Н.Қ. Жуе пов ф о ж, ош ртан,йырда щ ШрІшиІ ж ар т

есқерілу қаисеттігіне көңіл бөлінген. Одан өрі Қазаң  төңкерісіне дейін 
басылып  шыққан  қазақ  әдебиеті  болмаған  дей  отырып,  тек  байлар 
табының 
әдебиегі  болған  т.б.  деген  төрізді  сыңаржак,  таптык 
тұрғыдан  жазылған  пікірлер де  кездеседі.  Сондай-ак  казақтын жазба 
тарихы  болған  жоқ  дей  отырып,  М.Жолдыбайұлы  ауыздан-ауызға, 
буыннан-буынға  көшіп,  қирап,  бұзылып,  жамалып,  тотығып  жүрген 
әдебиет жұрнақтарын Маркс-Ленин жолымен кайта құрау  қажеттігін 
ескертеді.  Осы себепті де фольклорды әлеуметтіқ, жіктік, таптық, т.б. 
тұрғыда қарастыру, анықтау қажеттігін айқындайды,
Міне,  осы қиыншылықты жеңу жолында зерттеуші  Сейфолла ұлы 
Сәкеннің  «Қазақ  әдебиеті»  атгы  кітабы  шыкты  дей  отырып, 
М.Жолдыбайұлы  оның  ерекшелігі,  маңыздьшығы:  сирек ұшырасатын 
халық  ауыз  әдебиеті 
ұлгілерін 
тауып  алып, 
осы  еңбегіне 
кіргізгендігін  атап  өтеді.  Кітапқа  жазған  «Сөз  басында»  (16  март, 
1931  жыл)  [382,  6-7 б.]  С.Сейфуллин  журнал,  газет бетіңде  жазылған 
кейбір  мақалалар  болмаса,  сол  кезге  дейің  қазақ  әдебиеті  туралы, 
оның  ішінде  «ел  әдебиеті»  жөнінде  жазылған  ештеңе  болмағанын 
жазады. 
Тіпті 
ел  әдебиеті  жинақтарының  жоқтығын  ескертеді. 
Сондай-ақ  автор  мектептерде  қазақ  әдебиеті  пәндері  жұргізілгенде 
ешбір  оқу  құралдарының  болмай  келгенін  де  сөз  етеді.  Сол  себепті 
қазақ әдебиеті туралы  бірдеңе жазу ұшін, автор  ең алдымен «ескі ел 
әдебиетін» іздеп, құрастырып, жннастыру өте  кажет екендігіне,  оның 
сОңғы  жылдарда  тым  қатты  сезілгеніне  көңіл  бөледі.  Ендеше  С. 
Сейфуллин  фольклорды  зерттеудегі  мақсаты-  қазақ  атанған  елдің 
тарнхын  зерттеу,  сондай-ақ  оқулық  жазу  болатын.  Міне,  мұнда  С. 
Сейфуллин  фольклорды.еекі ел әдебиеті деп  түсінген.
С.Сейфуллиннің қазақ фольклорын жинаудағы, әрі жариялаудағы, 
әрі  зерттеудегі  фолыслортанушылык  кызметтері  ешбір  дайындықсыз 
біршама  асығыс  жүргізілгені  байқалады.  Жалпы  С.  Сейфуллин  бұл 
кітабында ел басқарған хандар, сүлтандар, бнлер, байлар, батырларды 
сол  дәуірде  көсемдік  қылған  үстем  таптың  өкілдері  ретінде 
қарастырды.  Сондай-ақ  бұл  дәуір  тудырған  деген  нұсқаларды  билер 
дәуірінің әдебиеті деп те  атайды.  Сонымен  қатар дайындамақ болған 
келесі  кітабын  С.Сейфуллиннің  «Қазақ  елінің  Ресей  патшалығына 
бағынған  дәуірден  калған  «әдебиет»  нұсқаларына  арнамақ  болған. 
Дегенмен,  бірінші  кітабында келтірілген тарихи деректерді тексеруге 
С.  Сейфуллиннің  мүмкіндігі  болмады.  Бұл  еңбектің  жазылуы  әрі 
қиын, әрі асығыс болғанын С. Сейфуллин өзі ескертуі, әрі ел әдебиеті 
туралы  ешбір  із  болмағандыктан  кітаптың  көңілдегідей  шықпағанын 
дітгеуі  -  бәрі  Қазан  төңкерісінен  кейінгі  оку  құралдарын  т.б.  жазуда 
асығыстықтың  да  болғанын  көрсетеді.  С.Сейфуллиннің:  «Ескіліктегі
306

үстем тап,  қысқасынан айтқанда,  билер табы болгапдықтан,  барлық 
әдебиет  сол  әкімиіілік  жүргізген  устем  таптың  санасымен  шыгып, 
устем  тап 
өз  дәуірінің  турмыс  қаймагын 
буздырмау  іретінде 
мықты  қүрал  болган.  Бул жәйітті  бул кітапта  келтірілген  әдебиет 
нусқалары  айқын  суреттейді»,-  деген  пікірі  [382,  7  б.],  сол  кезеңде 
ғылымға,  мәдениетке  т.б. 
тек  таптык  түрғыда  караудың  толык 
орныкканын дәлелдейді.
Кітап  басында  [382,  8-31  б.]  Сәкен  Сейфуллин  алдымен  белгілі 
тарихшы  Мүхаметжан  Тынышбаев  еңбегіне  тоқталады,  талдау 
жасайды.  Мүнда  ол:  қазак  деген  сөздің  өзіне;  қазақ  атанып  отырған 
елдің  руларына;  Шыңғыс  хан  түлғасына,  заманына;  Ноғай  хан 
дәуіріне;  Едіге  батыр  заманына;  «алаш»  т.б.  тәрізді  сөздердің  түпкі 
мағыналарына,  Абылқайыр  хан,  Жәнібек  хан,  Керей  хан,  Қасым  хан, 
Ормамбет би т.б. түлғаларына; Алтын Орда дәуіріне т.с.с.  жан-жақты 
тоқталады.  Демек  Сәкен  Сейфуллин  қазақ  тарихына  шолу  жасау 
аркылы,  қазақ  батырлар  жырында  кездесетін  Едіге  батыр,  Нәрікүлы 
Шора,  Сайын  батыр  т.б.  бейнелерінің  тарихи  прототипін  табуға 
тырысқанын көреміз.
Ал,  «Қазақ атанған рулардың есқіліктегі түрмыс- күйі, санасы, тіл 
өнері  туралы  қысқаша  шолуында»  [382,  31-40  б.]  Сәкен  Сейфуллин 
қазақтың  басынан  кешірген  дәуірлеріне,  орын  тепкен  жерлеріне, 
шаруашылык  түрмысына,  батырларына,  билеріне,  дініне,  үстем 
табына,  әдебиетіне  т.с.с,  кысқаша  тоқталуды  жөн  санаған. 
Осы 
арқылы  С.Сейфуллиннің  қазақтың  түрмыс,  мәдениет,  мінез-қүлық 
өзгешелігін т.б.  айқындауда фольклордың да өзіндік орны бар екеніне 
назар  аударуы  қүптарлық  іс  десек  те,  оның  бәрін  таптық  түрғыда 
қарастыруы заман  кысымынан туған кемшілік екені  анық.
Сәкен 
Сейфуллин 
түрмыс 
тәжірибелерінің 
қорытынды 
ережелерін,  өнеге,  үлгі,  нақьш  үшін  айтылған  сөздердің  қолайлы, 
жатқа  айтуға  жеңіл,  жинақталып,  ықшамдалып  шығарылғандығына 
ерекше  көңіл  бөледі.  Ал,  керекті  мәтінді  жатка  айту  үшін,  Сәкен 
Сейфуллин  сөздерді  жинақгы  қылып,  ырғақ,  күй,  ән  өлшеуіне  салып 
шығару  халық  арасында  кең  етек  алғандығын  да  ескертеді.  Демек 
Сәкен  Сейфуллиңді  фольклордың  көркемдік  ерекшеліктері  де 
кызыктырған  тәрізді.  Мүндай  сөз  түрлеріне  ол:  ереже,  өнеғелі  сөзді, 
тақпақты,  мақал  мен  мәтелді,  толғаулы  жырды,  жырлы  әңгімені, 
өнді, күйлі өлеңдерді де т.б. жатқызған.
Одан  әрі  хагтық  ауыз  әдебиегі  әрбір  сөзді  тоқыған  адамның 
жадында 
сақталатынын, 
бүрынғылардың 
айтқан 
сөздерін 
кейінгілердің  жаттап  алатыны  сөз  болады.  Сондай-ақ,  үстем  санада 
бағыттаушы  болған  бүрынғы  көсемдердің 
көркемдеген  сөздерін,
307

шежіресін,  салт,  дәстүр,  заң  ережелерін,  өнегелі  сөздерін  үйреніп, 
жадына  алып  сақтаған  билер  өз  заманына  керек  деген  сөздерін  ғана 
әдемілеп,  ықшамдап, үйқастырып шығаратынына да көңіл бөледі. Ал, 
әңгімелерді  жыр,  өлең  қылып  айта  алатын  адамдарды  Сәкен 
Сейфуллнн  өлеші,  жыршы,  жырау,  ақын  деп  атаған.  Демек 
фольклордың ел арасында өмір сүру жагдайы- С.Сейфуллиннің негізгі 
зерттеу концепциясы екені көрінеді.
Сонымен  қатар 
ел  түрмысы  біртіндеп 
өзгере  келе,  халык 
жадында,  аузында  жүрген  сүлулаған  сөздер  өзгеріп,  біртіндеп 
үмытылып қала беретінін;  сондықтан әрірек замандардьщ халық ауыз 
әдебиетінің  көбі  бізге  жетпей  үмытьшғанын;  біздің  өмірге  жетіп 
отырған халық ауыз әдебиеті нүсқаларының көбі берірек дәуірлерден 
келген  жүрнақтар  сияқты  дегенге  сайған  пікірлері  -  бәрі 
С.Сейфуллиннің 
фольклордың  ауызекі 
даму  ерекшелігін  дүрыс 
айкындағанын танытады.
Сәкен  Сейфуллин  халық  ауыз  әдебиетінің  өз  әлінше  бай 
болғандығын;  көшпелі  елдің  аңшылық,  бақташылық,  жаугершілік 
өмірінен неше түрлі ертегі әңгімелер, жырлар шыққанын; халық ауыз 
әдебиеті  сол  заманда  үетем  таптың  қызметінде  мыкты  үғіт  қүралы 
болғандығын;  ескі  әдебиетгің түрі де,  сарын күйі де  билеуші таптың 
әсерімен  қүрылғандығын  сөз  етеді.  Демек  фольклорға  қоғам  әсері 
болатыны  дүрыс ескерілген.
Сәкен  Сейфуллин  [382,  40-41  б.]  жазып  тарату  үстем  болмаған 
кездегі  ел  арасына  жайылған  күйлі,  сарынды,  жыр,  тақпак,  мақал, 
нақыл,  өлең,  әңгіме  аталған  сөздердің  халық  ауыз  әдебиеті,  яки  ел 
әдебиеті  деп 
атанғаньін  да  дүрыс  дәйектеген.  Бүл  көркем  сүлу 
сөздерді ел  ішінде шығарушысының нағыз кім  екені  белгісіз болуын; 
белгілі  бір  сөздің  тек  бүкіл  елдікі  болғанын;  біреуден-біреу  жадына 
алып  жүрген 
сөз  ауыздан-ауызға  көшіп,  бүкіл  елге  жайылып, 
бүрынғылардан  кейінгілерге  мүра  болып  қалып  келгенін,  ел  аузында 
жүрген  сөзді  келесі  үрпақтың  үстем  санаттың  ықпалымен  өзгеше 
өңдеп, дәмдендіріп жырлағанын (артық деген  жерлерін тастап, кейбір 
үмытылған  жерлеріне  еез  қоеуы,  жаңартуы  т.б.);  бүрынғы  шыққан 
үлгінің  баз  қалпынан  көп  өзгеріске  үшырап,  екшелініп,  екінші  бір 
нүсқаға  айналатынын  жан-жақты  сараптауы  т.б.-  бәрі  де  ғалымның 
фольклорға тән  басты  өзгешеліктерін,  яғни  авторсыздықты,  авторы 
халық екендігін,  ауызба-ауыз даму ерекшелігін,  көп  нүсқалылықтьщ 
пайда  болуы  себептерін  т.с.с.  дүрыс  ашып,  айқындап  бергенін 
танытады.
Сәкен Сейфуллин  халық ауыз әдебиетін екі үлкен дәуірге бөледі. 
Біріншісін,  билер  дәуірі,  яғни  жөңкілген, 
шабыншылық,  шабуыл
308

дәуірі десе, екіншісін Сәкен Сейфуллин  орыс  патшалығына бағынған 
дөуірін-  қамалған,  тоқыраған  дәуір  деп  сипаттайды.  Жалпы  Сәкен 
Сейфуллин  фольклорды:  эпос,  ертегі, түрмыс-салт жырлары  т.б. деп 
жүйелеген.
Егер қазақтың тұрмыс-салт жырларын М.Әуезов сыршылдық салт 
өлеңдері  деп  қарастырса,  С.Сейфуллин  салт  өлең-жырлар  ұғымында 
алған.  Мұндағы  қыз  үзату  үстіндегі  салт  өлеңдеріне  М.Әуезов 
(Әдебиет  тарихы.  1927)  жар-жар,  қоштасу-танысу,  беташар  үлгілерін 
жатқызса,  С.Сейфуллин  зерттеуінде  бүлардың 
қатары,  сондай-ак 
тойбастар, 
сыңсыма, 
жүбату-үгіт, 
айт 
келін 
түрлерімен 
толықтырылғаны  көрініп  тұр.  Ал,  дінмен  байланысты  өлеңдер  деп 
М.Әуезов  бақсы  сарынын,  жарапазанды  атаса,  ал  С.Сейфуллин 
бүларды ескілікті  дін  салтынан туған дей отырып,  олардың  қатарына, 
сондай-ақ  шақыру,  арбау,  байлау,  күн  жайлату,  бүлт  пен  жауын 
шакьфу, бәдік т.с.с.  түрлерін  жатқызған.  Ал,  мүндағы  фольклордын 
шақьфу,  арбау,  бәдік  түрлері  Х.Досмүхамедүлы  еңбегінде  (Қазақ 
халық әдебиеті.  1928) ғана кездесуі т.б.- бәрі де  осы  монографиялық 
еңбекті  жазу  барысында  С.Сейфуллнн  жоғарыда  аты  аталған 
М.Әуезов,  Х.Досмүхамедұлы  еңбекгерін  бірін-бірі  толықтыру  үпгін 
алғанға  үқсайды.  Дегенмен  С.Сейфуллин  еңбегінде 
фольклордың 
алғаш  рет  күн  жайлату,  бұлт  пен  жауын  шақыру  түрлерінің 
ажыратылуы,  сөз  жоқ,  фольклортану  ғылымының  жетістігі  болып 
табылады.
Сәкен  Сейфуллин  «билер  дәуірінен»  жеткен  ел  әдебиетін  екі 
бөліп қарастьфады.  Біріншісіне:  ескіліктен қалған, сол билер табының 
үстем  санасының  ықпалымен  қүрылған,  көбінесе 
аңшылық, 
малшылык  әңгіме-ертектерді  ,  салт  өлеңдерді,  ескіліктің  салтынан 
туған  жырларды;  төрт  түлік  мал  туралы,  түрлі  хайуандар  туралы 
жырлар,  өлеңдерді;  билер сөздерін,  мақалдарды;  жастық ойын-  күлкі, 
өлең  жырларды,  айтысты  кіргізді.  Мүның  бәрі  С.  Сейфуллиннің 
фольклорды  жанрлык  түрғыдан  іштей  жіктеуден  гөрі,  жалпы 
фолыслорға жатады-ау деген түрлеріне аздап  шолу түрінде тоқталуды 
максат етуді  көздегенін  көрсетеді.  Сондай-ақ фолыслорды ел өдебиеті 
деп қарастьфуы,  ертегі жанрын әңгіме үғымымен байланыстыруы-  ол 
заманда  фольклорды  тек  әдебиеттану  түрғысынан 
қарастыру 
көзқарасының ықпагты әлі де болса күшті болғандығын танытады.
Ал,  еңбекте  колданылған  фольклорлық  ұғымдардың  қазіргі 
уақыттағы  фольклорлык  терминдік  атауларьша  сәйкес  келмей  жатуы 
т.б,-  бәрі  де,  С.  Сейфуллиннің  фольклортану  ғылымына  қатысты 
терминдерді  дамытып  ойластыруды  мақсат  етпегендігімен,  өрі  сол
309

тұстағы  қазақ  фольклортану  гылымынын  енді  гана  қалыптасып  келе 
жатқандығымен түсіндіріледі.
Мәселен,  С.  Сейфуллин  казак  руларының  мал  өсіру  және 
аңшылықты  кәсіп  еткен  тұрмысьінан  ертек,  әңгімелер  туады  десе, 
олардың  аз еместігіне де  көңіл бөледі. Ал, ертектерді С. Сейфуллин  , 
көбінесе  жаратылыстағы  жан-жануарлар,  өсімдіктер,  жын,  шайтан, 
перілер,  аруақтар,  жалмауыз  кемпір,  жезтырнақ,  жалғыз  көзді  дәу, 
бұрынғы  замандағы  хандар,  батырлар,  хандардың  балалары,  байлар, 
байлардың 
балалары,  малшылар,  кедейлер,  қой  баққан  қу  тазша 
балалар,  көсе,  шешен  (Жиренше  шешен),  ханның  уәзірлері,  ханның 
және  жарлының  қыздары,  мырза  адамдар,  сараң  жандар  т.с.с. 
тақырыбы  төңірегінде 
кездесетінін  сөз  етеді.  Одан  әрі  ертегілер 
бойында тек  үстем таптың  ықпалы  басым  екендігіне  етпетгей  беруі  - 
бәрі  С.  Сейфуллиннің  ертегінің  жанрлык  сипатына  назар  аударудан 
гөрі,  тек  оның  әлеуметтік  жағына,  яғни 
таптық  сипатына  көңіл 
бөлумен  қатар,  көбінесе  оның  тақырыптық  жағына  т.б.  үңілумен 
шектелгенін де анықтайды. Дегенмен ертегілерде М.Әуезов кітабында 
(Әдебиет  тарихы.  1927)  аз  орын  берілсе,  С.Сейфуллин  еңбегінде 
бүларға біршама кең тоқталады.
Енді  бірде  С.  Сейфуллиннің:  «Жаратылыстың  кейбір  түрлерін, 
кейбір  қүбылыстарын  адамнан  жогары,  «кереметті»  деп  біліп, 
тілегенше  әрекет  қылатын  «аруақты»,  «биік  қүс»  деп  «иман 
келтірген».  Сөйтіп  жаратылыс  түрлерінің,  жырларының  көбін 
«тәңір иелер»  деп,  наным қылатын...  Сөйтіп  «тоңірлерді»  күиітілер 
тобына  үқсатып  жасап  алган»,-  дейді  [382,  44  б.].  Демек  С. 
Сейфуллин 
ертегілер  .бойынан  бағзы  замандағы  халықтың  өмірге 
деген көзқарасын тануға болатынын дүрыс айқындағанын көреміз.
Сондай-ақ  еңбекте:  «Күштілер  табының  ықпалындагы  надан, 
багы  мал  баққан  аңшы  көшпелі  адам  ол  заманда  түрлі  хайуандар 
туралы,  жаратылыстың  түрлі  заттары,  қүбылыстары  туралы 
әңгіме  қылганда,  өздерінің 
түсінулеріне  шындап  нанып  әңгіме 
қылатын. Және оларды неше түрлі «керемет»,  «сиқыр» істеуге,  неше 
түрлі  қүбылуга  қолдарынан  келеді  деп  те  сенген.  Солардың  бірін 
әңгіме  қылган  өзінің  қиялын  шын  тәрізді  қылып  айтатын.  Білімі 
жетпей,  жаратылыстың  кейбір  заттарынан,  қүбылыстарынан 
қорқып,  тагылық  түрмыстагы  надан  адам,  ондай 
заттардың, 
ондай  қүбылыстардың кейбірін  адамга зияндас,  кейбірін адамга  дос 
«иелер»  деп сенетін»,-  деуінен [382, 44 б.], біз ғалымның фолыслорды 
тарихи түрғыда қарастырғанын танимыз.
Одан  әрі  С.  Сейфуллин  :  «Хайуандармен,  аңдармен  алысып, 
адамнан  болган  жаулармен  алысып  жөнінде  істелген  істері,
310

қайраттары,  батырлықтары,  жеңгендері  туралы  ертектердің 
берірек  заманда  шыққан  бір  түрлері  ертедегі  батырлар  әңгіме, 
жырлары. Бүлардыц негүрлым ескірек заманда шыққандары согүрлым 
нагыз  ертек  бола  береді.  Ал  негүрлым  берірек  заманда  болган 
адамдардың  батырлықтарын  әңгіме  қылса,  согүрлым  шындыққа 
жақындай  береді»,- дейді  [382,  44  б.].  Міне,  мүнда  С.  Сейфуллнннін 
ертегі  бойында кездесетін  қиял мен  шындықтың арақатынасын дүрыс 
ажыратуы, сөз жоқ, еңбектің үтымды жағы  болады.
Ал, 
ел  арасында  фолыслордың  өмір  сүру  жағдайын  Сәкен 
Сейфуллин 
халықтың  түрмыс-тіршілігімен  т.б. 
байланыстырады. 
Мәселен:  «Бүрынгы  заманнан,  күздің,  қыстың  үзақ  кештерінде, 
тыстагы қара  түнді жамылган қоңыр желдің қүбылган күйінің әуені 
мен  үйлыққан  от  басында  әңгімелер,  ертектер  айтысып,  тыңдасып 
отырысады...  Сөйтіп,  барлық  ауыл  әңгіме,  өлең,  жыр,  ән  айтысып, 
тыңдасуды  әдет  қылатыны. 
Қысты  күні  келген  қонаққа  ауылдың 
сақа  жігіт,  сақа  әйелдері  бастаган  жігіт-желең,  қыз-қырқыны 
жиылып,  ауыл  болып  жабылып  Ьқонақ  кәде»  айтқызуды  әдет, 
дәстүр  қылып  алган.  «Қонақ  кәдесі»  әңгіме  айтумен,  өлең,  жыр 
айтумен  болатын. 
Ештеңе  айта  алмаган  қонаққа,  ойнап  қысым 
қылатын. 
Ойнап  істеген  қысым  шынга  бергісіз  болатын.  Қонақ 
қысым  көргенше,  ойынан  шыгарса  да,  бірдеме  айтып  қүтьиіуга 
тырысатын.  Қонақ  «қонақ  кәде»  айтудан  бүрын,  ауыл  адамдары  өз 
мойындарындагы «кәделерін» айтатын.  Оны  «ауылдың алты ауызы» 
дейтін.  Үлкендердің  әңгіме  қылган,  көрген  білгендері,  тыңдаган 
жастарга,  балаларга оқу тәрізді болатын»,- деген пікірінен  [382, 44, 
46 б.], біз С. Сефуллиннің фольклорды кейінгі жастарға әрі төрбие, әрі 
үлгі,  өрі  оқу  қүралы  т.б. 
түрінде  үсынғанын  көреміз.  Сондай-ақ 
ғалым фолыспорды этнография көзі деп те  дүрыс үйғарған.
Одан  әрі  ғалым  қазақ  ертегілері  ішінен:  «Түйе,  арыстан,  қасқыр, 
түлкі,  бөдене»,  «Түлкі,  қойшы,  аю»,  «Тоғыз  тоңқылдақ,  бір 
шіңкілдек»,  «Шық  бермес  Шығайбай  мен  Алдар  көсе»,  «Алдар  көсе 
мен тазша қойшы», «Алдар көсе мен егінші», «Хан мен өтірікші тазша 
бала» үлгілерінің мәтіндерін  береді  [382,47-54 б.].
Еңбектің «Салт өлең- жырлары» деген бөлімінде  [382,  57-85 б.]  С. 
Сефуллин:  «той  бастар»,  «жар-жар»,  «сыңсыма»,  «жүбату  мен  үгіт», 
«бет  ашар»,  «айт  келін»,  «бесік  жыры»,  «қопггасу  мен  өсиет 
жырлары»,  «есгірту»,  «көңіл  айту»,  «жоқтау»  т.с.с.  үлгілеріне 
қысқаша ғана сипаттама түрінде тоқталып, мәтіндерді де қоса келтіріп 
отьфған.  Мәселен, Сөкен Сейфуллин:  «той бастар»  өлеңінде,  жыршы 
той  қылушының  әдетте  «сәрсенбі  сәтгі  күні»  өтетін  тойға  көптің 
атынан  қүтгы  болсын  айтылатынын  баяндаса;  «жар-жарды»  мереке
311

үстінде  жігіт  пен  қыз  екі  жақ  болып  отырып  айтысатынын  дұрыс 
ахсыратқан. 
Сондай-ақ 
«бет  ашардың»  келін  түсіру 
үстінде 
орындалатынын  да т.б.  сөз  қылады.  Тек халықтың тұрмыс-тіршілігі, 
салт-санасы,  әдет-ғүрпы,  фольклорлық  мүрасы-  бәрі  де  тап  айнасы 
түрғысынан 
қарастырылады. 
Сәкен 
Сейфуллнн  тұрмыс  -салт 
жырлары  болып табылатын  салт  өлең-жырларына  мынадай  анықтама 
береді:  «Бүл  салада-  цазацтьің  билер,  хандар,  батырлар,  байлар 
үстемдік  ңылган  ескілік  түрмыс  салтындагы,  сол  үстем  таптың 
салт  санасымен қүрылган  «мереке»  сауық сер  үстінде айтылатын 
өлең  жырлары  кіреді»-  дейді  [382,  57  б.].  Міне,  мұндағы  таптық 
ұғымдағы  ойлары  болмаса,  жалпы  түрмыс-салт  жырларына  берген 
Сәкен  Сейфуллин  анықтамасы  өте  сәтті  шыққан.  Ал,  той  бастарға 
келгенде  автор:  «Той  бастар  өлеңінде,  жыршы-  той  қылушының 
«сәрсенбі  сәтті  күні»  істеген  тойына  көптің  атынан  «қүтты 
болсын»  айтады.  Той  иесінің 
қуанышын  көтермелеп  «тойының 
тойга  үласқанын»  тілеп,  той  істеуші- мал  иесін  «ақ пейіл»  «шүлен» 
деп,  оның  «ақ  пейілдігі»,  «шүлендігі»  үшін, 
мал  басына  «қыдыр 
даруын»  тілейді.  Және  тойды  «тәңір  қазынасы»-  деп,  тойга 
шыгарган  шыгынды  «Тәңірдің  өзі  төлейді»  дейді.  Ақырында  той 
бастаушы  өзінің  «жолын» 
той  иесі  толымды  қылып  істеуін 
тілейтінінде  сендіреді»,- 
дейді[382,  57  б.]. 
Бүл  этнографиялық 
сипатта жазылған аныктама да қазіргі таңда өз маңызын жойған жоқ.
Келесі  тұрмыс-салт  жыры  «Жар-жар»  турасында 
Сәкен 
Сейфуллин  былай  дейді:  «...Бүл  қыз  үзатарда,  той  басталганнан 
кейін  айтылатын,  билер  табы  үстемдік  қыпган  түрмыстық  салт 
өлеңі.  Бүл  өлеңде  ылги  белгілі  бір  тақырыпқа  гана  айтыла 
бергендіктен,  бірақ қалыпқа  бекінген  өлең»  [382,  58  б.].  Демек  Сәкен 
бұл  фольклорлық  үлгінің  халық  алдында  орындалу  ерекшелігіне  де 
көңіл  бөлген.  Одан  әрі  автордың  жұбату  мен  үгіт  туралы  ой-  пікірі 
бар:  «Жүбатумен үгіттеу мазмүны  үйреншілік,  бірқалыпта болады: 
Бүрынгы-  соңгының  жолы  осы...  «Әуелі  пайгамбар  да» 
қызын 
үзатқан,  жылама!  Өз еліңе  барасың,  іпек өзің жаман  болма! Жаман 
болмаймын  десең,-  үлкендерге  кісілік  қыласың.  Қүлша,  күңше  жүмыс 
істейсің.  Байыңды күтесің,  үрса  да,-  бетіне қарсы  келмейсің.  Қайын 
атаң мен қайын анаңды күтесің.  Өз алдыңа үй тігіп мал-малданасың. 
Әсіресе,  әлдилеп  бала  сүйесің»,-  дегендей...  Көңіл  көтеру  үшін, 
сөздерінің арасына қалжың да кіргізіп қояды»,- дейді [382, 63-64 б.].
Демек  С.  Сейфуллиннің  түрмыс-салт  жырларын  іштей  тойбастар, 
жар-жар,  ау-жар,  сыңсыма,  жүбату,  беташар,  айт  келін,  бесік  жыры, 
коштасу,  естірту,  көңіл  айту,  жоқтау  деген  жанрларға  бөлуі  дүрыс 
бодды.  Ал,  оларға автордың берген  атаулары,  анықтамалары  әлі  де өз
312

маңызын  жоймағаны,  сөз жоқ,  XX  ғасырдын  алғашқы  жартысындағы 
казак фольклортану ғылымының жеткен жетістігі болып табылады.
«Ескілікті  дін  салтынан  туған  өлең-жырлар,  тақпақтар»  дегенде 
[382,  86-102  б.]  Сәкен  Сейфуллин:  бақсының  өлеңдеріне,  яғни 
шақыру, арбау, байлау жырларына,  күн жайлату, бүлт шақыру, бәдік, 
' 
жарапазан  үлгілеріне  т.с.с.  шолу  жасайды.  С.  Сейфуллин  бүларды 
қазақ  руларыньщ  мүсылман  болмай  түрғандағы  ескілікте  аруак, 
тәңірлер  т.б.  бар  деп,  соларға  қүлшылық  кылу  негізінде,  жоғарыда 
айтылғандай  өлең-жыр  үлгілері  дүниеге  келгенін  дүрыс  сараптайды. 
Бүларды  автор  жеке  жанр  деп  бөліп  қарастырғанмен,  қазіргі  таңда 
олар түрмыс-салт жырлары қатарында қарастырылады.
Ал,  С.  Сейфуллиннің  «Мал  туралы,  қадірлі  жануарлар  туралы 
әңгіме,  өлең,  күй  жырлары»  дегенде  [382,  102-130  б.]:  бес  түлік 
малдың  иелері:  Шопан  атаға,  Жылқышы  атаға,  Ойсыл  қараға,  Зеңгі 
бабаға,  Сексек  атаға  т.с.с.  қазақ %
фольклортану  ғылымында  алғаш 
түсініктеме  беріп тоқталуы,  өз  алдына жеке жанр  ретінде  бөліп  алып 
карастыруы  т.б.  -бәрі  де 
сол  түстағы  фольклорды  зерттеудегі 
ғалымның 
жетістігі  екені  даусыз.  Дегенмен  Сәкен  Сейфуллиң 
бүларды  фольклордың 
нақты  қай  жанрына  жататынын  анықтай 
алмаған,  бәрін  бір  жерге  топтай  салған.  Мүндағы  Шопан  атаға, 
Жылкышы  атаға,  Ойсыл  караға  Зеңгі  бабаға,  Сексек  атаға  арналған 
жануарлар  турасындағы 
жыр  үлгілері  қазіргі  таңда  түрмыс-салт 
жырлары 
ішінде  қарастырылады.  Ал,  осы  бес  түлік  мал  иелері 
турасында  С.  Сейфуллиннің  мынадай  түсініктемесі  бар:  «Жогарыда 
айтылган билер табы әкімшілік қылган турмыспен,  және сол кездегі 
біліммен  билер  табының  устем  санасымен  өмір  сурген  замандарда, 
қазақ  болган  ел  әр  тулік  малдың  өз  алдына  бөлек-бөлек  «бақташы 
иелері»  бар  деп  сенетін.  Қойдың  «Шопан  ата»  деген  иесі  «бар», 
туйенің «Ойсыл қара» деген,  сиырдың «Зеңгі баба»  деген,  жылқыньің 
«Жылқышы  ата»  деген  «иелері»  бар деп  нанатын»,- дейді  [382,  103 

жүктеу/скачать 13,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: