I  1  Фольклорды жинаудың маңызы, мақсаты мен

қажеттігін  міқдеттейді.  Тіпті  мәтіннің  келесі  бір  нүскасы  сөзбе-сөз  , 
қайталанған  жағдайда  да,  ол  фолыслортану  ғылымы  үшін  манызды 
болып  қала  бермек.  Бұл  да  мәтіннің  белгілі  бір  елді-мекенде,  уақыт 
мезгілінде  т.б.  қаншалық  тұрақтанғандығын  межелеуге  мүмкіндік 
береді.
Жалпы,  фольклорлық  шығарманың  қағазға  түсу  уақыты  мен 
орнынын  көрсетілмеуі, 
сондай-ак  мәтінді  айтушы,  жеткізуші 
жөніндегі  ақпараттык  деректердің  болмауы  т.б.  -   бәрі  мәтін 
паспортын толыққанды толтырудағы елеулі кемшілік. Сонымен қатар 
естігенді  сол  қалпында  дәл,  не  толық  қағазға  түсіре  алмау  да  -  бәрі 
әлемдік фольклортану ғылымында қүпталмайтын жағдай.
Міне,  осы  әлемдік  биік  талап  межесімен  қарасақ,  біз  қарастырып 
отырған  кезеңде  фольклорлық  мүраны  қағазға  түсіргенде  ғылыми 
талаптардың  көбінің  орындалмай  келгені  байқалады.  Фольклордың 
прозалық жанрларының жинау, қағазға түсу сапасына  келетін болсақ, 
олардың,  көбінесе  сөзбе-сөз  берілуінің  орнына  не  конспект,  не 
кысқартылған  қолжазба  күйінде,  не  сөз тастап  кету,  не  жаңа  жолдан 
бастап  жазу  үлгісі,  не  тура  сезді  бөліп  көрсету  т.б.  тәрізді 
кемшілікгерге үшырағаны байқалады.  Сол себепті жиналған үлгілерді 
қағазға түсіргенде ғылыми талаптардың орындалмауы  т.т. — бәрі,  сөз 
жоқ,  ол  мүраның  баспа  арқылы  басылуына  кедергі  келтірумен  бірге, 
ғылыми  айналымға  түсуіне де мүмкіндік бермейді  және зерттеу ісіне 
нүқсан келтіреді.
Демек, фольклордьщ ғылым талабына сай жиналуы үшін, алдымен 
мәтіннің дүрыс қағазға түсуі мен жазылынып алыну паспортын толық 
толтыру қажеттігі туады- Мүның бәрі  жинаушыльщ қызметтің дұрыс 
үйымдастырылуымен байланысты жүзеге асады.
Кез  келген  жинаушылық  істің  сәггі  өтуі  үшін,  алдымен 
фольклортанушы 
ғалым 
сол 
елдің 
өдет-гүрпымен, 
тұрмыс- 
тіршілігімен,  салт-санасымен, тарихымен, үлттық ерекшелігімен жете 
таныс  болады.  Ал,  халықтык  шығармалардың  түрлі  жанрлары 
ерекшелігін 
ескеруі, 
сондай-ақ 
фольклористиканың 
ғылыми 
талаптарын  жетік  білуімен  бірге,  жергілікті  жердегі  мөтіннің  өмір 
сүру  жағдайынан  да  толық  хабардар  болуы,  ең  бастысы,  жергілікті 
елдің  наным-сенімін,  тілін  жан-жақты  меңгеруі  т.б.  -   бәрі,  сөз  жоқ, 
ғалым  алдында түрған  түрлі  мақсаттарды  анық көре  отырып,  оларды 
шеше  білуге  мүмкіндік  береді.  Сондай-ақ,  жинаушылық  қызметгі 
барынша жетілдіруге жол ашатынын есте ұстаған жөн.
|  Сонымен,  фольклорды I жинаушы  алдында  бірнеше  мақсаттар 
түрады:  біріншісі  —  фолыслорлық  мәтіндерді  неғүрлым  көп  таба 
отырып, оларды  неғүрлым үқыпты түрде қағазға түсіру^Осы шарттар
14

орындалса,  ауызекі  мүралардың  жалпы  хал-жағдайымен  танысуға 
негіз қаланады.
Бұл  мақсатгы  орындау  барысында  алдымен  сол  елді-  мекендегі 
барлық фольклорлық мәтіндерді жннау, яғни  қағазға түсіру қажетгігі 
алға шығады.  Екінші  мақсат:  зерттеуші  фолькпорды әрі  іздестіре, әрі 
қағазға  түсіре  отырып,  жазып  алатын  мәтіннің  хал-жағдайын  да, 
қандай  жағдайда  жеткенін  де,  қаншалықты  кең  таралғанын 
да 
байқап,  мүмкін  болса  алдын-ала  хабардар  болғаны  жөн  және 
осыларды өзіне мақсат етіп қоюға тиіс
Сонымен  бірге  сол  елді  мекенде  фольклордың  қай  жанрлары 
кеңірек таралғаньша да,  қай жанрлары сирегірек кездесетініне де т.б. 
назар  аударылғаны  дүрыс.  Ол  үшін  жергілікті  жердің  қариялары, 
фольклорды  айтушылар  мен  жеткізушілер  ойларын  жан-жақты 
ежіктеп  сараптау  керек.  Жинау  барысында  мәтіннің  тіпті  үмыт 
болған,  не  мазмұндалған,  не  қысқартылып  айтылған,  не  сипатталған, 
не кейбір жері еске түспеген жағдайларда да т.б. -  бәрі де көзден таса 
болмай, қағаз бетіне толық түсуі шарт. Себебі мүндай мәтіндердің өзі 
ел  арасындағы  фольклордың  өмір  сүру,  өзгеру,  айналу,  ауысу 
ерекшеліктерін  сараптау  үшін  қажетгі  дерек  көзі  болып  табылады. 
Сонымен  қатар  бұлардың  тарихи-танымдық,  көркемдік  жақтары  да 
т.б.  ғылым  үшін  бағалы  болмақ.  Міне,  мұның  бәрі  фольклорды 
жинаудың  каншалықты  ауқымды,  жауапты,  маңызды  іс  екенін 
дәлелдейді.
[Фольклорды  жинау  барысында  есімі  аталған,  не  ұсынылған  т.б. 
азаматгар  болса,  міндетті  тұрде  олармен  жүздесіп,  олар  білетін 
мәтіндер  тегіс  кағаз  бетіне  түсуі  керек  және  олардың  репертуарын 
барынша  толық  анықтау  қажет.  Сондай-ақ  жергілікті  жердің 
шығармашылык 
ортасымен 
де: 
ақындармен, 
әншілермен, 
жыршылармен,  билермен,  молдалармен,  шежірешілермен  де  т.б. 
таныс  болу  керек.  Фольклор  мәтіндерін  жинай  отырып,  оның 
мазмұнына да, көркемдігіне де көңіл бөлу орынды.
Зерттеушінің фольклорды жинаудағы тағы бір келелі мақсаты — ол 
мәтіннің сол, не басқа бір жерде өмір сүру ерекшелігін анықгау екенін 
естен шығармауы керек.  Шығарманың белгілі бір мекендегі өмір сүру 
жағдайын  қарастыра отырып,  жинаушы  сол елді-мекендегі  халықтың 
экономикалық  та,  мәдени  ерекшеліктеріне  де  көңіл  бөлуге  міндетті. 
Сонымен  қатар  жинаушылық  жұмыс  сол  кезеңде,  оол  елді  мекенге 
қатысты жүріп жатқан түрлі этнографиялық та, тарихи материалдарды 
да  қоса  қамтуды  ойластыруы  керек.  Бұл  міндетті  атқаруда,  көбінесе 
елдің қариялары, білімділері т.б. көп көмек көрсетеді.
15

Жинаушылар  алдында  түрған  максаттармен  қатар,  фольклорды 
насихаттайтындар,  тарататындар,  айтушылар  мен  жеткізушілер  т.б. 
төңірегінде  де  ақпараттар,  мағлүматтар  коса  камтылады.  Бүл  жүмыс 
қысқа  биографиялық  мәліметтерден,  яғни  туған  күні,  айы,  жылы, 
білімі  т.б. 
тәрізді  деректерден  түрады.  Негізінен,  фольклорды 
сақтаушылар  төңірегіндегі  мәліметтерде: 
оның  биографиясынын 
маңызды 
кезеңдерімен 
бірге, 
орындалатын 
мәтіннің 
негізгі 
мінездемесі,  оның  тегі  мен  табиғаты  және  де  олардың  сол  не  басқа 
жанрға  қарым-қатынасы  да  бірге  берілген  жөн.  Фолыслорды 
айтушылар  туралы  мәліметтер  берілгенде,  олардың  әрқайсысынын 
шығармашылық 
ерекшеліктерімен 
бірге, 
айту 
мәнері 
мен 
орындаушылық шеберлігіне де тоқталған жөн. Сондай-ақ фольклорды 
орындаушының репертуарын  анықтау,  айтқан  шығармаларын кімнен, 
қашан  үйренгенін  байымдау  және  бүл  шығарманы  қаншалықты  жиі 
және қандай жағдайда орындайтынын біпу қажеттігі де ескеріледі.
Халықтық  шығармаларды  жинаумен  айналысатын  ғалымдар 
алдында,  сондай-ақ  жергілікті  жердің  өзінде  де  фольклорды 
кызғыштай  қорғап,  оларды  тездетіп  іздестіру,  жинау,  қағаз  бетіне 
түсіру  ісіне  мүдделі  т.б.  азаматтарды  мүмкіндігінше  кең  қамту, 
бағыттау,  тәрбиелеуі  міндеті  туатыны  анық.  Бүлардын  біразы  өз 
кезінде  жинаушылардың  іскер  көмекшісі  де,  экспедиция  мүшесі  де 
Т.б.  бола  алады.  Фольклордың  тездетіп  жиналуына  түрлі  газет 
басылымдарында т.б.  жарияланған  түрлі  үндеу,  жобаларға жіті  көңіл 
бөлудің де маңызы ерекше.
Қай  халықтың  болса  да  ежелден  сақтап,  күрмет  түтатын  бай 
мәдени  мүрасының  бірі-  фольклор.  Оған  деген  бүқара  халықтың 
қүрметі  ешқашан  толастаған  емес.  Ал,  ресми  мемлекеттік  жүйенің 
фольклорға  арнайы  түрде  көңіл  бөлуі  әр  түрлі  мақсатта  болады.  Әр 
қоғам,  мемлекет  өзінің  даму  барысынын  белгілі  бір  кезеңінде 
фольклорға ерекше көңіл бөледі.
Айталық,  Еуропанын  елдерінде  романтизм  күшейген  түста, 
романтиктер  халық  мүрасын,  әсіресе  фольклорды  жинау  ісін  қолға 
алды.  Ресейде  де  фольклорға  көңіл  бөліп,  оны  арнайы  жинау 
романтизм дәуірінде етек алды.
Бізде  жагдай  басқаша  болды.  Күллі  отарланган  елдердікі  сияқты, 
біздің фолыслордың жиналуы,  жариялануы  мен  зерттелуі  ең алдымен 
Қазак  елін,  жерін  отарға  айналдыру  мақсатында  жүргізілді.  Әлбетте, 
бүл жүмыс  бір қалыпта болған  жоқ. Отарлау тереңдеген сайын қазақ 
фольклорын  жинау  мен  зергтеу  ісі  де  біршама  жетілдіріліп  отырды, 
өрі  әр  кезеннің  саясатына  сәйкес  оның  мақсаты  да  өзгеріп  түрды. 
Патша  өкіметі  түсындағы  отарлау  Кенес  өкіметі  кезінде  жаңа  сипат
16

алды  да,  патшалық  Ресей  уакытындағы  жинау  ісі  Кенес  заманында 
мүлде 
өзгеше  масштабта,  жаңа  мақсатта,  басқа  түрде  жүзеге 
асырылды.  Міне,  енді  осы 
жүмыс  әр  мезгілде  қалай  жүрді, 
каншалықты  ғылыми  мақсатты  түтынды  және  оны  кімдер  қай 
уақытга, қалай жүргізді, соған тоқталайық.
Қазіргі  уақытга  қазақ  фольклортану  ғылымының  XX  ғасыр 
басындағы  дамуы  мен  Қазан  төңкерісінен  кейінгі  жай  күйін  өзара 
салыстырып,  ондағы  дәстүр  мен  жаңалықты  кезең  ерекшеліктеріне 
сай сараптау енді-енді ғана қолға алына бастады. Себебі Кеңес өкіметі 
түсындағы  көптеген  еңбектерде  қазақ  фольклортану  гылымы 
мәселелері 
тек 
біржақты 
ғана 
қарастырылып, 
«әдебиеттің 
партиялылығы»,  «тап  тартысы»,  <шролетариат  әдебиеті»  т.б.  тәрізді 
түрлі  «кеңестік  идеология»  түрғысынан  бағаланып,  түсіндірілді. 
Бндеше  XX  ғасырдың  басындағы  Кеңес  заманындағы  қазақ 
ғалымдарының  фольклорды  жинау  ерекшелігі,  мүрағаттьщ  үлгілерге 
көңіл  бөліп,  оны  жариялау  мен  зерггеушілік  қызметгері  заман 
талабына  сәйкес  қандай  өзгеріс,  ауьггқуларға  түскені  жан-жақты 
саралануы кажет.  Әсіресе, қазақ фолькпортану ғылымыньщ  неғүрлым 
үстірт зерттелген Ұлы Отан соғысына дейінгі  кезеңін арнайы саралау 
қажет.  Зерттеу  негізінде  мүрағатгық деректер  мен  ғылыми  еңбектер, 
және  де  осы  кезеңге  тән  баспа  бетінде  жарияланған  материалдар, 
фольклорлык  мүралардын  жиналуы  мен  жіктелуін  қарастырған 
зерттеулерде маркстік-лениндік принциптердің қолданылуы әсері т.б.
-  бәрі де ¥лы Отан соғысына дейінгі қазақ фольклортану ғылымының 
өзіндік даму ерекшелігін сараптауда ескерілуі қажет.
Патша  өкіметі  тарапынан  жиналған  мәтіндер  үш  мақсатга: 
христиан дінін уағыздау;  патшаның өз бетімен  шексіз билеу саясатьш 
дәріптеу; сонымен бірге мемлекетке қызмет ету мақсатында жиналып, 
жарияланып  отырды.  Мүның  өзі  түсініктемелерімен  бірге  шығатын, 
әрі  цензура  арқыпы  нені  жариялау  керек,  нені  тоқтату  керек 
тұрғысьгнан  іріктелу  елегінен  өтіп  отырды.  Аталмыш  мақсаттарды 
жүзеге  асыруда  әр  түрлі  әдіс,  тәсіл  қолданылғанын  айту  керек.  Бүл 
істе жекелеген орындаушылардың рөлі айрықша болды.
Фолыслорды  жинаушылар  не  біреудің  тапсырмасын  орындау 
максатында,  не өзінің жүмысы  барысын тексеретін  көшбасшыға  есеп 
беру  ретінде,  не  өзінің  хат  жазысып  түратын  мамандар  сүранысын 
орындау  үшін  де  т.с.с.  фольклорлық  мөтіндерді  жинап,  сараптау 
ісімен айналысты.
Фольклорды -  тілді зерттеу үшін, не тілді  басқаларға оқыту үшін; 
әліппелер шығару үшін, пайдалану да іске а
мен  мөтелдер  келтіру  т.б.,  үлгінің  ең

таңдағанда  да,  оның  ешбір 
жіктеусіз,  ешбір  тақырыптық,  әлеуметтік 
жағы  ескерілмеген  күйде  берілу  де  орын 
адды.  Кейде  мәтіннін 
текстологиялық  жағынан  дүрыс  басылуына,  мәселен,  аудармасы 
болса,  оның дүрыс  берілуіне  назар  аударылмау  да үшырасты.  Бұл  өз 
кезегінде 
мәтіннің 
мағыналык 
жағынан 
түрлі 
өзгерістерге, 
ауытқуларға үрынуына әкелді.
XX  ғасырдың  бас  кезінде  калыптаскан  қазақ  интеллигенциясы  ел 
бостандығын  ғана  көксеп  қойған  жоқ.  Олар  халықты  кең  көлемде 
оқыту, білімге тарту мақсатын  бірінші  кезекке қойды.  Бүл ретте олар 
Еуропаның  романтиктері  сияқты  үлттық  фольклорды  жинауга, 
жариялап  зерттеуге  ерекше  мән  берді.  Сөйтіп,  патшалық  Ресей 
кезіндегі  жинаудың  мақсатын  өзгертіп,  әдіс-тәсілдерін  өз  мүдделері 
түрғысынан пайдаланды.
Негізінен,  фольклорды  романтикалық  ниетпен  жинаушылардың 
мақсаты  халықты  оқу  мен  жазуға  үйрету,  оның  кітапқа  деген 
сүйіспеншілігін  ояту  екені  мәлім.  Сондай-ақ  фольклорды  —  халық 
талантын таныту қүралы есебінде; халықтың рухани күшін көрсетудің 
қайнар  көзі  ретінде;  халықтың  талпынысын,  арманын  көрсету 
мүмкіндігі  деп  те  қарастыру  жүрді.  Сол  үшін  де  фолыслорды 
жинағанда,  оны  үлкен  ыждаһатпен,  ыстық  махаббатпен,  күш- 
жігермен т.б. жинау қажетгігі ескерілді. Сонымен бірге ел мәдениегін 
көтеру  үшін де,  оның  санасын  ояту  мақсатында да т.с.с.  фольклорды 
пайдалану өріс алды.
Өз  елінің тарихын,  түрмыс-тіршілігін,  салт-санасын,  өмірге деген 
көзқарасын, мәденнетін, тілін, әдебиегін т.с.с. басқаларға таныту үшін 
де фолыслорға  сүйену керектігі алға шықты.
Фольклорды  жинаушылардың  дені  халықпен  арадағы  қарым- 
қатынасты 
үзбеді, 
ақсақалдармен 
сөйлесуге, 
ауыз 
өдебиегі 
білгірлерімен  сөйлесуге  ден  қою  өсті  -бөрі  этнографиялық,  тарихи, 
фольклорлық  үлгілердің  мейлінше  көп  жиналуына  септігін  тигізді. 
Тікелей қолмен жазылған фольклор үлгілеріне ерекше назар аударыла 
бастады.  Ауызба-ауыз  жазудың  қиындығы:  кейбіреуі  басын  толық 
жазса,  кейбіреуі  аяғын;  ал,  кейбіреудің  оқиғаны,  кейіпкерлерін 
шатастыру  мүмкіндігі  бар  десек,  сол  себепті  мәтіннің  қағазға  толық 
түспей  қалуы,  дәл  болмауы  т.б.  —  бәрі  түрлі  түсінбеушіліктерді 
тудыруы  мүмкін.  Фольклорды  қағазға  түсіргенде  үқыпты,  тиянақты 
болуды, ерекше іскерлікгі, ерекше ынтаны пайдалануды қажет ететіні 
ескеріле бастады.  Фольклорды жинау, әрі жариялау -  халық арасында 
демократиялық ойлардыц негізделуіне өкелетіні де өз бағасын адцы.
Тіл  тазалығы  үшін  күресте,  тіл  байлығын  көбейту  үшін, 
грамматикалық  ерекшеліктерін  ашу  үшін,  сөз  мағынасын  дүрыс
18

жеткізуде  -   бәрінде  дерлік  фольклорды  үгіт-насихат  құралы  ретінде 
қолдана  бастады.  Мұныц  бәрі  басқа  да  ғылым  салалары  тәрізді, 
кезінде  түрлі  ауытқуларға  ұшыраса  да,  бұл  саладағы  ізденістер 
көкжиегі кеңейте түскенін дәлелдейді деп санаймыз.
XIX 
ғасырдағы  Ш.Ш.Уәлиханов,  В.В.Радлов  және  тағы  басқа  да 
фольклор  шығармаларын  жинаушылар  еңбегінің  маңыздысы  —  көп 
жылдық  тәжірибеге  сүйеніп,  хапықтық  үлгілерді  жазьш  алу  әдісін 
қалыптастырды.  В.В.Радловтың  негізгі  мамандығы  тілтанушы  ғалым 
екендігін ескерсек, оның жинау әдісі, жазу жүргізудегі негізгі мақсаты
-   жергілікті  сөздің,  яғни  тілдің  құрылысын  дұрыс  түсіну  болды. 
Сондықтан  да  В.В.Радлов  жазбалары  өз  замандастарына  қарағанда 
қыскартусыз,  өзгертусіз берілген.  Ал,  Г.Н.Потанин  «мифологиялық» 
мектептің  өкілі  болғандыктан,  оны  фольклордың  көне  түрі  болып 
саналатын қазақтың аңыздары мен ертегілері көп қызықтырған.
Фольклор  үлгілерін  жинастыру  нәтижесінде  ғана  бұл  саланы 
зерттеуге жол ашылады, яғни фольклорды жинау ғылыми-қолданбалы 
қызметімен  де  маңызды.  Бұл  өз  кезегінде  халық  ауыз  әдебиетінің 
мәтіндермен толығуына,  багоына әкелетіні  сөзсіз.  Фольклорды жинау 
зерттеушінің  ой-өрісінің  дамуына,  рухани  дүниесінің  баюына  т.б. 
әкелетіні де күмән тудырмайды.
Фольклорды  ^жһнаушылар  елдің  түрлі-түрлі  жерлерінде  бола 
отырып,  әр  алуан  кәсіп  иелерімен,  әр  түрлі  жас  мөлшеріндегі 
адамдармен де танысады.  Сондай-ақ  олардың  тұрмыс-тіршілігі,  әдет- 
ғұрпы,  салт-санасымен  де  т.б.  таныс  болады.  Ал,  мұның  бәрі 
зерпгтеушінің  фолыслорды  тудырып,  ғасырдан-ғасырға  сақтап  келген 
орындаушылардың  шығармашылық  шеберханасымен  жақынырақ 
танысуға мүмкіндік береді.
1.1.1  Қазак фольклорының XIX—XX гасыр басында жиналу
жайы.
Қазақ  фольклорын  жинау,  жариялау,  зерттеу  жұмыстары 
заманның  әр  кезінде  жекелеген  көзге  түскен  фольклортанушы 
ғалымдар еңбегімен тығыз байланысты жүргені байқалды.
Фольклорды  жинаудың,  жариялаудың, 
зерттеудің  алғашқы 
тәжірибелері  сонау  ХУШ,  XIX  ғасырлардан  бастау  алғаны  мөлім. 
Яғни  бүл  процесс  фольклортаиушы  ғалымдар:  Ш.Ш.  Уөлиханов, 
Ы.Алтынсарин,  А.Құнанбаев,  В.В.  Радлов,  Г.Н.  Потанин,  Ә.Диваев, 
М.Ж.Көпеев т.б.  еңбектерімен  тығыз  байланысты  өрістеді.  Бүлардың 
еңбектерінде  фольклор  үлгілерін  әрі жинаудың,  әрі жариялаудың,  өрі 
зерттеудін  не  бір  үздік,  өрі  езіндік  әдіс-тәсілдері  қолданыс  тапқан.
19

Олардың  тәжірибесі  келесі  ұрпақтың  фольклорды  жинау  ісін  әрі 
қарай  дамытуына  жол  апггы.  Соның  аркасында  бұл  дәстүр  XX 
ғасырдың бірінші жартысында да тоқтап қапмай, өз жалғасын тапты.
Бұл  кездегі  жиналған  фольклор  үлгілері  өзінің  мәнерлілігімен, 
көркемдік  күш-қуаты  неғұрлым  толық  сақталуымен  ерекшеленеді. 
Сондай-ақ  фольклорды  жинау,  жариялау  мен  зертгеу  жүмыстары 
этнографиялық 
бақылаулармен 
тығыз 
қарым-қатынаста 
карастырылып отьфды.
Дегенмен,  қазақ  эпосын  жинауда  түркітанушылар  тарапынан 
мәтінді  мүлтіксіз,  дүрыс  жазып  алу  жағы  қадағаланса  да,  нүсқаның 
вариантгарын  және  жырды  айтушылар  туралы  мәлімет  жазып  алута 
деген  немқүрайлылық  жағы  кездесіп  сггырды.  Бүл  фольклорды 
жинаудағы  кемшіліктер  тіпті  демократтық  бағыттағы  зиялылар 
арасында  да  кездеседі.  Мәселен,  Ш.Уәлиханов  жазып  алған  кейбір 
ертегі,  аңыз,  эпостың  кімнен,  қай  жерде,  қай  уақытта  жазып  алғаны 
белгісіз.
XIX 
ғасырдьщ  бірінші  жартысындағы  қазақ  фолыслорын  жинау 
жүмыстары,  негізінен,  тарихи-этнографиялық  сипатта  болды.  Қазақ 
даласында  болған  ғалымдар  мен  саяхатшылар  ауыз  әдебиетінің 
үлгілерін 
халықтың 
түрмыс-тіршілігімен, 
әдет-ғүрпымен 
байланыстыра  жинады.  Өз  көзімен  көрген  жәйітгерді,  олардан  алған 
әсерлерін,  мәселен,  А.Левшин,  А.Янушкевич, 
Г.И.  Спасский,
A.Назаров тәрізді зерттеунгілер қағаз беттеріне түсірген [21].
Қазақ  фольклоры,  көбінесе  халықтың  әдет-ғүрпын, түрлі  наным- 
сенімдерін 
сипаттау 
үшін 
зерттеушілер 
И.Казанцевтің,
B.Броневскийдің т.б. тарапыиан да жиналды [22].
XIX 
ғасырда  қазақтың  эпостық  жырларын  жинауға  Ш.Уәлиханов 
елеулі  үлес  қосты.  Мәселен  «Қозы  Көрпеш  -   Баян  сүлу»,  «Едіге» 
тәрізді жырлардың бірнеше нүскасын қағаз бетіне түсіргені мәлім.
Н.Ф.Костылецкий  фольклор  шығармапарын  қазақ  даласына 
арнайы  шығыгі  жинамағанымен,  жер-жерге  сүрау  салып,  түрлі 
мәліметтер 
мен 
қолжазбаларды 
Абайдың 
інісі 
Халиұлла 
Өскенбайүлы,  Мүстафа  Бүркітбайүлы,  Садуакас  Анайүлы,  орыс 
тілманггары Н.В. Шебалин, А.Фроловтардан т.б. жинаған [23]. _ /
XIX 
ғасырдың  екінші  жартысында  да  жинапып,  жарияланған 
материалдардан  басым  көгішілігі  қазақтың  этнографиясы,  елдің 
түрмыс-салты, 
әдет-ғүрпы 
туралы 
болып 
келеді. 
Осындай 
материалдар  ішінде там-түмдап  болса да  фольклор  үлгілері  кездеседі 
[24].
XIX 
ғасырдағы  жинаушылардың  максаттары  да,  өдістері  де  өр 
түрлі  болды.  Біразы  қазақ  даласына  әскери,  немесе  мемлекетгік
20

кызмет  бабымен  келіп,  фольклорды 
жол-женекей, 
өздерінің 
жолжазбаларында мазмұндап келтіреді. Кейбіреулері күнделіктерінде, 
яки  естеліктерінде  қызықтыру  мақсатында  фольклорлық  сюжетгерді 
баян  етеді.  Басқа  бір  тобы  ресми  саясатты  жүзеге  асыру,  яғни 
отарлауды  тереңдету,  әрі  кеңейту үшін  казақтың  этнографиясын,  ой- 
пікірін  жақсырақ  білу  үшін  фолыслорды  арнайы  түрде  жинаған.  Бүл 
топты  миссионерлер  қүрады.  Олар  тілімізді  де  үйрену  үшін 
фольклорлық  шығармаларды  ел  арасынан  жинап,  орыс  әрпімен 
жариялаған.  Ендігі  бір  топ  қазақ  фольклорын  ғылыми  мақсатта 
жинаған. 
Олар 
сол 
түстағы 
белгілі 
түркітанушы 
мен 
шығыстанушылар  еді.  Бүл  топ  ескі  қолжазбаларды  да  қарастырған, 
өздері  де  елге  шығып,  материал  жинаған,  арнайы  тілшілерін  де 
дайындаған.
Осылай  бола  түрса  да,  объективті  түрде  сол  шақта  жүргізілген 
жинаушылықтың оң нәтижесі болғаны да күмәнсыз. Мәселен, үлттық 
фольклорымыздың  небір  әдемі  үлгілері  хатқа  түсті,  сюжеттері 
баяндалды,  ал,  мүның бәрі  өз кезегінде  ғылым үшін өте  пайдалы рөл 
атқарды.
XIX 
ғасырдын екінші жартысыида қазақ фольклортану ғылымы өз 
алдына жеке  ғылым  саласы  ретінде  қалыптасқаны  белгілі.  Бүл  кезде 
фолыслор  үлгілерін  жинау  әрі  қарқынды,  әрі  мақсатты  түрде 
жүргізіліп,  көбінесе  танымдық,  насихаттық  т.б.  сипат  танытты. 
Фолыслорлық 
піығармалар, 
негізінен, 
саяхатнама, 
сипаттама, 
жазбалар, күнделік т.б. түріндегі еңбектер ішінде кездесіп отырған.
Мәселен,  В.В.Радловтың нағыз гылыми жүйемен жинастыру әдісі 
бірден  қалыптаса  қойған  жоқ.  «Әдетте  жарыса  жазганда 
жырлаушы  мен  айтушы  шабытынан  айырылып  қалады,  шатасып, 
жаңылып  әңгіменің  желісін  жогалтып  алады,  жырлаушы  мен 
айтушыга қалауынша қарқын керек,  үйып тыңдайтын тыңдаушылар 
керек», - дейді В.В.Радлов.
В.В.Радловтың  фольклорды  жинаудағы  негізгі  мақсаты  -   қазақ 
тілінің  байлығын 
сақтауды 
көздейтіні 
күмөнсыз. 
Жинаушы 
В.В.Радловтың тағы бір мақсаты - халық мүрасының түрмыс-салттағы 
және  рухани  өмірдегі  негізін  анықтау:  «Мен  жинаган  материалдар 
қыргыз  (қазақ  -Н.Ж.)  тілі  туралы  айқын  угым  беретіндігіне  жөне 
психологиялық жагынан халықпіың  гажап  ақыл-ой  дөрежесін  дүрыс 
кәрсете алатындыгына кәміл сенемін» [25].
Аз  да  болса  айтушыны  жиі  мүдіртуден  қашу  үшін  жөне  жарыса 
жазуды халық таланттарын  жырлатудың әдепкі  жағдайына жуықтату 
үшін  В.Радлов  алдымен  тыңдап,  мөтін  мазмүнын  кысқаша  жазып 
алатын  да,  содан  кейін  айткыза  отырып тікелей  тәсіл  арқылы  жазуға
21

көшетін  болған.  Мүның  өзі  жырлаушы  жаңылып  кетсе,  зерттеуші 
уақиғаның желісін оның есіне салып отыруына мүмкіндік береді [26].
Қазан  төңкерісіне  дейін  белгілі  зерттеуші  В.В.  Радловтың 
еңбектері  жарияланғаны,  онда:  өрі  көлемді,  әрі  ғылыми  мәндегі  өте 
маңызды  түжырымдармен  катар, 
фольклордың  барынша  көп 
жанрларының  қамтылуы  да,  тілдік  ерекшеліктердің  мейлінше  толық 
сақталуы да,  жанрларға бөлудің  алғашкы  тәжірибесі  де т.б.  болғаны 
белгілі.
Қазақ  халқының  фолькорлық  үлгілерін  жинаумен  Ы.Алтынсарин 
жас  мүғалім  кезінен-ақ  айналысқан.  Бүл  кезде  Ы.Алтынсарин  ақын- 
жырпшлармен, 
ертегіші-әңгімешілермен 
жиі 
кездесіп, 
халық 
поэзиясын  көп  білген  талай  ақсақалдармен  таныс  болған,  олардан 
тікелей  ауызба-ауыз  түрде  мақал-мәтел,  аңыз-ертегі,  өлең-жырларды 
жазып алған.
Ғалым  Г.Н.  Потанин  фольклор  үлгілері  мен  этнографиялык 
материалдарды қатар жинаудың шарттарын белгілеген алғашқы жоба- 
проектілерінің  бірі  болып  табылатын  «Қырғыздар  (қазақтар  — Н.Ж.) 
мен  Сибирь  татарларының  бүлдыр  нанымдарын,  көне  ертегіперін, 
діни  ғүрыптарын  зерттеу  мәселесін»  жариялады  [27].  Мүнда  Сібір 
татарлары мен қазақтардың әдет-ғүрып, салт-санасы,  ырымдары, діни 
сенімдері  туралы  мәлімет  берумен  қатар,  бағдарлама  іспетті  бүл 
еңбекте  жинау  жүмыстарының  үш  бағытын  белгіледі:  1)  әлем 
жаратылысы жайындағы нанымдар; 2) ертегілер (яғни батырлық және 
ертегі  эпос);  3)  діни  әдет-ғүрыптар.  Жинаушынын  фольклор 
шығармаларындағьт  бүл  салаларды  жете  білетіндігі  байқалды.  Оның 
жинаушылар  алдына  қоятын  талабы  айдан  анық.  Әдетте  ауыз.  \  
әдебиетінің  белгілі  саласы,  не  образы  жөнінде  сүрақ  салу  туріндб 
келеді:  «Орион  туралы  ертегі  жоқ  па,  әлде  қандай  мерген  аулаган  - 
мынау не? — үш арқар ма, немесе үш марал ма?» 
'
Сол  кездегі  басқа  да  жииаушылар  тәрізді  Г.Н.  Потаниннің 
жобасында да этнографиялық деректер фольклорлық шығармалармен 
тығыз  байланыстыра  қаралды.  Сондықтан  да  бағдарламада  отқа 
табыну, малшылық салты, шөп тастау, малға түмар тағу, бақсы ойнату 
сиякты әдет-ғүрыптарды жиі кездестіреміз.
Қазақ жерінде баспа  ісінің дамуы  т.б,-  бәрінің  қазақ  фольклорын 
тездетіп жиналуына әсер еткені мәлім. Сол кездегі  қазақтардың сүйіп 
оқитын  «Дала уалаяты  газетінін»  1894  жылғы 29,  30,  31  сандарында 
белгілі  ғалым 
Г.Н.  Потаниннің  «Қазақтардың арасындағы  өр түрлі 
ойлап  шығарылған  өлең,  кисса,  ертегілерінің,  әдет  заңдарының 
керекті  болған  турасында»  макаласының  шығуы  да  ел  арасынан 
фольклор  мен  ауыз  әдебиетін  жинаушыларға  үлгі-жоба  болды:
22

«...Жіберген  хабарларды қазақ тілініие жазып жіберсе жақсы болар 
еді.  Тагы  да,  тиісті  хабарларды  жазганда  бул  хабарды  айтқан 
адамның  аузынан  шыққан  сөздерін  булжытпастан,  қысқартпастан 
һәм ауыстырмастан жазып жіберерге керек,  бүрынгы ескіріп кеткен 
кісілердің  аттарын  һәм  сөздерін  айтылган  куйінде  булжытпастан 
жазарга  керек, 
егер  де  бүлар  ескірген  себептен  өрескел  болып 
көрінсе  де,  орысша  тілменен  жазылган  хабар  болса  да  қазақтың 
сөзіне қарай дурыс болсын»,- делінген [28.]
Сондай-ақ Г.Н.  Потаниннің елге жолдаған  бұл хатының басылуы 
да- сол кездегі  көпшілікті фольклор мұраларын тікелей  тәсіл  арқылы 
тездетіп 
жинауға, 
фольклорды 
комплексгі 
түрде 
зерттеуге 
ынталандырған  сұрақ-жауап түрінде  жарияланған  мақсатты  алғашқы 
бағдарлама ретінде өріс ашқаны да анық.
XIX 
ғасырда  фольклор  шығармаларын  жан-жақты  жинаған 
Ә.Диваевтын  енбегі  де  маңызды.  Ә.Диваев  тікелей  өз  қолымен 
жүздеген  мақал-мөтелдер,  өлең-жырлар,  ондаған  ертегілер  мен 
дастандарды  әрі тікелей,  өрі  түрғыльпсгы,  өрі  экспедициялық  жинау 
тәсілдері  арқылы  жазып  алды.  Сондай-ақ  Ә.Диваев  ел  арасынан  50 
шақты  мысал  әңгімелерді,  халық  даналығы  көрінісі  іспетті  өсиет 
сөздерді, қазақтың түрмыс-салтын дәріптейтін түрлі аңыз-әңгімелерді 
жинады.
Ал,  Ә.Диваев  жинаған  мақал-мәтелдер  әр  алуан  тақырьштар 
қамтитынымен  маңызды:  әйелдер  төңірегінде,  семья,  ағайын 
арасындағы  қатынас,  қойшы,  байлық,  кедейлік,  достық  пен  қастық, 
қайырымдылық  пен зұлымдылық,  күншілдік пен  қаталдық,  сарандык 
пен меймандостык, оқу -  білім, хан мен халық туралы т.б.
В.В.Радлов, 
Ы.Алтынсарин, 
Г.НПотанин, 
Ә.Диваевтардың 
фольклорды  жинаушылық  қызметгерін  бөліп  қарастырудағы  басты 
'   себегі-  бұларда  тәсіл  бар:  арнайы  жинау,  конспект-жазба  тәсілі 
(сюжетті басым алу), контакті тәсілі т.б.
Қорыта  айтқанда,  XIX  ғасырда  қазақ  фольклортануы  ғылымның 
жеке  саласы  ретінде  қалыптаса  бастады.  Бұл  процесс  сол  кездегі 
қоғамның 
саяси-әлеуметтік, 
тарихи-мәдени, 
экономикалық 
жағдайының  ауқымында  өтіп,  ғылым  мен  әдебиеттің  дамуына  өз 
әсерін  тигізді.  Бастапқыда  фольклор тек  дерек  көзі  ретінде  жиналса, 
соңынан  кең  түрде,  академиялық  т.б.  сипатта  да  жинала  бастады. 
Үлкен  жетістіктің  бірі- 
мөтінді  қалай  жинау  керектігі  хақында 
ғылыми  бағдарлама  жарияланғаны  деп  айтуға  болады.  Демек  XIX 
ғасырда  фолькпорды  жинаудьщ  маңызы,  мақсаты  мен  шарттарының 
негізін  қалаған  Ш.Уәлиханов,  В.В.Радлов,  Г.Н.  Потанин  төрізді 
ғалымдардын игі істері, өз кезегінде XX ғасырда жалғасын тапты.
23

XX ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ фольклоргану тарихын 
жазу  үшін  ең  әуелі  халық  шығармаларының  жиналу,  жариялану,  әрі 
1 
зерттелу 
тарихын 
жан-жақты 
қарастыруымыз 
қажет. 
Қазан 
төнкерісіне дейінгі қазақ фольклортану тарихьгадағы  басты  өзгешелік
-  фольклор үлгілерінің айтарлықтай көп жиналуы.
Кеңес  үкіметі  түсындағы  фольклорды  жинаудағы  басты  мақсат- 
үлгінің әлеуметгік жағына баса назар аударуға бағындырылды. Демек 
қоғамдағы  өзгерістер  өз  кезегінде  фолыслор  үлгілерінің  жиналуына 
да, жариялануына да, зерттелуіне де өз әсерін тигізіп отырды.  Сөйтіп, 
фольклортану  ғалымдары  тарапынан  алғаш  рет  шаруа,  жүмысшы 
түрмысын  қарастырды  деген  фольклор  үлгілеріне  баса  көңіл  бөлу 
орын  ала  бастады.  Сонымен  қатар  халық  шығармаларының  түрлі 
жанрларына  бірыңғай  әлеуметтік  түрғыдан  мінездемелер  берілу 
көбейіп,  шығарманың  әлеуметтік  сипатына  ғана  қарай  іріктеу  алға 
шықты.
Солай  бола  түра,  Қазан  төңкерісінен  кейін  фолыслорды  жинау, 
жариялау,  зерттеу тарихында өзіндік жаңа бір белес басталғаны анык. 
Біздіңше,  бүл  кезең  үшін  ең  мәнді  ерекшелік:  халықтық  мәдениеттің 
жеделдетіліп  өркендеуі,  көпшілік  шығармашылығынын  жан-жақты 
дамуы т.б.
Біздіңше,  бүл  кезең  үшін  ең  мәнді  ерекшелік:  халықтық 
мәдениеттің  жеделдетіліп  өркендеуі,  көпшілік  шығармашылыгының 
жан-жақты  дамуы  т.б.  Жалпы  бүрынғы  Кеңес  Одағын  қүрайтын 
елдер,  оның  ішінде Қазақстан  тарихын  қарастырғанда,  XX ғасырдың 
бірінші  жартысын  іпггей  шартты  түрде  екі  тарихи  кезеңнен  түрады 
десек:  біріншісі,  Қазан  төңкерісіне  дейінгі,  яғни  1900-1917  жылдар 
аралығын қамтыса,  екіншісі, Қазан төңкерісінен  кейіиғіні  (1917-1950) 
иеленетіні белгілі.
Алғашқы  кезец тарихта XX  ғасырдың басын  қамтыса,  ол  кезеңде 
Қазақстан  мен  Орта  Азия  жерлері  Ресей  империясының  отары 
болғаны белгілі  [29]. Міне, сол отарлау саясатына сәйкес  Қазақстанға
XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында  1,5 млн. халық қоныс 
аударғаны  мәлім  [29,  407  б.].  Бірінші  дүниежүзілік  соғыс  алдында 
Қазақстан  жеріндегі  орыс  халқының  саны  жалпы  мекендеген 
түрғылықты  халықтың  30%  пайызына  жақындай  түсуі  де  -   отарлау 
саясаты  жемісі  еді.  Қазақстан,  негізінен,  Ресей  империясының  тек 
шикізат  өндірумен  шектелген  елі,  аграрлы  отары  болғандықтан, 
көбінесе  сыртқа  тек  ауылшаруашылык  өнімдерін  ғана тасымалдады.
Ол  түста  Қазақстан  Ресей  империясының  мал,  астық,  оның  ішінде 
макта  шаруашылығынын  шикізат көзіне  айналды.  Осының бәрі  Орта
24

Азиялык  және  Орынбор-Ташкент  темір  жолдарынын  тездетіп 
салынуына әкелді [29,409 б.].
1914 жылғы  Бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін  Орталык Азияда 
1100  кәсіпорын  қызмет  атқарған  [30].  Ал,  бүл  өз  кезегінде  сол 
кәсіпорындарда  жүмыс  істейтін  жүмысшылар  санының  көбеюіне 
әкелді.  Сондай-ақ  Қазан  төңкерісіне  дейін  Қазақстан  жерінде  13 
шетелдік  акционерлік  кәсіпорындар  (5-уі  тау-кен  орнында,  8-і  мүнай 
өндірісінде) пайда болған [30, 30 б.].
Жалпы  XX  ғасырдьщ  басында:  1905  жылы  Орынбор-Ташкент 
теміржолы  іске  қосылды.  1903  жылы  «Сырдария,  Ферғана  мен 
Самарқанд  облыстарындағы  қазыналық  жерлерге  өз  еркімен 
қоныстанудың»  ережелері  басылды.  1904-1906  жылдар  аралығында 
Қазақстан  жерінде  қоныс  аударатын  5  аудан  қүрылды:  Торғай-Орап, 
Ақмола, Семей, Сырдария мен Жетісу.  1905-1907 жылдар аралығында 
бірінші орыс революциясы толқуы болды.  1905 жылдың  17 қазанында 
Ресей  империясында  азаматтық  бостандық туралы  манифест дүниеге 
келді.  1906 жылы Ресей елінде Бірінші Мемлекеттік Дума,  1907 жылы 
Екінші Мемлекетгік Дума,  ал  1907-1912 жылдар аралығында Үшінші 
Мемлекеттік  Дума,  1912-1917  жыддар  аралығында  IV  Мемлекеттік 
Дума  өз  жүмыстарын  аткарды.  Сондай-ақ  1911  жылы  «Айкап» 
журналы,  1913 жылы «Қазақ» газеті дүниеге келді.  1914-1918 жылдар 
аралығында Бірінші дүниежүзілік соғыс жүрді.  1916 жьілы 25 июньде 
патша үкіметінің қара жүмысқа казақ, қырғыз, өзбек, түрікмен, дүнған 
мен  үйғырларды  алу  туралы  шешімі  ел  арасында  үлкен  қозғалыс 
дүрбелен  тудырды.  1916  жылдың  июль  айынан  бастап  Қазақстанда 
үлт-азаттық  көтерілісі  басталды.  Сонымен  қатар  1917  жылы  28 
февральде  Ресейде  патша тақтан  тайдырылды -  бәрі  бүрынғы  Кеңес 
Одағын  күрайтын  елдерде,  оның  ішінде  Қазақстанда  халық 
санасының  оянуына,  рухани  дамуға  елеулі  ықпал  етті.  Міне,  XX 
ғасырдың  бірінші  жартысында  Қазақстанның  саяси,  экономикалық, 
әлеуметтік 
емірінде 
маңызды 
оқиғалар 
орын 
тебуі, 
қазақ 
фольклортану ғылымы дамуына да тікелей  әсер етгі.
XX ғасырдың Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңінде қазақ даласында 
болған  зерттеулер  мен  ғалымдардың  атқарған  істерінің  маңызды  бір 
саласы -  ол фолыслор үлгілерін жинау, жариялау, сондай-ақ оны орыс 
тіліне  аудару  болғаны  мәлім.  Яғни  фолыслорды  жиыстыру  ісінде 
тілшілер  көмегіне  сүйену,  жазып  алу  ісін  хат  танитын  адамдарға 
тапсыру,  үйымдастыру  т.б.  тәрізді  іс-шарапармен  қатар,  арнайы 
фольклорлык  терминдердің  қалыптасып  үлгермегеніне  қарамастан, 
фольклор  үлгілерін  жинауда  оның  барлық  түрін  қамтуға  талпыныс 
байқалады.  Сонымен  бірге  фольклорды  жиыстырғанда,  ел  арасынан
25

сүрау салып іздеу, түпнүсқаға мейлінше жақын етіп аудару, нүсқанын 
мазмүыын қарасөз түрінде баяндау шаралары да іске асқан.
Ол кезде фольклор мәселелері, көбінесе этнографтар, тарихшылар 
т.б. тарапынан карастырылған. Орыс ғалымдары мен жазушыларының 
Қазақ  еліндегі  ғылым  мен  мәдениетгін,  коғамдық  ой-пікірлердің 
дамуына  үлкен  үлес  қосуы,  әсіресе,  қазақ  фольклорына  арналған 
мақалалар  жазуы,  түрлі  библиографиялық  көрсеткіпггер  жариялауы 
т.б.  -  мүның  бәрі  Ресейдің  бірінші  кезектегі  империялык-отарлау 
саясатынан туындаған еді.
Патша  өкіметі  қазақ  елін  жүйелі  түрде  басқарып,  шикізат 
байлығын  игеру  үшін,  алдымен  әкімшілік  билеу  тәртібін  кіргізді, 
кейіннен  екі  ел  арасында  сауда  қатынасын  дамытты,  орысша  білім 
беретін мектептерді ашты, тағы басқа шараларды жүзеге асырды.  Ал, 
мұның  өзі  қазақ  өлкесінің  тарихын,  этнографиясын,  жағырафиясын, 
тілін,  мәдениетін  зерттеуге  Еуропалық  ғалымдар  үшін  де  жол  ашты. 
Демек,  Қазан  төңкерісіне  дейінгі  фольклорлық  материалдардын 
жиналып, түрлі ой-пікірлердің дамуы т.б. -  көбінесе зертгеушілердің, 
алдымен  өлкенің  жер  жағдайын,  табиғатын,  халық  тарихын, 
мәдениетін  т.б.  зерттеу  мақсатынан  туьшдағаны  сөзсіз.  Қоғамдағы 
осындай 
саяси, 
шаруашылық 
т.б. 
езгерістер 
өз 
кезегінде 
фольклортану ғылымының қалыптасуына жағдай жасағаны анық.
XX  ғасыр  басында  қазақ  жеріне  орыстардың  қоныс  аударуы 
жергілікті  халықтың  наразылығын  тудырса,  ал  қалалардың  бой 
көтеруі,  әрі  өнеркәсіп,  сауда  орындарының  дамуы,  қатынас 
жолдарының (почта, телеграф т.б.), егіншіліктің өркендеуі, қоғамдық- 
саяси  сананың,  әдебиет  пен  әнердің,  ғылымның  қалыптасуы  т.б. 
сахарадағы баспасөз ісінің дамуына әкелгені күмәнсыз.
Қазақ фольклоры мен этнографиясын зерттеу ісі бірнеше бағытга, 
әр түрлі  әдіспен  жүзеге  асты.  Қазақ жеріне  арнайы  тапсырмалармен 
келген  әскери  адамдар,  саясатшылар,  миссионерлер,  оқымыстылар 
қазақ  жерінің  топографиясын  жасаумен  қатар,  жер-су,  тау-тас,  елді- 
мекенге қатысты түрлі әңгіме-аңыздарды, жырлар мен ертегілерді т.б. 
хатқа түсірумен айналысты.
Орыс миссионерлері мен зерттеушілері казақша-орысша сөздіктер 
жасау,  орыс  әрпімен  оқулықтар,  әр  түрлі  хрестоматиялар  дайындау 
үшін фольклор үлгілерін пайдаланғаны белгілі [31]. Осы орайда Қазан 
төңкерісіне  дейінгі  фольклортанушы  ғалымдар  комегімен  жнналған 
мәтіндердің  үйлесім  тауып,  арнайы  жанрларға  жіктелмегендігін  де 
атап өтуге тиіспіз.
Қазан  төңкерісіне  дейінгі  қазақ  фольклортану  мәселесімен 
шүғылданушы  В.В.  Радлов,  П.М.Мелиоранский,  М.В.  Готовицкий,
26

Я.Дщщ,  А.Е.  Алекторов,  Н.И.Ильминский,  Г.Ң.Потаңин, 
С,Г- 
Рыбаков,  Ә.Диваев т.б.  -  бәрі  қазактың  мәдени  мүрасын  өте  жоғары 
бағапаған.
XX  ғасырдың  алғашқы  он  жеті  жылы  ішінде  Ресейде  болған 
саяси-әлеуметтік, экономикалық өзгерістер қазақ өлкесіне де өз әсерін 
тигізді.  Қазақ  тілінде  басылым  көрген  кітаптар  қазақ  елінің 
тарихынан,  әдеби,  мәдени  өмірінен  сыр  шерпгіп,  тарихи  деректерді, 
мүрағат  қазыналарын  толықтырды.  Ресей  зиялыларының  қазақтың 
бай фольклорлык шығармаларын жинау,  бастыру,  зерттеу жүмыстары 
нәтижелері күні бүгінге шейін өз маңызын жойған жоқ.
Ал,  орыс  археологиялық  қоғамының  Шығыс  бөлімі,  Қазан 
университеті жанындағы Археология, тарих және этнография қоғамы, 
Москва университетінің  жанындағы  жаратылыспен,  антропологиямен 
және  этнографиямен  әуестенушілер  қоғамы,  әсіресе  Орыстьщ 
географиялық  қоғамы  сиякты  ғылыми  үйымдар  өз  төңірегіне 
таңдаулы ғылыми күпггерді топтастырып,  материал жинауға  арналған 
саяхаттарды  жабдықтап,  жинақталған  материалдарды  өзінің  баспасөз 
органдарында  жариялап  отырды.  Мәселен,  қазақ  фольклорын 
жинаушы  А.В.  Васильев  Орынбордағы  географиялық  қоғамның 
Хабаршысына  қосымша  ретінде  «Үш  жігіт»  үлгісін  кітап  етіп 
шығарады  [32].  Еңбектің  маңыздылығы:  біріншіден,  орыс  әрпімен 
қазақ  және  орыс  тілдерінде  басылса,  екіншіден,  үлгінің  Торғай 
облысы,  Ырғыз  оязының  қазақтары  А.  Күлдеев  пен  Айғанасовтың 
ауызба-ауыз айтуынан қағаз бетіне түскені.
1900  жылы  1000  бетке  таяу  күрделі  еңбек  -   А.Е.  Алекторовтың 
«Көрсеткіші»  жарияланды  [33].  Мүнда  үш  мыңнан  астам  мақала 
қамтылып,  оларда  қазақ  елінің  тарихы,  этнографиясы,  тілі,  өдебиеті 
т.с.с.  жайында  кітап,  журнал,  газет  беттеріндегі  қазақ,  орыс  тілінде 
жарияланған басылымдар жинақталды.
Ғалым  Н.Ф.  Катанов  1898  жылдан  бастап  Қазан  университетінің 
жанындағы  Археология,  тарих  және  этнография  қоғамын  басқарды. 
Қоғам  жүмысына  белгілі  зерттеушілер:  А.Е.  Алекторов,  Ә.  Диваев,
Н.Пантусовтар т.б. таргылды.  Осы  кезде Н.Катанов қазақ  ауылдарын 
көп 
аралап, 
қазақ 
фолыслорына, 
мәдениетіне, 
тарихына, 
этнографиясына  қатысты  материалдарды  тікелей  өзі  жинаумен 
айнальісты.
[XX 
ғасыр 
басындағы 
газет-журналдар 
беттерінде 
қазақ 
фольклорына қатысты үлгілер жиі  басылып,  жинаушылар есімдері  де 
көрсетіле  бастады.  Нүсқа  әрі  қазақ  тілінде,  әрі  орыс  тіліндегі 
аудармасымен  қатар  басылып  отырылды.  Жинап  бастырушылар 
қатарында  орыс  зерттеушілері  А.Е.Алекторов,  А.А.  Ивановский,  М.
27

Миропиевтермен  қатар  қазақ  зиялылары  Бекен  Адықов,  Жағыпар 
Айманов,  М.Ж.Көпеев,  Қ.Жапанов,  Б.Райымбеков,  Т.Сейфуллин, 
Р.Дүйсембиев, т.б.  есімдері бар.  Бұлардың  кейбірі  жазып  алған  үлгіні 
өз  атымен  бастырса,  кейбірі  кімнен,  қай  жерден  жазып  алғаны 
турасында деректерден де хабардар етіп отырған.  I
Қай  елдін  болса  да  ескі  тарихынан,  мәдениетінен,  өткен- 
кеткенінен  мол  дерек  беретін  матерналдардың  бір  саласы  -   ол 
халыктың  өзі  жазып  қалдырған  колжазбалары.  Мәселен,  Қазақстан 
Республикасы  Ғылым  академиясының  Орталық  Ғылыми  кітапханасы 
мен  М.О.  Әуезов  атындағы  Әдебиет  жөне  өнер  ннститутьшың 
колжазбалар 
қорында 
XX  ғасырдың 
бас 
кезінде  жиналған 
фольклорлық  шығармалар  мол  сакталған.  Ішінде  Ә.Диваевтың, 
тарихшы  Н.Веселовскийдің, 
Т 
М.Ж.  Көпеевтің,  Ш.Жиһангеровтъщ, 
Т.Ізтілеуовтың,  Б.Мұсабектің,  т.с.с.  көптеген  акын-жазушылардьщ 
кітаптары  мен  қолжазбалары  бар.  Ғалым  Ә.Жиреншин  пікірінше: 
«Жүзден артық жазба,  ауызша мураны жинап, кітап, газет, журнал 
бетінде  жариялаган  Әбубәкір Диваевтың,  кезінде  Орта  Азия  және 
қазақ  әдеби  мураларын,  кітаптарын  жинаган  Мәшһур-Жусіп 
Көпеевтің  зиялы  еңбектері  де  еске  аларлыцтай.) Мәшһур  көптеген 
ақын, жыраулар мен Саққулақ би, Майлъщожа, Ақсін серімен кездесіп, 
айтқандарын  қагаз  бетіне  тусіріп  алады.  Ол  Науаидің  «Хамсесін», 
Низамидің  «Жеті  аруын»  Бухарадан,  Туркістаннан  алып  келеді»,  - 
делінген  [34].  Ендеше,  XX  ғасыр  басында  фольклорлык  мұралар  ел 
арасынан  ауызба-ауыз  қағазға  тұсуімен  бірге,  ескі  кітаптар  мен 
қолжазбалар түрінде де жиналғаны кұмән туғызбайды.
Қазан төңкерісіне деңін қазақтың газет-журналдары мен кітаптары 
Қазан,  Уфа,  Орынбор,  Омбы,  Томск, Троицк, Петербург қалаларында 
басыльш  келген.  Әсіресе  Қазан  университеті  жанындағы  Н.И. 
Лобачевский  атындағы  гылыми  кітапхананың  қолжазба  қорында 
көптеген  қазақ  фольклоры  нұсқалары  сақталған.  Мұңдағы  Н.Н. 
Пантусов  қорында  «Повесть  о  Карабае»  деген  93  беттік  қолжазба 
берілген  [35].  Жырды  айтушы  төңірегінде  ескертпе  де  бар:  «...  бул 
жырды  бурын  Жанақ,  Нурахмет  деген  ақындар  айтқан  екен,  бірақ 
олар Қозының жайын дурыс баяндаган жоқ.  Мен бул жырды алдына 
ақын  салмаган  Бекбауылдан  уйрендім,  атым  Дандыбай  Айтбаев, 
жасым жетпіс уште, турган жерім Лепсі»,- делінген.
Қазақтың фольклорлық шығармасын жинауда  1917 жылға дейінгі 
фольклортану  ғылымынын  жасаған  жүмысы  үшан-теңіз.  Халық 
поэзиясының  әр  түрлі  саласынан:  әдет-ғұрпы  мен  тұрмыс-салтьша 
байланысты  және  көңіл-күйін  көрсететін  өлең-жыр,  жұмбақ, 
жаңылтпаш  сиякты  көптеген  шығармалар  жиналды.  Қазақтың
28

ертегілері  мен  эпосынан,  макал-мәтелдерінен  де  бай  материалдар 
жинақталады.  Жинау  жұмыстары  Қазақстанның  Солтүстік  пен 
Шығыс,  Оңтүстік  пен  Батыс  және  Орталық  аудандарын  қамтыды. 
Фольклордың эпос, ертегі және мақал сияқты түрлеріне көңіл бөлініп, 
олардың мол қоры жасалды.
Мәтінді  жинау  жұмыстары  фольклортану  ғылымының  сол 
уақыгга  кабылданған  талап-тәртібі  бойынша  жүргізідді:  бірінші  -  
жинаушылар  қазақ  тілінің  жергілікті  ерекшеліктерін  ескере  отырып, 
мәтінді дәл түсіріп отырған; екіншісі -  XX ғасырдан бастап шығарма 
мәтінін  ел  аузынан  жазып  алғанда,  қажетті  паспорттық  мағлұматтар 
жазу  ісінің  сапасы  артгы  (айтушынын  өмірбаяны,  шығарманың  елге 
қаншалық таралғаны,  оның шығу, таралуындағы  ерекшеліктер т.с.с.). 
Дегенмен  1917  жылға  дейін  халық  күйлері  мен  термелерін  жазып 
алуға көңіл жете бөлінген жоқ [36].
Қазан  төңкерісіне  дейін  қазақ  даласындағы  елдің  тарихын, 
шаруашылығын,  тұрмыс-тіршілігін,  жер  жағдайын  т.б.  накты  білу 
үшің,  Ресей  тарапынан  арнайы  экспедициялар  ұйымдастырылғаны 
белгілі.  Мұндағы  халық  әдебиетіне  қатысты  зерттеулердің  біразы 
қысқалығымен  де  ерекшеленеді.  Сондай-ақ  жергілікті  жерді  жүйелі 
басқару  үшін  патша  үкіметі  тарапынан  екі  тілдегі  (орыс,  қазақ) 
мектептердің, газет баспаларының т.б. ашылуы да халық сауаттылығы 
артуьга,  басылған  фольклор  үлгілерін  оқуға  қызығушылығын 
тудырып отырды.
Қазақ  жерінде  Орыс  географиялық  қоғамының  бөлімшелері  де 
ашылған  болатын  [37].  Таза  ғылыми  мақсат  көздеп,  зерттеу 
жұмыстарын  академиялық  түрде  т.б.  жүргізуді  ниет  еткен  ғалымдар 
фолькпорды  барынша  дұрыс  жазып  алуға,  оны  сұрыптап  жүйеге 
келтіруге,  жарыққа  шығаруға  ғылыми  түрде  талдап,  зерттеуге  күш 
салған.
XX 
ғасыр басындағы Қазан төңкерісіне дейінгі  жөне одан кейінгі 
орын  алған  түрлі  тосқауылдарға  қарамастан,  ғылымды  шын  сүйетін 
ғалымдар  бұл  істі,  негізінен  алғанда,  дұрыс  бастап,  өрістетіп  келген 
деуге  болады.  XX  ғасыр  басындағы  белгілі  фольклортанушы 
ғалымдар:  Г.Н. Потанин, Ә. Диваев, 
/  М.Ж.  Көпеев т.б. жазбалары 
жинаушыларға  қойылатын  басты-басты  талаптарға  сай  келді. 
Біріншіден, материалдарды кімдерден қандай жағдайда алганын үнемі 
дерлік  көрсетіп  отырды.  Екіншіден,  халықтың  ұғымын,  ауызекі 
сөйлеу  тілі  ерекшелігін  сактап,  қағазға  түсірген.  Үшіншіден,  белгілі 
бір  аңыздың  тарихилығын,  шындығын  дөлелдерлік  деректерді  қоса 
келтірген.  Мұның  бәрі  жоғарыдағы  ғалымдар  жазбаларының  қазақ 
тарихы, философиясы, этнографиясы, әдебиеті, тілі, педагогикасы т.б.
29

салаларьі  үшін, ең басгысы  қазақ фёльклортану ғылымы  үшін де баға 
жетпес дерек көзі боп кала берді.  /
XX 
гасьфдың 
Қазан 
төңкерісіне 
дейінгі 
кезеңде 
казақ 
фольклорының  әрі  жнналу,  әрі  жариялану,  әрі  зерттелу  ісінде  сол 
кездегі  үлттық  баспасөзінін  аткарған  кызметі  өте  ерекше  болды. 
Мәселен,  баспасөз  беттерінде  түрлі-түрлі  фолыслорлык  үлгілердің 
басылып  шыкканы  турасында  хабардар  етуі  [38]:  біріншіден, 
фолыслордьщ  тездетіліп  ел  арасына  таралуына  септігін  тигізсе; 
екіншіден,  осы  арқылы халык  арасындағы түрлі  халық  ауыз әдебиеті 
нүсқаларының  тездетіліп  жиналуына  қозғау  салып,  өз  кезегінде 
баспасөз  орындарына жылдам  жеткізіліп,  басылым  көруіне әсер етті. 
Сондай-ақ  басылым  беттерінде  ел  ішінде  қазақ  фольклорын, 
этнографиялық  материалдарды  жинап,  насихаттауда  Г.Н.Потанин, 
Ә.Диваев сияқты фольклортанушылар жөнінде мақаяалар басылуы да 
белгілі дәрежеде рөл  атқарды [39]. Қазан төңкерісіне дейінгі баспасөз 
беттерінде казақ  елінің  фолыслорлық,  этнографиялық  материалдарын 
жинау қажеттігі туралы да еңбектер [40] басылды.
Демек, 
үйымдастырған 
экспедициялардан 
бүрын 
жеке 
адамдардың  далалық  қызметі,  негізінен,  энтузиазм  мен  ғылыми 
кызығушылыктан  туындаған. 
Ал  жинаушының  фольклорды  ел 
арасынан жазып алу үлгісі, көбінесе тікелей түрде болған.

жүктеу/скачать 13,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: