілуі 
т.б,- 
сол  түстағы 
қазақ  фольклортану  ғылымының  фольклорды 
жинауға  қойылатын  әлемдік 
талаптарды  орындай  бастағаньш 
айқындайды.  Ал,  бүл  өз  кезегінде  жеке  өлең  айтушы  ақын,  жыршы 
болсын,  олардың  өзіндік  нақышын,  машығын,  тіл  өнерін,  сөз  өрнегін 
бағамдауға,  әрі  көпшілік  болып  айтылып  келген  үлгінін  толығырак 
сақталып  жетуіне  ықпал  еткені  анық.  Сонымен  қатар  фольклорды 
айтушыға  ерекше  көңіл  бөлу  қажеттігі;  оның  өмірбаяны,  кәсіп, 
түрмыс-салты,  үғым-нанымы,  білімі,  жеке  орындаушылық  стиль 
өзгешелігі  жиналып 
ескерілуі  қажеттігі  т.б.  -   бәрі  де  М.Әуезов 
пікірінше ертегі жанрын зерттеп,  тадцап үғынудың ең зор міндеті.
Демек  XX  ғасырдың  бірінші  жартысындағы  қазақ  фольклортану 
ғылымында қазақ тілінде жиналған ертегілердің көбінде ертекші орны 
еленбей,  ескерілмей  келуі, 
сол  себепті  ертегінің 
мазмүнына, 
әңгімесіне  ғана қарап,  тіл, түр  өзгешелігінің көбін  елемеушілік орын 
алғаны, ертегіні хатқа түсірушілердің  ертекшіден ауызба-ауыз  жазып 
алмауы  т.с.с. 
тәрізді  келеңсіздік,  олқылықтардың 
орнын  жою 
қажеттілігі 
мәселесі  көтерілгені  белгіхгі. 
Еңбекте  М.Әуезов 
ғылымдық  жолмен  сөзбе-соз  жазып  алу  үлгісі  ретінде  белгілі  ғалым
В.В.Радловтың  жинау  тәсілі 
үсынылып,  ал  ғалым  Г.Н.Потанин 
жинаған 
ертегілерінің 
айтушыларының 
аттары  түгелге  жуық 
аталып,  мәтін  паспорты,  толық  толтырылса  да,  мәтіннің  тек  орыс 
тілінде  ғана  аудармасы  сақталып,  ертекшінің  өз  тілінде  айтқан  үлгі 
өрнегінің  аудармада  білінбей,  бүлдыр  қалғанын  қынжыла  ескертуін 
де орынды деп білеміз.
Сондай-ақ  бір  елдің  фольклорлық  мүраларын  өзге  елдің 
фольклорымен 
салыстырып  тексергенде, 
көп  үқсастьщтар 
туатынына;  оның  тек  тілдері  жақын,  тарихы  аралас,  тегі  бір  елдер 
фольклорында  ғана  болмайтынына; 
сонымен  қатар  шаруашылық, 
қоғамдық,  салт-саналық жағдайлары  бір дәрежеде болғанда да үйлес, 
үндес  шығармалар  туатынына;  фолыслор  мотивтерінің  бір  елден 
екінші елге қыдырып келіп, тарауы орын алатынына  М.Әуезов дүрыс 
көңіл бөлген.
Сонымен  қатар  фольклорды  жіктеуде  ғалым  М.Әуезов  дүние 
жүзінің  фольклористері  қолданып отырған бір классификацияны  фин 
фольклортанушысы  Антти  Аарне  жасағанын;  бүл  сияқты  ғылымдық 
әдіс,  ертегіні  салыстырып  тексеру,  талдау  жөніндегі  өнімді  әдіс-
330

әлемдік фольклортану ғылымына ортак әдіс болып табылатынын;  бұл 
әдістің 
елеулі 
кемшіліктері  де  бар  екендігін,  әсіресе, 
ертегі 
сюжеттерін  белгілі  жанрларға косудың даулы  пікірлер туғызатынын; 
сюжет  мотивтерінің  тек  құрылыс  ұқсастығы,  сыртқы  пішіні  ғана 
ескеріліп,  ал ішкі мазмұнына бойламау, баға бермеу жағы  болатынын 
дұрыс  ескерткен.  Бұл  казақ  фольклористикасы  үшін 
бірінші  рет 
айтылған  ұлкен жаңалық болды.
Сондай-ақ  қазақ 
фольклортану  ғылымында  бұл  әдістің  тек 
техникалық  жақтары  ғана  мақұлданатыны;  қазақ  ертегілерінің  ол 
дәуірде  көбі  жиналып  жазылмағандыктан,  бұл  әдістің  қолданылмай 
келгені де т.б.  сөзге тиек етілді.
Қазақ  фольклортану  ғылымында 
қазак  ертегілерін  іштей  үш 
жанрға  жіктеу дұрыс болған.  Бұл XX ғасырдың бірінші жартысында 
осы еңбектен бастау алады. Ал,  әр жанрдың өзіндік атауына келгенде 
түрлі дау туғаны  анық.  Мәселен,  қиял-ғажайып,  хайуанатгар жайлы 
ертегілерді  талдау  әлі  де  сол  қалпында  өзгеріссіз  келе  жатқанымен, 
еңбектегі  «шыншыл  ертегілер»  деп  талдаулары  қазір  қате  саналып, 
оны «түрмыс-салт ертегілер»  деп талдау  орныққаны  т.б. белгілі.
Қиял-ғажайып  ертегілер  баяғы  заманнан  келе  жатқан  көне 
болғандықтан  да, 
көп  дәуірді  көміп  өткендіктен,  аеа  көп  өзгеріс 
көрген  ертегілер  екендігі, 
ерте  күндегі  қалпын  бүзып, 
коспалар 
жамауларды  көп  кабылдаған,  өзі  тектес  өзге  ертегілермен  қосылып, 
араласып  өзгеріске  мол  үшырағандығы,  бұл  ертегілердің  айтылуында 
да  әдетінше  өзінше  басталу,  аяқталу  болатыны  т.б.-  бәрі  М.Әуезов 
тарапынан дұрыс талданған  [383, 64-70 б.].
Сондай-ақ  бұл  ертегілердегі  аңшы,  мергендер,  ер,  батырлар 
жайындағы  т.с.с.  ғажайып  бейнелермен  бірге  ондағы  мифологиялық 
образдар да  М.  Әуезов  тарапынан әрі әдебиеттану, әрі фольклортану 
түрғысынан  жан-жақты  талдауға  түсгі.  Мәселен,  ғалым:  «Қиял 
ертегілерінің  адамға  дос  күштерін  аңғарып  қарасак,  онда  да  көп 
мағына,  көп  сыр  бар.  Жанды,  жансыз  жақсы  заттың  бәрі  де 
адамзаттың  алыстан  келе  жатқан  асыл  арманын  танытады.  Ертегінің 
ерін қиянға апаратын алып қара құс, өзі ұшатын кілем, тұлпар ат- бәрі 
де  қиял пырағы»,- деп [383, 68 б.] дұрыс айкындаған.
Хайуанаттар  жайындағы  ертегілердіц  де  көне  заманнан 
келе 
жатқаньга;  ескі  заманнан  бері  қарай  адамдардыц 
сол  жануар 
дүниесімен  әр  кезеңде  ойласу барысы  аркылы  олардың  алуан-алуан 
жаратылысы, мерзім-машығы, тірлік- төсілі, өзгешеліктері туралы көп 
нәрсені  білу,  тану  жүрғенін;  мұнда  мифтік,  төтемдік  наным  бар 
екендігін;  ертегілерде  хайуандардың бір-бірімен тілдесуі,  әңгімелесуі 
көп  болатынын;  олардың 
өз  мінездеріне 
лайык  өр  алуан 
сөзі
331

болатынын;  мәселен,  түлкілердің  мәтелдеп,  мақалдап  сөйлейтінін 
т.с.с.  -бәрін  М.Әуезов  дұрыс  талдаған.  Мәселен,  М.Әуезов:  «Бул 
ертегілер  де  секі  заманнан  келе  жатқан 
ең  көне  турдің  бірі. 
Адамның  өзінен өзге, жанды-жансыз дуниенің ішінде, ерте куннен ең 
көп  араласатын  ортасы 
осы  жан-жануар,  неше  алуан  дос-қас 
хайуанат  ортасы»,-  деп 
[383,  70-75  б.]  дұрыс  аныктама  береді. 
Сондай-ақ  ғалымды  бұл  ертегілер  бойында  кездесетін  андар  бейнесі 
де  қызықтырған:  «Киелі аңнан  қазақ  ертегісінде  қасқырдан  басқа  да 
ерекше  орын  алгандар  бар.  Ол,  көбінесе, 
қустан  шыгады.  Аққу, 
байгыз,  кептер,  буркіт  болып  келеді.  Кейде  киелі зат  болып  жылан 
журеді.  Солардан  басқа  адамның  уй  серігі-  иттен,  аттан  да  киелі 
куштер шыгады»,- деген  [383,72 б.]  сипаттаулары да бар.
М.Әуезов 
тұрмыс-салт  ертегілерін  шыншыл  ертегілер  деп 
қарастырып,  оған  мынадай  анықтама  береді.  «Шыншыл  ертегілер- 
қазақ  ертегісінің  ең  мол  турі.  Топталып  аталган  атынан-ақ  бул 
ертегілердің  тегі,  мәні  мәлім  болгандай.  Қиял  ертегілері  мен 
хайуанат  жайындагы  ертегілерден  бул  топ  бөлекціе,  ерекіие  келеді. 
Шыншыл 
ертегіге 
халық 
өзінің 
дуние 
тануындагы, 
қогам 
тіршілігінде,  уй турмысындагы,  бас тірліктегі барлық муң-муддесін, 
тартыс-талабын  жыйып туйген»,- дейді [383,75 б.].
Сондай-ақ бұл үлгілерде ғалым қоғамдық тартыс, тап қайшылығы, 
қанау,  зорлық,  соған  қарсы  халық  сыны,  наразылығы,  алыс-тартысы, 
ұзақ  арманы  көрінуін  талдаулары  т.с.с.-  бәрі  де  сол  кездегі  ғылым 
жүйесінде  фольклорды  тап  тартысының  айнасы  ретінде  көрсетудің 
бірден-  бір  әдіс-тәсілі  болғанын  байқалады.  Сөйтіп,  ертегіні талдау 
барысында 
қоғам  .талабын,  халық  мүддесі,  қанау,  зорлық, 
озбырлықтың  үлкен  сырын,  негізін  т.б.  — бәрін  де  таптық  тұрғыда 
түсіндіру  [383,  75-101  б.]  кезең  ерекшелігі  болып  табылады.  Ал, 
«шыншыл  ертегілерді», 
яғни  тұрмыс-салт  ертегілерін  іпггей:  салт 
ертегі,  күлдіргі  ертегі,  аңыз  ертегі,  күй  аңызы  деп  төртке  бөліп 
талдауы  т.б.  -бәрі  қазіргі  фолыслортану  ғылымы  талаптарына  сай 
келмейтіні  анық.  Дегенмен  жалпы  ертегілерге  берілген  М.Әуезов 
анықтамалары, 
сипаттаулары, 
талдаулары, 
олардың
классификациялары т.б,- бәрі де ғылыми  талапқа сай жазылған.
Кітапта  қаралатын  келесі  фольклор  жанры-  ол  батырлар  жыры. 
Онда:  «Қобыланды  батыр»,  «Қарасай-Қази»,  «Ер Тарғын»,  «Қамбар», 
«Алпамыс»,  «Ер  Сайын»  жырларындағы  басты-басты  бейнелер 
топтамасы ғалым ҚЖүмалиев тарапынан таптық түрғыда  жан-жақты 
талқыға  түсті.  [383,102-169 б.].
Ғалым  Қ.Жұмалиев  қазақ  халқының  ауыз  әдебиеті  еліміздегі  бай 
өдебиеттің  бірі  десе,  оның  ішіндегі  ең  көбі  де,  көлемдісі  де  мол
332

[ 
мазмүнды, 
көркемінін  бірі  батырлар  жыры  деп  атап  көрсетеді. 
Мәселен ғалымның:  «Қай елдің болсын ауыз әдебиеті  ең ескі өмірден 
қалган  мурасы  гана  емес,  бір  кездердегі  сол  халықтың  білім,  өнері, 
| 
тарихы,  діні,  нанымы,  тәлім-тәрбие  қуралы  болып,  толып  жатқан 
сипаттары  өз  бойына  сыйгызып,  көп  жумысты  бір  өзі  атқарган 
дәуір кезеңдері болды.  Көп елдерде батырлар жыры  тек әдебиеттік 
' 
мура  гана  емес, 
тарихтан  да  елес  береді. 
Өйткені,  батырлар 
жырының,  көбінің негізінде тарихи оқигага жататыны да болады»,- 
деген  ой-пікірі,  батырлар  жырына  берілген  дүрыс  сипаттама  болды 
[383,  103  б.].  Ал,  бүл  айтылгандарға  қарап,  батырлар  жырын  тарих 
деп  қарауға  болмайтьгаы, 
онда  тарихпен  бірге 
халық  қиялы 
, 
тудырған  көп  жайлар 
қосылатыны,  мүнда  көріктеу  әдістерінде 
ақиқат  шындықтан  гөрі  ертегілік  әсірелеу,  үлгі  өрнектер  басымырақ 
болатыны т.б.- бәрі Қажым Жүмалиев тарапынан дүрыс айқындалған.
Еңбекте  қазақ  халық  ауыз  әдебиетінің  ішіндегі  ең  көбі  де, 
көлемдісі де, мол мазмүнды,  көгжемдігі жоғарысы да батырлар жыры 
екені;  онда  ескі  наным,  ертегі,  мифологиялық  кезқарастар  араласа 
жүретіні;  елдің  өзі  қадірлейтін  азаматтық  қасиеттерді  кең  түрде 
көрсете 
алған  мүра  да 
батырлар 
жьфында  екені;  жырлардын 
коғамдық,  халықтық  идеялық  мазмүны  да  бүгінгі  күннің 
тілек- 
максатымен үндес келетіні;  батьфлар жырыныц  бір қүндылық жағы, 
ерлердің  інпсі  сырын  терең  алып,  қайтпас  ер,  жауына  қатал,  еліне 
мейірімді, созіне  ісі  сай,  ар-намысқа берік ерекше мінез,  өнегелі  ісі 
бар  адамдар  етіп  кәрсететіні;  батырға  адал  жар,  ақылгей  серік  болу 
мотивтерінің  негізі,  тілегі  отаншылдык  идеяда  жататыны  т.с.с.  -бәрі 
ғалым Қ.Жүмалиев еңбегінде  дүрыс  бағаланған.
Сондай-ақ  жас  буьгады  едцік,  ерлік  идеясына  бөлеп,  тербететін 
де;  ескіден  қалған мүра  неғүрлым  қымбат  болса,  зерттеу де  оп-оңай 
болмайтыны да; бір кітап, не бірен-саран зерттеу еңбектерімен үзілді- 
кесілді 
корытьшдыға  келе  қою  мүмкін  еместігі  де;  жьфды 
зерттеушілердің  алдында толып  жатқан  қиыншыльнсгар  бар  екендігі 
де;  алдымен жырдың ең алғашкы  варианттары  жазылып қалған  ескі 
жазба деректердің жоқтығы да;  олардың кеш жазылып, кейінгі  кезде 
ғана  басылып  шыккандығы  да;  түрлі  нүскаларды  салыстыра 
тексерулер  аркылы  олардың 
түп  нүсқасын  тауып,  кейінгі  түр- 
варианттардың  қаншалық қоспа  екенін  айыру  қажеттігі  де т.с.с.-  бәрі 
де сол түстағы  эпостанушы ғалымдар назарынан тыс қалмағаны қазақ 
фольклортану ғылымының жеткен жетістігі болды.
Сонымен  қатар  жалпы  хальгқ 
ауыз  әдебиетін,  оньщ  ішінде 
батырлар  жырын 
баска  елдердің  фольклорының 
дамуларымен 
байланыстьфмай,  жалаң, тек  өз әдебиетіміздің шеңберінде тексерудің
333

аздық  ететіні,  оның  нақтылы  ғылымдық  зерттеу  әдісі  болмайтыны; 
сондықтан салыстыра зерттеу әдісі негізгі әдіс болу қажеттігі, әсіресе, 
көршілес,  туыстас  елдердің  әдебиетінде  кездесетін  вариантттармен 
біздегі  нұсқаларды  салыстыра  зерттеу  мезгілі  жеткен  мәселенің  бірі 
екендігі т.б.- бәрі де ғалым назарында болған.
Сөйтіп,  салыстыра  зерттеудің  мақсаты:  әр  жырды,  үлгіні 
таңбалап,мынау мынаныкі,  анау  ананыкі  еді  деу ғана болмау керек; 
қай  нүсқа  қай  елде толық  сақталғанын;  түпнүсқасы  кімде;  қай  елдегі 
нүсқасы  неғүрлым  көркем  екенін,  т.с.с.  ерекшеліктері  қайсы;  қалай 
сақталынып келғенін т.б.  ажыратумен қатар,  қанатгас елдерде  барын 
ортаға  салып,  салыстырғанда  ғана  толық  нәтнжеге  жету  мүмкіндігі 
т.с.с. сез болады.
Ендеше  әр  жырдың 
түрлі  варианттарын  өзара  салыстырып, 
олардың  басқа  да  көршілес  елдердегі  нүсқаларымен  қатар  қойып, 
мазмүнын,  сюжетін,  кейіпкерлерін,  олардың  іс-әрекеттерін,  тілін, 
стнлін  т.б.  кең  түрде,  терең  түрде  зертггей  келіп,  түр,  мазмүн  т.с.с. 
жақтарындағы 
әр  алуан 
ерекшеліктердің  тарихн-әлеуметгік 
сырларын  ашу  арқылы,  қазақ  фольклортану  ғылымының 
өрістеп 
дамуына  ат  салысу  т.с.с.  —  бәрі  де  сол  түстағы  фольклортанушы 
ғалымдардьщ алдында түрған басты міндеттерінің бірі болды.
«Қобыланды  батыр»  жыры  дегенде,  еңбекте  оның  алты  нүсқасы 
беріліп,  олардың  сюжеті,  кейіпкерлері,  іс-әрекеттері  т.б.  өзара 
салыстырылады  [381,  106-129 б.]. Сондай-ақ жырда кездесетін жауға 
бірнеше батырдың  бірігіп аттану мотиві орыстың  батырлар жырында 
да жиі кездесетіні т.б.  ғалым Қ.Жүмалиев тарапынан ескеріледі.
Еңбекте  жырдың:  .Марабай;  Мергенбай  жыраудың;  Ақтөбе 
облысы  Қобда  ауданының  түрғыны  Айса  Байтабынүылының;  халық 
ақыны  Нүрпейіс  Байғаниннің,  ғалым  В.В.Радловтың  нүсқалары  т.б. 
жеке-жеке  қарастырылған.  Олардың  ішінде:  «Қобыланды  жырының» 
бір  үзіндісін-  Ы.Алтынсарин  жариялағанын;  Марабай  нүсқасы  1913 
жылы,  Ә.Диваевтың  нүсқалары  т.с.с.  1922  жылы  басылым  көргенін 
ескеруі  т.б.  — бәрі  де  XX  ғасырдың  бірінші  жартысындағы  қазақ 
фольклортану  ғылымында  фольклорлық  мәтіннің  жазылынып  алыну 
және  жарияланым  көру  паспортын  толтыруға  келгенде,  оған 
немқүрайды қарамай, оны ғылыми түрде  іске  асыра бастау жетістігін 
дәлелдейді.
Жырдың  Қобыланды,  Қараман,  Қүртқа,  Қарлыға,  Тайбурыл  т.б. 
төрізді  бейнелері  талданғанда,  өзі  тектес  образдармен,  өзі  тектес 
нүсқалармен  т.б.  салыстырыла  қарастырылған.  Одан  өрі  жырдың 
қүрылысы, тілі, т.б.  әдебиеттану  түрғысынан  дүрыс сарапталған.
334

Мәселен,  Қобыланды  бейнесі  дегенде  ғалым: 
оның  халықтын 
сүйікті  батырларының бірі деумен бірге,  батыр ерлігін,  мықтылығын 
айқындау үшін,  оны басқа батырмен  салыстыру,  сонымен  шендестіру 
тәсілін  колданғаны  дүрыс  нәтиже  берген.  Одан  әрі  батырдың  ерлігі, 
соғыс  әдісін  жақсы  білетін  айлакерлігі,  жауынгерлік  жағы  да  сөз 
болады.  Сондай-ақ  Қобыландының 
алған  бетінен  қайтпайтыны, 
ақкөңілділігі,  аңқаулығы,  әрі  үй-ішін,  әрі  елін  сүйетін  адам  ретінде 
суреттелуі  діттелуі  т.б.-  бөрі  де  ғалым  Қ.Жүмалиевтің  фольклорлык 
образдарды талдау барысында  әдебиеттану шарттарьга  орындағанын 
дәлелдейді.
Міне,  осы  жоғарыда  келтірілген  әдіс-тәсілмен  «Қарасай-Қази», 
«Ер  Тарғын»,  «Қамбар»,  «Алпамыс»,  «Ер  Сайын»  тәрізді  батырлар 
жырлары  өзара  салыстырыла,  өзіндік  ерекшеліктері  ескеріле,  азды- 
көпті  паспорттық  деректерімен  бірге  т.б.  сараланады. 
Тек  «Ер 
Сайын»  жырының  1923  жылы 
Мәскеуден  шыққан  нұскасы  сөз 
болғанда,  жырды  шығарушы  белгіпі  галым  А.Байтұрсынов 
есімі 
көрсетілмеуі  т.б,-  кезең  ерекшелігін,  сол  тұстағы  ғылымдағы 
киындықты көрсетеді.
Ал,  осы төртінші  бөлімге  қатысты  берілген  материалдар тізімінде 
Қазақ  ССР  Ғылым  Академиясынын  Тіл  және  әдебиет  институтыньга 
қолжазбалары  ішінде  сақталған  24  жыр  нүсқасының  аттарымен,  қай 
папкада  орналасқандығымен  катар,  кімдердің  қай  жылдары  жинап 
тапсырғандары т.б. тәрізді  деректердің бір жерде жинақталып берілуі
-  бәрі  де  ғалымдар,  жас  зерттеушілер  үшін  баға  жетпес  қазына, 
дерек,  ақпарат  көзі  болғаны  сөзсіз. 
Кітаптың  әр  бөлім  соңынан 
осындай 
а н ы қ т а м а л ы қ  
дерек көздерінің  бірге  берілуі,  сөз  жоқ,  казақ 
фольклортану ғылымында түңғыш рет іске асты. Ал, бүл  қазақ халық 
ауыз 
әдебиетінің 
толыққанды 
мазмүндалған 
ғылыми 
библиографиялык керсеткішін  дайындауға негіз болғаны анық.
Сондай-ақ  бұл  берілген  тізімде  қаззк  фольклорын  жинаушылар 
катарында,  белгілі  ғалымдар:  Ә.Диваез,  М.Ж.Көпеев,  А.В.Васильев, 
Ғ.Мүстафин  т.б.  есімдерімен  бірге  Марабай,  Мергембай  жыраулар,
Н.Байғанин,  Мүрьга  Сеңгірбаев,  А.Байтабынов,  А.Хангелдин  т.с.с. 
тәрізді  ақындардың  да 
аты-жөндері 
қамтылуын  да  қазақ 
фольклортану ғылымының даму  устінде екенін айқындаған көрсеткіш 
ретінде бағалауға болады.
Кітаптың  бір  бөлімі 
фопььпордың  келесі  жанры-  «Ғашықтык 
жьфларға» 
арналған  [383,170-238  б.]. 
Ғашықтық  тақырыбьгаа 
күрылған  қазақ  жырлары  сюжеттері  кәптігіне;  бірқатары  ерте 
заманнан  бері  жасалып,  халық  аузында  сақталып  келе  жатканына 
ғалым  М.Әуезов  көңіл  бөледі.  слардың  казақ  елінің  шаруашылық,

қоғамдық  тұрмысының  әр  дәуірдегі  өзгешелігінен  туғандығын 
ескертеді.
Сонымен  қатар  қазақтың  хаішқ  әдебиетінде  сюжеті  шығыстан 
келген  сүйіспеншілік  хикаяларының  аз  емесгігі,  шыгыстан  келген 
сюжеттердің  бір  қатары  «Мың  бір түн»  сияқты  үлгілерден  аішнғаны 
да т.с.с. соз болады.
«Қозы  Көрпеш-Баян  сүлу»  жыры  сөз  болғанда:  алдымен  үлгінің 
қазақтың  ғашықтық  жырлары  ішіндегі  ертеректен  келе  жаткан,  әрі 
халық  арасына 
кең  жайылған  түрі  екені;  бүл  нүсқаның  бір  түрі 
башқүрт тілінде  1812  жылы  Қазанда басылғаны;  жырдың  16  нүсқасы 
бар екендігі;  жалпы жырдың  жариялану тарихы т.б.  ғалым  М.Әуезов 
тарапынан жан-жақты сараланған  [383,  171-192 б.].
Жырдың  қысқаша мазмүны  берілумен  бірге  олардың  әр нүсқасы 
өзара  салыстырылып,  озгешеліктері  мен  үқсастықтары  ескеріледі, 
ондағы  бейнелер  азды-көпті 
талдауға  түседі,  жыр  бойында 
кездесетін  халықтың 
әдет-салттары  т.б.  сарапталынады,  үлгінің 
тақырыптық-идеялық  жағы  композиңиясы,  көркемдік  ерекшеліктері 
де  т.б.  сөз  болады.  Сондай-ақ  жырда  түрмыс-салт 
өлеңдерінің 
қоштасу,  естірту, 
жоқтау,  арыздасу  сияқты  түрлерінің 
көп 
кездесетіні т.с.с. ескертілген.
Бүл  бөлімде  одан  әрі  сөз болатьш  «Қыз Жібек»  [383,  193-206 б.], 
«Айман-Шолпан»  [383,  207-217  б.],  «Наурызбай-Қаншайым»  [383, 
217-227  б.]  жырлары  да  жоғарыдай 
әдебиеттану  түрғысынан 
талдауға  түседі.  Атап  айтқанда,  тақырыбы,  идеясы,  сюжеті, 
композициялық  қүрылымыділі,  көркемдік  ерекшеліктері,  бейнелер 
жүйесі 
әдебиеттану  щарттарына  сәйкес  қаралған.  Сондай-ақ  әр 
нүсқада  кездесетін  жер-су,  оқиға,  адам  аттарының  т.б.  тарихи 
негізімен қатар, халықтың түрмыс-тіршілігі, әдет-ғүрпы да сөз болды.
Жалпы  еңбектің әр бетінде  түрлі  ғылыми  сілтемелер орын  алған. 
Онда сілтеме кімдікі,  оның қай еңбегі екендігі,  баспасы,  нақты жылы 
мен  беттерінің 
көрсетілуі  т.б.-  бәрі  сол 
түстағы 
қазақ 
фольклортанушы 
ғалымдарының 
ғылыми 
еңбекке 
қойылатын 
талаптарды орындағанын танытады.
Сонымен бірге бүл жырлар таптық талаптар түрғысынан біржақты 
мансүқталғая.  Мәселен, жырда  кездесетін  әмеңгерлік,  жесірлік  әдет- 
салтгар  әйел  теңсіздігінің  көзі  болған  қырсық  заң  саналып,  Кеңес 
өкіметінің  әміршілдік  ндеологиясы түрғысынан орынсыз  жазғыруға 
үшыраған.
Фольклордың  сөз  болған  келесі  жанры-  айтысқа  келгенде  ғалым 
М.Әуезов  мынадай  анықтама  береді:  «Айтыс  өлеңдері,  қазақ  ауыз 
әдебиетіндегі  ең мол  жанрдың  бірі.  «Айтыс»  деген  атауы-  айтысу,
336

[• 
тартысу, 
дауласу, 
немесе 
жарысу, 
сынасу 
магынасында 
қолданылады»-  дейді 
[383,  229  б.].  Сондай-ақ  айтысқа  тән 
ерекшеліктер  де  берілген: 
ақындардьщ  өлен  түрінде  айтысатыны, 
өнер жарысы есебінде  қолданылатыны, тыңцаушы  кепшілік алдында 
орындалатыны-  бәрі  дүрыс  ажыратылған.  Сонымен  қатар  айтысқа 
[ 
түскеннің 
арнаулы 
сарыны  болатыны,  өлеңнің  не  қобызға,  не 
домбыраға,  не  гармонға  косылып  айтылатыны,  жарысқа  түсушінін 
суырыпсалмалық, 
тапқырлық, 
өнерпаздық 
қасиеті 
т.б. 
әрі 
фольклортану, әрі әдебиеттану жағынан сарапталған.
Сонымен  бірге  қазақ  фольклортануьшдағы  айтыс  жанрыньщ  ескі 
замандардан 
бері 
қарай 
келе 
жатқаны, 
мезгілінде  жазылып 
і 
калмағандықтан,  ХУІ-ХУШ  ғасырлардағы  ақындар  айтысының  бізге
і 
жетпегені  де  сөз  болады.  Кеңес  үкіметі  түсында  айтысқа  халықтық 
өнер  ретінде  мән  берілгендіктен,  оның  ерекше  дами  түскені  де 
айтылады. Ал,  айтысты іштей:  әдет-салт айтысы,  ақындар айтысы деп 
жіктейді.
Бірінші  томның  материал аарын  жанр  бойынша  беру  авторлар 
коллективі  үшін  негізгі  проблема  болып  табылады.  Сондықтан  жеке 
тарауларда  ғана  емес,  барльп^  тарауларда  да  жанрлық  принцип 
сакталған.  Бүл  тараулардын  материалдары  жанр  өзгешеліктеріне 
байланысты,  яғни  ерте  дәуірде  шыққаны-  бүрын,  сонғы 
дәуірде 
пайда  болғаны-  кейін  берілген.  Мәселен,  айтыс  жөніндеғі  тарауда 
алдымен  «әдет-салт  айтысы»,  сонан  кейін  айтыстың  соңғы  кезде 
анағүрлым өскен түрі «ақындар айтысы» талдауға алынады.  Әдет-салт 
айтысына жар-жар,  бәдік т.б. жаткызылса, ал ақындар айтысына түре 
мен  сүре  айтысы  жатады  деп  т.б.  іштей  жіктеу  жүзеге  асырылған. 
Ақындар  айтысына  мысал  ретінде:  Шөже  мен  Кемпірбай,  Сүйімбай 
мен  Күңбала  қыз,  Жанақ  пен  Түбек,  Біржан  мен  Сара,  Омарқүл  мен 
Тәбия,  Жамбыл  мен  Қүлмамбет,  Тоғжан  мен  Қожамбет,  Әсет  пен 
Ырысжанның айтыстарынан т.с.с. үзінділер келтірілген.
Сондай-ақ бүл  айтыс  бөлімінде  «Совет  ақындарының  айтысы»  да 
сөз  болады 
[383,  257-265  б.].  Мүнда  Қазан  төңкерісінен  кейінгі: 
Жамбыл,  Шашубай,  Нүрпейіс,  Доскей  т.б.  тәрізді  ақындардьщ 
айтысынан  үзінділер  келтіріліп,  талданган.  Бүл  орайда  айтыстарда 
көтерілген  мәселелердің  Кенестік  идеологияға 
сәйкестігі,  қазақ 
мәдениетіне  И.В.Сталиннің  қамқорлыгы;  онда жаңа жүртшылық  пен 
социалисгік 
отан  мүддесі  жырланғаны; 
екпінді  еңбек,  қала  мен 
колхоз, 
еңбекші 
жүртшылық, 
социалистік 
күрылыс 
т.с.с. 
тақырыптарының дәріптелгені т.с с. жетістік ретінде марапатталған.
Қазақ фольклорының зерттеу жағынан  кенже  қалып  келген жанры 
ретінде,  еңбекте  одан  өрі  шешендік  сөздер  сөз  болады  [383,  267-299
337

б.].  Ә.Мәметова  пікірінше:  «Әдеби  мүраның  қай  түрінде  болсын 
шеіиендік  сөздер  үзақ  ойдың  қорытындысы,  түжырымы  болып 
көрінеді.  Халықтың  гасырлар  бойы  жасаган  шешендік  сөздері 
өмірдің талай  асауларынан өтіп,  бізге жеткен»,- дейді  [383, 267 б.].
Жалпы  Қазан  төңкерісінен  кейінгі  қазақ  халык  ауыз  әдебиетінің 
кештеу қарастырыла бастаған саласы  шешендік сөздер екендігі мәлім. 
Халыктын  ғасырлар  бойы  жасаған  шешендік  сөздерін  кім  айтқанын, 
қай  заманда  пайда 
болғанын,  ол  үлгілердің  де  ауыздан-ауызға 
көшетінін,  олардың  халықтың  өзімен  бірге  өмір  сүретінін,  көбінің 
ұмытылып  жоғалатынын,  бірқатары  заманына сай  жаңа мазмүн, жаңа 
пішін алып, құбылып өзгеретінін, т.б.-бәрін ғалым Ә.Мәметова дұрыс 
айтқан.  Сондай-ақ шешендік сөзге әуес болған  арнаулы жаттаушылар 
шығып,  үйреніп,  оны  белгілі  жағдайда  таратып  отыратыны,  олардың 
белгілі адамдардың атына байланысты келетіндері  де бар екендігі сөз 
болады.  Ал,  оларды  айтушылардың  әзгертіп  айтулары  арқасында 
алуан  нұсқалы  болып  кездесетіні  т.б.  — бәрі  де  шешендік  сөздердің 
өзіне тән ерекшеліктері екені  дұрыс айқындалған.
Кітапта  шешендік  сөздер әрі  шешендік  толғау,  әрі  шешендік  дау 
ретінде 
екіге  жіктеліп  қарастырылған. 
Шешендік  толғауға 
жаратылыстағы  қоғамдық  қарым-қатынастардағы  олған  өзгеріс- 
құбылыстарға  қарай  көптеген  тәжірибелерді  қорытып  толғаған  сан 
алуан  ақыл,  нақыл  сөздер,  мақал,  мәтелдермен  қабысып  жаткан 
көптеген  тақпақ,  тұспал  сездер  жатқызылған.  Сонымен  бірге  онда 
ойды  кәп  сөзбен  дәріптемей,  қысқа  тұжырым  арқылы  аңғарту.  айту 
үстінде  мәніне  қанығып,  өмір  тәжірибесімен  пысықтаған,  қорытқан 
үғымның  нәтижесі  есебінде  ұсынылатыны  ескеріледі.  Одан  әрі  аз 
сөздің ішіне көп  мағына сыйғызу. жаратылыстың сыр, жүмбағын  ашу, 
қоғам өміріндегі  саяси-әлеуметтік қайшылықтарды, кедергілерді жеңу 
үшін  айтылатыны  сөз  болады.  Шешендік  сөздердің  дені  адамға,  сол 
адамның  төңірегіне  арналғаны;  негізгі  тақырыптары  елін,  елге  еңбек 
еткен  ерін-сүюшілік,  басқаға  тәуелді  болмау,  үлгілі  іс  етіп,  өнеге 
көрсетумен  бірге 
оның  әділдік-әлсіздік,  білімділік-надандық  т.б. 
тартысы  төңірегінде 
өрістейтіні, 
шешендік  сөздердің  мазмүн 
түкпірінде  кәпшілік  қамы  жататыны  т.б.-  бәрі  де  таптық  мүдде 
түрғысынан түсіндірілген [383, 268-272 б.].
Шешендік дау дегенде,  оның әр түрлі дауға арналып айтылатыны, 
ел  мен  ел  егестері,  ел  ішіндегі  үрыс,  жанжадцар,  жер  дауы,  жесір 
дауы,  құн,  барьпигга  мәселелері  қарастырылатыны,  шешендікпен, 
шеберлікпен  келістіру,  бітістіру  максатында  айтылатыны  т.б.  дұрыс 
керсетілген  [383,  272-277  б.].  Ал,  үстем  тап  окілін  жақтап,  дауды
338

соның  пайдасына  шешкен  билерді  халықтың 
әжуа,  сықақ  т.б. 
ететініне де ескертіледі.
Сондай-ақ шешендік сөзге тән нәрсе:  көбінесе қара сөз бен тақпақ 
араласа  жүруді, 
қара  сөздің  өзі  белгілі  ырғақпен  айтылатынын, 
олардың  нақыл  сөз,  мақал-мәтелдермен  қабысып  жататынын, 
жаратылыстағы  заңдылықты  әр  түрлі  әдіспен,  қоғам  өміріндегі 
қүбылыстармен шебер  байланыстыру жүретінін шешендер дәл табуы 
екендігі  көрсетілген.  Одан  әрі  шешендердің  өз  сөздерін  ойда  жоқ 
жерден  тауып,  қарсы 
адамның  аузын  ашырмай  сөзден  үтуға 
тырысатыны  айтылып,  көлем  жағынан  да,  сөйлем  қүрылыстары 
түрғысьгаан да өте ол үлгілердің түжырымды келетіні дөл анықталған. 
Ал,  мазмүн  жағынан 
олар,  көбінесе  үзақ  ойдың  жиынтық 
қорытьгадысы  болып  келетіні;  айтайын  дегенін  үпггап,  ерекшелеп, 
айкындап  көрсету үшін  бір-біріне  қайшы  нәрселерді  алыстан  әкеліп 
жанастыратыны  дүрыс түжырымдалған.
Қазақтың  мақал-мәтелдері  де  ғалым  Б.Шалабаев  тарапынан  жеке 
қарастырылған  [383,  282-288  б.].  Негізінен  мүнда  мақал-мәтелдерге 
қатысты  анықтама  берілмесе  де,  оның  ел  арасына  кеп  таралғаны, 
халық даналығының ең қүнды мүрасы  екендігі түңғыш  айтылады.
Сонымен бірге бүл үлгілердің шаруашылық жағдайдың, қоғамдык 
қүбылыстың,  табиғат  қүбылыстарьгаың,  адам  баласының  әлеуметгік 
шындығынан  туындағаны,  онда  қалың  елдің  тіршілігі,  талабы  да 
неғүрлым кең керінетіні дүрыс  сараланған.
Сондай-ақ  ғалым  Б.Шалабаев  мақал-мәтелдердің  мың  жылдар 
бойы  халық  жасаған  мүрасы  десе,  онда  әр  дәуірдің  үрпақтары  ез 
түсініғіне  сәйкес  түрлі  емір  қүбылысына  езінше  баға 
беретінін 
дүрыс  байқаған.  Сондай-ақ  бүл  үлгілерде,  қазақ  елінің  басынан 
кешкен  тарихи кезеңдерінің ізі, сүрлеуі жатқанын дүрыс жазған.
Мақал  мен  мәтел  арасындағы  айырмашылық  дегенде,  ғалым 
ерекшелік 
олардың  түрінде  емес,  мазмүны  мен  тақырыбында 
екендігін,  әр  елдің  күн  керісі,  тірпгілігі,  түрмыс-салты,  әдет-ғүрпы 
макал  мен  мәтел  теркініне  әсер  ететіні  дүрыс  аисыраткан.  Мақал- 
мәтелдерде  ел  қамы,  береке,  тірлік,  батырлық  т.б.  мәселелері 
дәріптелетіні,  мақалда  тағлым берерлік,  ырғағы бар, тәжірибеде кеп 
колданылатыны  бейнелі,  кысқа  нақыл  сейлемдер  жиі 
кездесетіні, 
олардың  келемі  біркелкі  болмайтыны  ескеріледі.  Сондай-ақ  онда  аз 
сезбен  терең  ойды  түсінікті  түрде 
кесіп  айту  ерекшелігі 
дәл 
анықталған.  Ал,  мәтелде  жанамалап  айтылған  кемескі  ишара  басым 
болып  отыратыны  сөз  болады.  Демек  ғалым  Б.Шалабаев  мәтелдін 
мақалдан  айырмашылығы  мағынасы  ашық  болмай,  ишарамен
339

жеткізілетіндігінде,  әрі  сөйлемнің  толымсыз болып  келуінде  екенін 
дүрыс байқаған.
Жүмбақ  жанрын  сараптаған  ғалым  Әлкей  Марғүлан  [383,289-297 
б.]:  «Жумбақ  әрқашан  болжал  турінде  айтылады.  Жумбақ  мереке 
устінде  туып, 
көбінесе  ойын-сауық, 
көңіл 
көтеру  орнында 
қолданылады.  Жумбақ  айтушы  адамдар  оның  мазмунын,  көбінесе 
өзінің  істейтін  кәсібіне  қарай  уйлестіріліп,  не  көрсе,  не  істесе  соны 
жумбақ  қылатын  болган»,-  деп  дүрыс  анықтаған  [383,  289  б.]. 
Сондай-ақ  ғалым  жүмбақтың 
адамның  дүниетану  жолындағы  ой- 
өрісінің, 
қиялының 
белгілі 
бір 
сатысын 
көрсететін, 
ой 
тапқыштығының  бір  түрі  екенін,  тіл  шеберлігіне  ерекше  ой  бөлген 
алғыр  халық  жаратылыста,  адам  ойында  болатын  барлык  пайдалы 
затты жүмбақтап айта білгенін дөйектеген.
Жалпы  жүмбақтарды  ғалым  тақырыптың  жағынан  5-  ке  жіктеп 
көрсеткен: 
біріншісін- 
жаратылыс, 
екіншісін-адам, 
үшіншісін- 
жасанды  зат,  төртіншісін-  еңбек,  бесіншісін-  білім  жайында  деп 
белгілеген.  Сонымен  қатар 
жүмбак  қысқа  түрде  мереке,  сауық 
үстінде  ғана  айтылатыны,  бір  кезде  даналықты,  кеменгерлікті 
жүмбақпен сынау әр жүрггың  салтында да болғаны сөз болады.
Одан  әрі 
мысалдар  рет-ретімен  беріліп,  олардың  мазмүны 
әдебиеттану 
талаптары  түрғысынан 
талданған.  Мәтін  мазмүны 
көбінесе  еңбекші  халық  тіршілігімен  байланыстырылғаы.  Сондай-ақ 
Қазан  төңкерісінен  кейінгі  пайда  болған  жүмбақтардың 
жанадан 
жасалып  жатқан  социалистік  қүрылыстың  жаңалығын  дәріптейтініне 
де  назар аударылған.
Ғалым  Б.Шалабаев  өтірік өлеңдерді  жеке жанр ретінде талдайды 
[383, 297-299 б.]: бүл үлгілердің қазақ халық әдебиетінде  едәуір орын 
алатыны; 
өтірік  айтылды  делінсе  де,  арғы  жағында  шындық 
жататыны,  өмір  қүбылысы  мен  адамның  әрекет,  айласын  бейнелеу, 
көбінесе  әсірелеу  арқылы  іске  асатыны,  әзіл,  сықақ  түріндегі  өтірік 
өлеңдердің  ескіліктің  жағымсыз  кылықтарын  шенейтін  шығармалар 
тобына  да  кіретіні,  поэтикалык  өзгешелігі  бастан-аяқ  әсірелеу, 
шендестіру  әдісіне  негізделетіні  т.б.-  бәрі  әдебиеттану  талабы 
түрғысынан  сөз болады.
«Қазақ  әдебиетінің  тарихы»  кітабында 
«Тарихи  жырларға» 
арнайы бөлім берілген  [383, 300-399 б.].  Бүл бөлімде казақ халық ауыз 
әдебиетінің  жеке-жеке  маңызды  жанрлары  болып  табылатын  тарихи 
жырлар мен тарихи аңыз әңгімелерді  жеке-жеке сараптаудың орнына, 
оларды бір арнада қарастыру  Б.Кенжебаев тарапынан орын алған. Бүл 
сол  уақытгағы  қазақ  фольклортану  ғылымының 
балаңдығын 
танытады.  Себебі  бүл  екі  жанрдың  да  негізінде  халықтың  өмірінде
340

бүрын-соңды  болған,  саясн-әлеуметтік  мөні  бар  тарихи  оқиғалар, 
тарихта болғаи  көрнекті  түлғалар  жөнінде  ауызша шыгарылған  өлең- 
жырлар, аңыз,  әңгімелер т.б. жатады.
Тек осы  бір  ерекшелігіне қарап,  фольклорда  өзіндік бір орны  бар 
тарихи  жырлар  мен  тарихи  аңыз-әңгімелерді  жеке-жеке  қарастыру 
орньша,  олардын  бір жанр аясында талдануы  қате  болды.  Дегенмен 
екі  жанрдың 
ортақ  ерекшеліктерін  тізбектеп  саралануы  орынды 
болған.  Сол  себепті  галымның  халыктың тарих  қорытындысы  іспетті 
бүларға  езінін  басынан  өткен  тарихи  оқиғасының 
қай-қайсысы 
жөнінде  болсын,  халық  өзінің  ой-пікірін,  көзқарасын  білдіреді  деуі 
дүрыс.  Одан  әрі  тарих  пен 
халық  ауыз  әдебиетінің 
бір-біріне 
жәрдемші,  бірін-бірі 
толықтьфушы  болып  келетіні,  халық 
ауыз 
әдебиеті  тарихи  оқиғаны  тарихи  дәлелмен  емес,  көркем  әдебиет 
тілімен  беруде,  тарихи  шындықты  көркем  шындыққа  айналдырып 
айту негіз болатьшы т.б. - бәрі  ғалым тарапынан  сөз болады.
Бүл  бөлімде ХУШ-ХІХ ғасырлардағы Абылай мен Кенесары,  үлт 
азаттық  көтерілістерге,  1916  жылғы 
көтеріліс  оқигаларына  т.б. 
қатысты туған  жырлардын тарихи жырлар қатарына жататыны дүрыс 
ажыратылған.
Бүл  түста  тарихи  жырлар  мен  аңыз  әңгімелерден:  Абылай, 
Сырым,  Қасым,  Кенесары,  Наурызбай,  Ағыбай,  Жанқожа,  Бекет  т.б. 
тәрізді  тарихи түлғалар қамтылған. Мәселен, Абылай туралы аңыздар 
дегенде,  көбінесе  оларды  Шоқан  Уәлиханов  пен  Мәшһүр-Жүсіптің 
жинағаны ескерілуі  т.б. — бәрі де әр фольклорлық мәтінді талдағанда, 
жазылынып  алынуға  қатысты  паспорттық  деректері  де  ескерілгенін 
байкаймыз.  Демек  зерттеу  жүмыстары  барысында  түпкі  дерек 
кездерін  көрсету  тәрізді  ғылыми  талаптардың  орындалуын  т.б.  сол 
түстағы  қазақ  фольклортану 
ғылымының 
жетістігі 
ретінде 
бағалауымыз  керек.  Сөйтіп  бүл  кітапта  берілген  фольклорлык 
мәтіндердің  алдымен  кыскаша  мазмүны  беріледі  де,  артынан  жырда 
кездесетін  тарихи оқиғапардың болган кезі, ссбебін, тарихи кісілердің 
аттарын,  істерін,  тарихи  шындыққа  жақындығын  т.с.с.  тарихи 
деректермен  салыстырыла  қарастыру  жүзеге  асқан.  Сонымен  қатар 
аңыздар бойында халық арманы, қалауы, тілегі т.б.  бірге берілетініне 
де назар аударылған.
Дегенмен 
жырлар  да,  аңыздар  да 
галданғанда,  көбінесе 
әдебиеттану  шарттары  аясында  қаралады.  Яғни  мәтіннің  тақырыбы 
мен  идеясы,  коғамдык  қызметі,  тілі,  стилі,  сюжеті,  бейнелер  жүйесі, 
көркемдік  ерекшеліктері,  ондағы  көркемдік әдіс мәселелері т.б,- бәрі 
әдебиеттану  ғылымы  талабы  түрғысынан  жазылған.  Мөселен, 
«Кенесары-Наурызбай»  жырындағы  Наурызбай  бейнесіне  ғалым
341

Е.Смаилов  сипаттама береді:  «Жырларда Қасым сотқар, Кенесарыны 
қатал  хан,  ел  басқарушы  әмір  иесі,  биі  деп  таптық  сырын  ашып 
отырса, 
Наурызбайды 
бастан-аяқ 
батыр, 
жауынгер 
етіп 
көрсетеді»,-  дейді  [383,  321  б.].  Демек  XX  ғасырдың  алғашкы 
жартысында 
фольклорлық 
мәтіндерді 
талдағанда, 
көбінесе 
әдебиеттану 
шартгары 
орындалуының 
бірнеше 
себептері 
ажыратылды.  Біріншісі-  қазақ  фольклорын,  негізінен  әдебиетші 
ғалымдар  зерттеді.  Екіншісі-  олардың  арнайы  фольклортанушылық 
білімі  болған жоқ.  Үшіншісі-  сол тұста қазақ  фольклортану ғылымы 
балаң болатын.
Кітаптың  соңғы  ,  бөлімі  «Қазақ  совет  фольклоры»  деп  аталады 
[383,  381-436  б.].  Аты  мен  заты  айтып  түрғандай,  бүл  көлемді  бөлім 
Кеңес үкіметін  дәріптеуге  арналған.  Соның әсерінен де  бүл бөлімде: 
революңиялық  күрес,  ауылды  советтендіру,  колхоз,  өнеркәсіп  өмірі, 
Кеңестік  халық  әдебиетіндегі  Ленин,  Сталин  бейнелері,  ерлік,  Отан 
соғысы кезеңінің т.с.с. фольклоры  деректері орын алған.
Ғалым  Е.Смаилов  Қазан  төңкерісі  жаңа  дүнненің,  жаңа  өмірдің 
басы,  оны  жаңа  қоғамдық  өмір  туғызған  десе, 
адам  баласының 
ғасырлар  бойы  арман  еткені  іс  жүзіне  асқаны,  езілген  жүмысшы 
табы мен  шаруалар азат болып, үкімет  билігін өз қолына алғаны т.б.
-  бәрі біржақты, үстірт, теріс бағалау түрғысынан жазылған.
Осы  себепті  қазақ  совет  фольклорының  барлық  үлгілерінен  осы 
жаңа  тақырыпты,  жаңа  мазмүнды  іздестіргені,  қарастырғаны  т.б. 
анық.  Демек  халық  ауыз  әдебиетінде  жаңа  тақырып,  жаңа  мазмүн, 
қандай  жаңа  форма,  қандай  көркемдік  мәнерлер  тудырғаны,  жаңа 
өлең ырғағы, жаңа ән-күй т.б.  мәселелесі көтерілғені сөз болады.
Жалпы  бүрын  зерттеліп,  жазылып  көрмеген  бүл  бөлімнің 
маркстік-лениндік  әдебиеттану  ғылымы  түрғысында 
талданып 
жазылуы  да 
сол  кезең  шындығын  танытарлық  дерек  кезі  бола 
алады.
Сез  жоқ,  қазіргі  қазақ  фольклортану  ғылымы  түрғысынан 
қарағанда,  фольклордың  әрі  жиналу,  әрі  жариялану,  әрі  зертгелу 
тарихына  қатысты  толып  жатқан  мәселелері  толық  шешімін  тауып, 
қамтылмағанын  атап  етеміз.  Бүлай  зертгеу  ол  заманда  мүмкін  де 
емес  еді.  Оның  үш  себебі  бар:  бірі-қазақ  фольклортану  ғылымының 
енді  ғана  қалыптаса  бастауы;  екіншісі-  сол  кездегі  фольклорды 
зерттеген  ғалымдардың  арнайы  фольклортанушьшық  білімі  болмауы; 
үшіншісі-  Кеңес  үкіметі  түсында  белең  алған  «кеңестік  идеология» 
күралдарының,  яғни  «тап  тартысы», 
«әдебиеттің  партиялылығы», 
«маркстік-  лениндік»,  не  «лениндік-сталиндік» 
үстанымдар  бүкіл
342

ғылым, мәдениет т.б.  атаулыға  тұсау болып, өзіндік дамуына кедергі 
жасағаны белгілі.
ҚК(б)П  Ортальщ  комнтетінің  1947  жылғы  21  январында  шыққан 
қаулысы  (Қазақ  ССР  Ғылым  Академиясының  Тіл  және  әдебиет 
жүмысындағы  өрескел саяси  қателіктер туралы)  негізінде  өзге  де көп 
ғылымдык,  саяси  қателік,  олқылықгармен  қатар,  Қазақстандағы 
әдебиеттану ғылымьшда кеткен  идеяльпс, саясатгық қателіктер қатты 
сыналды.  Әсіресе  осы  «Қазақ  әдебиеті  тарихьгаың»  бірінші  томы 
негізсіз 
қараланды.  Бүл  өз  кезінде  сол  тұстағы  ғылым  мен 
мәдениеттің  т.б.  дамуьгаа  кері  әсерін  тигізгені  анық.  Қеткен 
кемшіліктер  қатарында  енбекте:  арғы-бергі  дәуірлердегі  нұсқаларды; 
белгілі  ақындар  төңірегіндегі  әдебиеттік  деректерді  бірьвдғай  мақтай 
беру,  тамашалай,  мадақтай  сөйлеу,  бұрынғының  бәріне  бас  июшілік 
басымдыльпы,  жалған  патриоттық,  керексіз  керітартпа  романтика, 
сарьшшылдық бар дегенге  сайған  теріс  сыңаржақ  сьга  өріс  алды.  Ал, 
бұған  қарсы,  керісінше,  шығарманың  қоғамдық-таптык,  тарихтың 
шынын  ашудың  орнына,  шаруашылық  жағдайды  т.б,-  бәрін  Маркс- 
Ленин жүйесі бойынша айқындау үсынылғаны белгілі.
Демек  сол  түстағы  қазақ  фольклортану  ғылымы  алдында 
фольклордың  не  ертегі  жанры түрінде,  не  ол турасьгада  мақала кітап 
бетінде  т.б.  талданғанда-  бәрінде  де  Маркс-Ленин  жүйесі  бойынша: 
таптық, 
коғамдық 
өнімді 
мағына 
туғызатын 
шығармаларды, 
керітартпа  санасы  бар шығармалардан  бөліп,  айырып,  үғыну міндеті 
жүктелгені мәлім.
Жалпы халық ауыз әдебиетінін  жанры мен түрлерін  айта отырып, 
авторлар  үжымы  шығарманың  негізгі  тақырыптарына,  сюжет  жүйесі 
мен  кейіпкерлеріне  тоқталғанымен  поэтикасына  аз  көңіл  бөлген. 
Шығарманын сюжеті  мен  оның кейіпкерлерінің мінез-қүлқын талдау 
басым  («Тарихи өлеңдер», «Қазақ совет фолыслоры», және «Батырлар 
жыры»).
Бірінші 
томның  материалдары  орасан  бай.  Материалдарды 
осьгадай  кең  түрде  пайдалану  бүған  дейін  жазылған  еңбектерде 
болған  емес.  Талдауға  алынған  мәтіндердің  көпшілігі  идеялық  жөне 
көркемдігі  жағынан жоғары.  Оларды  фолыслордьвд тәуір үлгілері деп 
айтуға болады.
Қорыта  келгенде,  XX  ғасырдың  алғашқы  жартысыньвд  соңына 
карай  қазақ  фольклорының  барлық  жанрлары  жан-жақты,  жеке-жеке 
салаларға бөлініп, әрі кең, әрі терең, әрі академиялық түрде талданды. 
Бүл  еңбекте  қазақ фольклорының барлық жанры қамтылған.  Оларды 
авторлар  түнғьпп  рет  тарихи  шығу  мезгіліне  карай  орналастырған- 
бүл  сол  кездегі  үлкен  жаңалық  еді.  Ең  көне  деп  түрмыс-салтқа
343

байланысты 
жанрлар 
есептеліп, 
мал 
шаруашылығына, 
діни 
нанымдарға 
қатыстылары 
қарастырылған. 
Басқа 
елдердің 
фольклорын  зерттеу  барысында  тек  бір  әдебиетшілер  емес,  басқа  да 
салалас  ғылымдардың  ат  салысатыны  тәрізді,  яғни  фольклорлык 
мәтінді  лингвистика,  этнография, тарих,  географиялық т.б.  тұрғыдан 
қарастыру  орын  алғаны  анық.  Әсіресе,  қазақ  фольклорының:  ертегі, 
салт 
жырлары,  батьфлар  жыры,  ғашықтық  жырлары,  тарихи 
жырлары,  айтыс  т.б.  жанрлары  бүл  еңбекте 
тек  әдебиеттану 
түрғысынан  емес,  сондай-ақ  алғаш  рет  фольклортану  тұрғысынан 
сарапталуы  қазақ фольклортану ғылымының  түрлі кыспакка карамай 
даму  үстінде  болғанын  дәлелдейді.  Демек  фольклорлық  мәтіннін 
жиналу,  жариялану  тарихына  қатысты  ғылыми  түсініктемелердің 
берілуі;  әр  тақырып  төңірегінде  қарастырылатын  әдебиеттер  тізімі 
көрсетілуі;  мәтін  нүсқаларының  сюжеті,  кейіпкерлері,  олардьщ  іс- 
әрекетгері,  тілі,  стилі  т.б.  жағынан  салыстырьша  қарастырылуы  т.с.с.
-   бәрі  де  фольклордың  фольклортану  түрғысынан  қарастырылғанын 
танытса,  ал  әр  нүсқаның  тақырыптык-идеялық  негізі,  сюжеті, 
композициялық  құрылысы,  бейнелері,  көркемдік  ерекшеліктері  т.б., 
кобінесе  кеңестік  жүйе  талабына  бағындырылып,  маркстік-лениндік 
әдебиеттану  талабы  түрғысынан  сарапталу  да 
орьга  алғанын 
көрсетеді.  Ал,  еңбектегі  қолданылған  зерттеу  әдістеріне  келсек, 
көбінесе  салыстырмалы  зерттеу  әдісі мен  тарихи  зерттеу  әдісі  қатар 
қолданылғаны 
ажыратылады. 
Сондай-ақ 
фольклордың: 
әрі 
фольклортану 
ғылымының, 
әрі 
әдебиеттану  ғылымының, 
әрі 
лингвистиканың,  әрі  этнографияның,  әрі  ономастиканың, 
әрі 
география  т.б.  ғылымдарының  дерек  көзі  ретінде  қарастырудың 
біршама  орын  алғанын  да  қазақ  фольклортану  ғылымыньщ  сол 
кезеңдегі  елеулі жетістігі ретінде  бағалауымыз  керек.
344

жүктеу/скачать 13,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: