Маңғыстау  қазақтары  «Құс  жолы  -   құстардың  Мекке  жаққа  баратын

аспаньан  жол  салып  берейін!» -  деп,  көк жүзіне ақ белдеу жол  салып 
береді. Дспандағы ақ белдеу құс жолының пайда болу себебі содан болса 
керек.  ¥рпағының  қамын  ойлап,  Тәңірімен  тілдескен  Қызылқан  атты 
құсқа  арнап  сыбызғышы  күй  шығарған  [138,  Б.81-82].  Ал  қытайдағы 
қазақгарда  мынадай  сюжет сақталған:  «Аспанда айқын  көрінетін  сол- 
түстіктен оңтүстікке созылатын ақ жолақ -  (қүс жолы) аспандағы елдің 
жазда солтүстіктегі салқын жайлаудан қысқа қарсы оңтүстіктегі жылы 
қыстауына қарай көшетін «Көш жолы»»  [13,  15-6.].
Әлбетте,  аспанда  орналасқан  жоғарғы  әлем  елінің  өмірі,  олардың 
көші-қоны,  жорығы,  аңшылығы  туралы  түсінік  түрік-моңғол  халық- 
тарының  космогониялық  мифтерінде  ортақ  кездеседі  деуге  болады. 
Мәселен,  моңғолдардың  бір  сюжетінде  қүс  жолының  пайда  болуын 
былай  деп  түсіндіреді:  «Ерте  заманда  батысқа  жорыққа  аттанып  төң- 
керілген  қалың  ел  әскерімен,  мал-жанымен  шүбап  кетіп  бара  жатып, 
жарым-жартысы  көкке  көтеріліп  кеткен  деседі.  Солардың  соқпақ- 
сүрлеуі  түнде  ақ  жояақ  боп  аспанда  шаңытып  көрінеді.  Қолбасшысы 
Хөхдэй  мерген  хан  (Көгедай  мерген.  -  
А.Т.)
  сайды  қан,  ойды  жын 
сасытып,  саят  қүрып,  үш  маралды  қуып,  ортаңғысын  кез  атқан.  Оған 
тиген  жебе  қызарып  көрінеді.  «Үш  маралдын  үш  қодығы  енесіне  ере 
қашып, оны Көгедай мерген қуып жүреді» деп, қариялар мергенді, оның 
Асар мен  Басар деген  екі тазысын,  үш марал, үш  қодық жұлдыздарын 
көрсетеді.  Алтын  жүлдыз  (Темірқазық.  -  
А.Т.)
  Көгедай  мергеннің 
жортуьшға мінетін екі  сары атын байлайтын қазығы, сол екі түлпарды 
Жеті  қарт  (Жетіқарақшы)  жұлдызы  айналып,  күзетіп  жүреді»  [45,
73-6.].
Жұлдыздар туралы бұл сюжет әжептәуір  түгастанып, шоғырланып, 
шираған.  Сонымен,  құс  жолын  қазақ  пен  моңғол  кейде  «Көш  жолы» 
деп  те  түсінетінін  байқадьщ.  Қырғыздар  кейде  «қой  жолы»  деп  те
агайды [233,361-6.].
Қүс жолын ежелгі гректер «Сүт жолы» деп атайды, сол түпкі негізге 
Еуропа халықтары да, орыстар да иек артқан [54,89-6.]. Тіпті осындай 
үғымның  бурят,  моңғол,  қазақ  халықгарында  үшқыны  бар  екендігі 
туралы  дерек  кездестірдік.  Мэселен,  бурятта  «Қүс  жолы  — Гэсэрдің 
анасы Манзан Гурмэн отоодэй кемпірдің омырауынан  аспанға шашқан
сүті» деген үғым бар  [41,60-6.; 68,13-6.].
Ал  қазақта кездесетін жеке бір сюжетте  қүс  жолы  ай  анасының ас- 
панға шығып,  қызын  іздегенде аққан сүті деп есептеледі  [234,  115-6.]. 
Әзербайжанда Сүт жолы деген  атау  кейде  кездеседі.  Жеке бір деректе 
моңғолдар  қүс  жолын  «Тэңір  ананың  омырауынан  аққан  сүт  жолы»
деп түсіндірген  [45,203-6.].
Әйткенмен,  қазақга ақ жолақ жүлдыздар  шоғырын  Құс жолы,  моң-
ғолдарда  «Аспан  тігісі»  деп  түсіну  түбегейлі  орныққан.  Түрік  тектес 
сахалар «Халлаан сиигэ», яғни «Аспан тігісі» деген  атауды  қолданады 
[177,136-6.]. Осы атауды тувалықтар да қолданады. Түйіндегенде, моң-
117

ғолда  құс  жолы  туралы  ұғым  жоқ,  ал  қазақта  аспан  тігісі  жөніндс  тү- 
сінік  кездеспейді.  Дей  тұрғанмен,  қазақ пен  моңғолдағьі  кейбір  үндес 
үғымдарды  да  талдап  өттік.  Моңғолдар  Аспан  тігісін  «Тэнгэрийн 
заадас», «Тэнгэрийн оедол», «Тэнгэрийн зүйдэл» деп атайды [82,84-6.; 
46,  108-6.].  Қазақ  арасында  кейде  айтылатын  көк  қақпасы  немесе  көк
і  туралы  үғым  оар  оолғанымен,  ол  астринимиллыі
айналмаған.  Тіпті  сол  көк  қабызының  мэні  туралы
бүлдыр
алады
болады»  деген  үғым  бар  [68,  13-6.;  208,  72-6.].  Сахалар  көк  қақпасы 
ашылғанда былайша тілек тілеген: «Көмүс быһаахты биэрээрий, көмүс 
кыптыыйда  биэрээрий!»  [177,  136-6.].  Бүл  «Күміс  пышақты  бере  гөр, 
күміс қайшыны бере гөр!», яғни «үл мен қыз бере гөр!» деген ақ тілек. 
Прмек-  Аспаннын  тігісі.  көк  кабызы  бар,  ол  әлем  алғаш  жаралғанда
жамалып
үгым  ерте  кезде  көшпелі  халықтарда  болған.  Бурятта  қүс
кейде  «аспан  қүдаилары  жүретін,  үкім  орындаиіып  лши*
[68,  13-6.].  Әлемдегі  кейбір  халықтар  қүс  жолы  жұлдызын 
рух-
қүдаилардың
[140,  173-6.].
қүс
халықтарында
байқаймыз.  Түрік текгі  саха  мен  туваның түсінігі  көрші-қолаң  болған 
моңғолмен үйлесетіндігі туралы мәліметгі кездестірдік. Керісінше, қүс 
жолы  туралы  ұғым  түрік  халықтарымен  генетикалық туыстығы  алыс 
болғанымен,  үзақ  жылдар  бойы  көршілік  қатынаста  болған  мордва, 
мари,  фин, эстон, коми,  мажар, литва т.с.с.  халықгарда ортақ екендігін
білдік.
Үшарқар.
  Байырғы  аңшылық  дәуірдің  елесін  әсіресе  Үшарқар 
жүлдызы  туралы  айтылатын  сюжеттен  айқын  көре  аламыз.  Халык
астрономиясындағы  ежелгі  сарындардың  қалыптасуына  аңшылық, 
малшылық  дэуірдің  ықпалы  зор  болғандығы  ғылымда  анықталған.
халық
шоқжүлдыздың 
аталған екен
заттың
___ г»қар  жүлдызын  моңғолдар,  буряттар,  алтайлықгар,  тувалар,
хакастар  Үшмарал  (хакас,  алтайша  үш  мигах  -  үш  марал)  деп  атаған. 
Жалпы,  космос  аңшылығы  туралы  осы  сюжет  Еуразия,  Солтүстік 
Америкаға дейін  кең таралған  [236].  Бүл сюжеттің эр түрлі  нүсқалары 
түрік-моңғол  халықтарына  ортақ  негізде  таралған  [79,  Б. 124-125;  82, 
50-6.; 82, Б.85-86; 68,16-6.;  194, Б.118-119;  1 7 7 ,1 3 5 -б .;4 5 ,Б .4 9 -5 0 ;4 6 , 
Б.110-112; 237,  Б .74-75].  Сюжет армянда да кездеседі  [238,  128-6.].
Г.Н.  Потанин  жазып  алған  қазақгағы  сюжеттің  бір  нұсқасы  былай: 
«По  рассказу  Сиирбая,  киргиза  из  Тарбагатая,  киргизы  называют  три 
звезды  этого  созвездия,  стоящие  рядом,  Ушь-аркар,  «Три  каменных
118

барана»,  другие  три  -   Ушь-мерген,  «Три  охотника»;  седьмая  звезда 
называется Мултукнынг огы, «Ружейная пуля». Охотники были прежде 
на  земле;  не  было  от  них  прохода  ни  одному  зверю,  ни  одной  птице; 
аркары  жаловались  на  это  богу  и  былй  по  аркану  подняты  на  небо; 
охотники тоже поднялись по аркану на небо. Они были прокляты»  [77,
с.  54].
Келесі  нұсқа  былай:  «Бірінің  артынан  бірі  созылып  тұрған  үш 
ірі  жұлдыз  -   шұбап  бара  жатқан  үш  арқар,  оған  көлденең  тізіліп 
тұрған  «қиқымдай»  Шайтантаразы  дейтін  үш  жүлдыз,  үш  арқарды 
кезеп  атқалы  тұрған  Көгалдай  мергеннің  құрулы  мылтығы.  Оның  оң 
жағындағы  көкпеңбек  (Ригель)  жұлдыз  Көгалдай  мергеннің  «Көк- 
шақпағы».  Шақпақ  үлкенірек  көк  жүлдыз,  шақпақ  десе,  шақпақ.  Ол 
Үшарқардың  бүйірін  ала  тұрады.  Үшарқардың  ар  жағындағы  үлкен 
қызғылт  арқарлардан  эрі  өтіп  кеткен  мергеннің  қызарған  оғы  (Осы 
жұлдыз өзі түнде атқан мылтықтың оғы сиякты). Түн қараңғыда манағы 
құрулы мылтықтың ауыз жағын ала бұрқ еткен түтін тэрізді күңгіртгеу 
теңбіл байқалады. Осы теңбіл мергеннің мылтығының түтінінен пайда 
болған.  Үшарқардың  соңғысы  —  кішірек.  Оны  мекиені  (ұрғашысы) 
дейді...  Үшарқарды  мерген  Текесүмбіленің  жарығымен  көріп  тұрып 
атыпты деп айтушылар  осы хикаяға Сүмбіле жұлдызын да кірістіреді
[194,118-6.].
Енді  хакас  халқына  таралған  нұсқаны  келтірейік:  «Көкөтай  ба- 
тырдың  мифтік  образы  кең  таралған.  Оның  жаны  аспанда  Сириус 
(Сириус I  Сүмбіле.  -  
А.Т.)
  жүлдызы  болып  жасап  келеді.  Хакас  миф- 
тері  бойынша  Көкөтай  Енесай  алқабында  жетім  боп  ержетеді.  Ол 
аспанда  қаңқылдап  ұшып  жүрген  сарала  қазды  көреді.  Оның  үясын 
аңдып жүріп барса, онда бір күшіктей қыңсылаған жұмыртқа бар екен. 
Ол жарылғанда құмай құс (Хубай-Хус) болуы тиіс. Хакастың иланымы 
бойынша, бұл сарала каздың алғашкы балапаны  екен де, одан қанатты 
күшік шығатын болғандықтан, оны сарала қаз өзі жеп қояды екен-мыс. 
Сол  себептен  жүмыртқаны  Көкөтай  қолтығына  алып  жылытқанда 
жарылады да, ішінен  қанатты құмайдың күшігі  шығады.  Қашқан аңды 
қүтқармайтын қүмайға ие болған аңшы Көкөтай  ауқаттанып, түрмысы 
оңалады.  Қүмайын  ешкімге  бермеуге  серт  береді.  Бірақ  ол  уәдесін 
үмытып,  ақшаға  қызығып,  оны  моңғол  ханына  сатып  жібереді.  Содан 
бастап Көкөтайдың бағы қайтады. Ақыры, туған жерін сағынған қүмай 
Енесай  өлкесіне  қашып  келіп,  үш  маралды  қуып  жүргенін  көреді. 
Содан  Көкөтай  тазы  итін  айтақтап,  маралдарды  қуғызады.  Қүмайы 
жете  алмаған  соң  Көкөтай  маралдарды  қарғаған  кезде  тасқа  айналып 
кетеді,  ал  жазықсыз  хайуандардың  жанын  Тәңірі  Үш  марал  (Үс  муй- 
гак)  жүлдызына  айналдырады.  Тәңірі  қатыгез  аңшыны  да  «Көкөтай 
чылдысына» айналдырады.  Қазір Көкөтай атына мініп, қүмайын ертіп, 
үш  маралды  аспанда  да  қуып,  жұлдыз  болып  жүр»  [237,  Б.74—75,  14,
Б.743-744].
119

Зерттеушілер  түрік-моңғол  халықтарындағы  аңшының  есімі  — Кө- 
галдай,  оның  қуған  аңы  — марал,  (арқар),  атылып  қызарған  оғы  — Бе- 
тельгейзе  жұлдызы,  мергеннің  көкшақпағы  —  Ригель  жұлдызы  деп 
асқан  дэлдікпен  ұқсас  кепте  айтатындығын  бірауыздан  мойындаған. 
Ғалым  Х.Әбішев  былай  деп  жазады:  «Ертектің  (Мифтің. 
-   А.Т.)
  бір 
құнды жері мұнда жұлдыздардың саны (Ү шарқар) мен түсі (Бетельгейзе 
қызыл-сары,  Ригель  көгілдір  екендіғі)  ілтипатқа  алынады...  төтенше 
бір бағалы қасиет, ол бізді элемдегі тым маңызды деп саналатын Орион 
түмандығымен (мылтықгың «түтіні» бейнесінде) таныстырады.  Ертегі 
Сүмбіле  жүлдызының  жарығының  күшті  екендігін  елестетеді.  Осын- 
дай терең білім берерлік шымыр мазмүны және өзінің ықшам түрін еске 
алсақ,  Үшарқар  ертегісінің  ғьшыми  маңызы  басым  деген  қорытынды 
шығарамыз.  Орион  жұлдыздарын  аспаннан  көріп  түрып,  поэзиялық 
сарындар аңқыған Ү шарқар ертегісін бір тыңдасаңыз, ол жүлдыздарды
эсте ұмытпассыз»  [194, Б.118-119].
Мергеннің  есімін  қазақтар  Көгалдай,  Көгадай,  алтайлық  түріктер 
Кугульдей  Матыр,  Коголь  Майман,  Когольдай,  Кобон  Чаган,  тувалар 
Когутей  мерген,  Когудей  мерген,  буряттар  Хохосо  мэргэн, 
Кусеге 
мерген,  Когодей  мерген,  Куутей  мерген,  Хүхүдэй  мэргэн,  Хүхүрдэй 
мерген,  моңғолдар  Көкдей  мерген,  Көгулдей  мерген,  Көбуундей 
мерген,  қырғыздар  кейде  Тоотай  мерген,  хахастар  Көкатай  мерген, 
тұңғыстар Күсэгэ мерген деп атаған  [79,271-6.; 46,  110-6.;  239,  584-6.;
67,161-6.]. 
.  >
Ғ ылымда Көгалдай мергеннің аты-жөні «Көк» деген түбірден бастау 
алып,  «Көк Тэңірінің ұлы» деген мағынаны  береді деген пікір бар  [46, 
111
-
6
.].
Буряттарда Хүхүдэй мэргэн — нажағай иесі.  Ол сандықга сақгалған 
жай  тастарымен  күнаһар  жандар  мен  жауыз  рухтарды  атады.  Кейбір 
деректе  ол  алып  тасбақаны  атып,  әлемді  алғаш  жаратуға  қатысатын 
жасампаз қаһарман  [41,  83-6.; 42,25-6.; 42, 62-6.; 240, 92-6.].  Буряттың 
эпостары  мен  шамандық  мәтіндерінде  оны  «бабай»  деп  атайды.  Ол 
мифтерде  көбінде  жетім  адам  ретінде  суреттеледі.  Алтай  нұсқасында 
Когол  майман  (Көгүл  найман.  -  
А.Т.)
  ру  атасы  кейпінде.  Демек,  ол 
-   мифтік  ілкі  ата,  алғашқы  адамның  бейнесі  болуы  ықтимал  [239,
584-6.]. 
■
Космос  аңшылығы  туралы  осы  сюжеттің  Еуразия,  Солтүстік  Аме- 
рикаға дейін таралған нұсқаларын ғалым Ю.Е.  Березкин шартты түрде 
үш  нұсқаға  жіктеген:  1)  Батыс  Сібір  нұсқасы;  2)  Орталық  Азия  нұс- 
қасы;  3) Циркумарктикалық нұсқа.
Батыс Сібір нұсқасында жапа шеккен аң бұлан (Солтүстік Америка- 
ға  таралған  нұсқада  -   аю)  болып  келеді  де,  аңшылық  Жетіқарақшы 
жұлдызының  пайда  болуымен  байланыстырылады.  Орталық  Азия 
нұсқасында  зардап  тартқан  аң  марал,  тауешкі,  арқар  (Солтүстік 
Америкаға  таралған  нұсқада  -   бизон)  болып  келеді  де,  аңшылық 
Үшарқар  (Орион)  жұлдызының  пайда  болуымен  іұйықгалады.  Бұл
120

сюжет  Оңгүстік  Сібірден  Үндістанға,  Солтүстік  Америкаға  дейін 
таралғаы.  Циркумарктикалық нұскада сюжет Үркер, Орион (Үшарқар) 
жұлдызымен  байланысты  айтылғанымен,  жұлдыздар  аң  емес,  кері- 
сінше,  аңшы  мен  оның  иттерінің  бейнесінде  суреттеледі,  олар  ақ  аю- 
ды,  кейде  бұланды  қуады.  Еуразия  мен  Солтүстік  Америкаға  дейін 
таралған осы сюжеттің ұсақ-түйектеріне дейін ұқсас болуы оның түпкі 
төркіні оргақ екендігін көрсетеді [236].
С.Ю. Неклюдов осы сюжеттің таралу ерекшелігі туралы: «...Космос 
аңшылығы туралы бұл бағзы сюжет моңғол мен сібір түріктерінде (Ес- 
керту:  жалпы,  осы  мәселе  жөнінде  С.Ю.Неклюдов  зертгеулерінде  қа- 
зақ, қырғыз деректері есепке алынбаған. -  
А.Т.
) Үшарқар жұлдызымен, 
тұңғыс-манжур халықтарында Жетіқарақшы жұлдызымен байланыста 
айтылады»,  -   деп  түйін  жасайды  [241,  Б. 147—155;  46,  113-6.].  Дұрыс 
пікір.  Мысалы,  ханты  жұртындағы  нұсқаны  оқып  көрелік:  «Ханты 
халқында  кездесетін  сюжет  бойынша  Құс  жолы  аңшы  Мосьхумның 
алты  аяқты  бұланды  аулағалы  куғанда  пайда  болған  шаңғысының 
жолақ ізі болып саналады. Олардың айтуынша, бұлан ертеде алты аяқгы 
болған-мыс.  Бір  күні  аңшы  Мосьхум  (Мось -  аңшы  есімі,  хум -  жігіт 
деген сөз)  жүйрік  шаңғысына мініп,  кэмшат тонын  киіп, қолына ұзын 
селебесін  алып,  бұланның  қыр  соңынан  түседі.  Ол  бұланды  оңтүстік 
Оралдан  солтүстік  Оралға  дейін  қуып  шаршатып,  жетіп  барады  да, 
артқы  аяқгарын  шауып  жібергенде,  жануар  аспанға  көтеріледі.  Оның 
шабылған артқы сирақтарынан Жетіқарақшы жұлдызының шөмішінен 
сәл  төмен  көрінетін  төрт  әлсіз  жұлдыз  пайда  болады.  Сол  заманнан 
бастап бұлан төрт аяқты, арты шолақ болып қалған. Мосьхум бұланның 
бесінші-алтыншы  сирақтарын  кесерде:  «Сен  адамның  тамағына  ай- 
налсаң,  саған  алты  аяқ  неге  қажет?!»  депті  дейді.  Сол  кезден  бастап 
бұлан адам азығына айналып, етін отқа ұзақ пісірген шақга  киесі эбден 
түгесілетін болған*.  ол үшін қайнап жатқан  қазанға үш  мэрте су қосып 
қою  керек.  Аңшы  шаңғысының  ізі  де  аспанда  айпарадай  сайрап  жа- 
тыр, үшқындаған түйіршік қарлар да жолақ жүлдызға айналады, оны — 
«Мось аңшының шаңғысының ізі» (Қазақтүсінігінде Қүс жолы. —
А.Т
.) 
деп  атайды.  Ал  өлген  бүланның  өзі  де  жүлдыз  шоғырына  айналады, 
оны -  Янгуй,  яғни  Бүлан  жұлдызы  (Қазақ түсінігінде  жетіқарақшы.  -
А.Т)
 деп атайды»  [62,  135-6.].
Сонымен,  қорытынды  жасасақ,  түрік-моңғолдардың  көне  тотемі 
болған  киелі  үш  арқарды  қуып,  жұлдызға  айналып,  жазаға  ұшыраған 
Көгалдай мерген миф табиғатына сай «құбылу сарыны» негізінде басқа 
кейіпке енген. Жалпы, ертегі жанрында аңшы-мергеннің мінсіз бейнесі 
әсіре дәріптелсе,  мифте,  керісінше,  қатыгез  мерген  жазаға ұшырайды. 
Өйткені  миф  байырғы  дэстүрлі  түсініктерді  (біз  талдап  отырған 
үлгілерде — тотемдік)  орнықтырушы,  қорғаушы  эрі  жақгаушы,  ал  оны 
бұзушыларды  қарғыс  пен  жазаға  ұшыратушы  да.  Үшарқ&р  жұлдызы 
туралы  ілкі  сюжет  осындай  көне  танымға  табан  тіреп  тұр.  Кейінгі 
кезеңдерде көшпелі қауым аспан денелерін эжептэуір зерттеп, тани келе
121

оған  өздерінің  аңшылық кэсібін  теліп,  бағзы  сюжетті  тұтастандырып,
топтап, бүғінғі ұрпаққа шымыр күйде табыстаған.
Темірқазық.
  Түрік-моңғол  халықгары  аспанның  солтүстігінде  бір 
орында  тапжылмай,  қозғалмай  тұратын  тұрақтылығына  байланысты 
ерекше  жарық  жұлдызды  ат  байлайтын  қазыққа  теңеп,  Темірқазық 
немесе  Алтынқазық  деп  атаған.  Мәселен,  ноғай,  қарашай,  балқар, 
башқұрт, қарақалпақтар -  Темір қазық, түрікмен -  Демір қазық, өзбек -  
Темір қозық немесе арабша Құгып, алтайлықгар мен қырғыздар -  Алтын 
қазық, буряттар -  Алтын гадаһан, моңғолдар Алтан гадас деп атаған [70, 
209-6.;  100,37-6.]. Бұндағы «гадаһан, гадас» деген моңғол сөзі «қазық» 
«қада»  деген  мағынаны  береді  де,  жұлдыздың  моңғол  тіліндегі  тольіқ 
аты  Алтынқазық  дегенге  саяды.  Х.Әбішев  былай  деп  жазады:  «...бір 
қызық ерекшелік  бар:  Алматы  маңындағы  елдер  оны  Алтынқазық (не 
жалғызқазық)  дейді»  [194,  61-6.].  Моңғолдың ұгымында  оған  Хөхдэй 
мерген  қос  құлагер  атын,  бурятгардың  ұғымында  бас  құдай  Хормуст 
(Хормуст -  Ахурамазда деген  атаудан  шыққан.  Арғы  төркіні  иранның 
Заратуштра  дінінен  келген  тэңірдің  моңголданған  түрі.  — 
А.Т.)
  [42, 
Б. 151-152;  51,101-6.]  құлагер  атын,  құла  биесін  байлаған  киелі  қазық 
болып табылады.  Осы түлпарларды Жетіқарт (Жетіқарақшы) жұлдызы 
күзетеді-мыс  [42, 54-6.].  Мифологиялық кеңістік тұрғысынан келгенде 
моңғолда  Алтынқазық  жұлдызы  әлем  тауы  Сүмэр  ууланың  дэл  тө- 
бесінде қозғалмай тұр, ол ауса, ақырзаман болады деген ұғым бар.
Қазақта,  керісінше,  Жетіқарақшы  Ақ  боз  ат  пен  Көк  боз  атты  ұр- 
ламақшы:  «...қылмысы  басынан  асқан  жеті  ұры  жеткізбей,  аспанға 
қашып  шыққан.  Бастаған  — алдыңғы  төртеуі,  ана  артындағы  үшеуі  — 
ерер-ермес  болып  жүрген  олардың  құйыршығы.  Ана  екі  бүйірдегі  екі 
жарық жүлдыз — екі  батыр.  Сонау  көрінген  қатар  екі  жұлдыз — Ақ боз 
ат пен Көк боз ат батырлардың аттары. Олар Темірқазыққа арқандаулы. 
Шұбатылған  арқаны  да,  әне,  көрініп  түр.  Аттар  Темірқазықгы  айнала 
оттайды.  Оларды  аңдыған  жеті  ұры  да  түнімен  төңіректеп,  айналып 
жүреді.  ¥рылар, қайтсе де, осы аттарды түсіріп алмақшы.  Сақ күзетші 
алдындағысынан  көз жазбайды.  Сөйтіп жүргенде, таң атады.  Таң аты- 
сымен Жетіқарақшы көзден тайып, тасаланады»  [194, Б .72-73].
Бірақ  қазақта  ақ  боз  ат  пен  көк  боз  аттың  иесі  екі  батыр дегенмен, 
оның аты-жөні,  қызметі  көмескі.  Алтайлықтарда оған Кенжекей деген
батыр атын байлайды  [70, 209-6.].
Қырғыздардың  түсінігінде  «ІСөк  патшасының  ақ  сары  ат  пен  көк
сары  аты  Алтынқазыққа  байлаулы,  оны  Жетіқарақшы  ұрламақшы»
[14,572-6.].
Әрине,  қазақта  да  Темірқазық  жұлдызы  ауса,  ақырзаман  болады 
деген эсхатологиялық түсінік бар  [193,  126-6.].  Мысалы:
Темірқазық аумаса,
Т ас бұршақтай жаумаса,
Ағаң бір келер өлмесе... -
деген жыр жолы бар  [194, 62-6.].
122

Бұл  мысалдардан  біз  Темірқазықты  көшпелі  халықгар жылжымай- 
тын  тұрақты  қасиетіне  байланысты  ғарыш  әлемін  тану  мен  кеңістікті 
бағдарлауға  пайдаланып,  оны  аспан  кіндігі  деп  ардақгап,  табынып, 
неше түрлі  мифологиялық сюжетке арқау еткенін білдік.
Үркер.
 Үркер жұлдызын қазақ, қырғыз, қарақалпақ, түрікмен Үркер, 
өзбекше Үқыр немесе Хүлкэр, башқүртша Өлкер, туваша Үгер, татарша 
Өлгәр,  әзербайжанша  Үлкэр,  үйғырша  Үкэр,  балқар  мен  қарашайша 
Ілкер,  чувашша  Елкер,  каракасша  Ырғар,  сахада  Уөр  немесе  Үргэл, 
алтайша Мечин, моңғолша Мичид немесе мичин, бурятша Суг мүшэн, 
қалмақша  Мешін  деп  атайды  [79,  125-6.;  240,  68-6.;  70,  209-6.;  228, 
300-6.1.
Түрік халықгарындағы атауы негізінен ортақ болса, моңғолдар мен
алтаилықтар, кеиде тувалар мешін деп атаиды екен. г алымдар түріктегі 
Үркер  деген  атауды  «үрку»  деген  етістіктен  туындаған  деген  пайым 
жасайды.  Ол туралы  М.Исқақов:  «Белгілі түрколог ғалым  С.Е.  Малов 
оны  бір  үйір  мал  деп  түсіндірді,  дүрысы  осы  болуға  тиіс.  Үркердің 
түрікше ескі нұсқасы «үгір», «үкір». «Шоғыр Үркер жамбаста, үріккен 
қойдай»,  «Қысырақтың  үйірі  үркіп,  бөлініп  кетіпті»  т.с.с.  тіркестерде 
Үркер малдың шағын бір үйірі, тобы ретінде айтылады.  Үркер туралы 
жүмбақгардың бірі мынадай:
Қысырақ жоғалды жаз, кетіп жырақ,
Көп жүрдім іздеп оны, елден сүрап.
Түр екен дарияның оргасында,
Жете алмай, үйге қайттым босқа бірақ», -  
і. 
4
деп  жазады [70, Б.206-207].
Үркердің  қызы  Үлпілдекті  Жетіқарақшы  ұрлаған,  содан  Үркер 

жүктеу/скачать 13,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: