ға Тасбақа тауыньщ үстінде тілдесіп,  алтын  жүмыртка  күйінде өмірге

Бұл  бейненщ  тува  мен  алтай  халқына  қайдан  келгендігі  туралы
В.В.  Евсюков:  «Вместе  из  буддизмом  подобные  предания  проникли  в 
Тибет, аоттуда -  и  в Южную Сибирь», -  деп дұрыс пікір айтады  [106,
с. 65].
Ал,  енді  көне  түрік  тас  ескерткіштеріне  тасбақа  бейнесі  қайдан 
келген? Оның түпкі мәні не? Енді осы сауалдарға жауап беріп көрейік.
Ғалым  Қ.Сартқожаүлының  пікірінше,  Тэңір  текті  байырғы  түрік- 
тердің хан әулетіне (Ашина), яғни Білге қаған, Күлтегіндерге арналған 
киелі  орын  кешендердің  басқадан  анырмашылығы,  онда  мэтін  жа- 
зылған  үстын  тасбақаның  үстіне  орналастырылады.  Ал  ¥май  текті 
ашиде  эулетінің,  яғни  Тоныкөк,  Онгин  кешендерінде  мэтін  жазылған 
үстынды тасбақаға емес, жалпақ тасқа қашап, үңғы шығарып орнатқан 
[101,  295-6.].  Жалпы,  гылымда  көне  түрік  ескерткіштерін  орнатуға, 
оларға  жазу  шекігенге  Қытайдан  бәдізшілер  келіп  көмектескендігі 
белгілі.  Сонымен  бірге  Күлтегін  кешенінің  алдына  әлем  бэйтерегі  -  
сандал  ағашын  қытайдың Тан  империясының  патшасы  Гаузу орнатып 
берген  көрінеді.  Ол  туралы  Білге  қаған  мэтінінде  «Лисун  Тайсең-гүн 
бастаған бес жүз сарбаз келді...  киелі орынға жүпар (ағаш) отырғызып 
берді. Сандал ағаш алып келіп, өздері отырғызып берді» деп жазылған
[101,306-6.].
Көршілер тарабынан  өріс  алған  осындай  нақтылы  мэдени  ықпалға 
байланысты  ой  өрбітіп,  енді  біз қытай мен  корейде  кездесетін тасбақа 
бейнесінің  сәулет  кешендері  мен  руханиятта  атқаратын  қызметі  мен
рэмізіне  назар аударып көрейік.
Корейлер тасбақа образын  бейнелеу өнеріне көп пайдаланған.  Атап 
айтар  болсақ,  олар  мүнараларды,  қабір  кешендеріне  тасбақа  мүсінін 
түғыр еткен. Сонымен біргетаңба-мөрдің қонағын, сия сауытты тасбақа 
пішінінде жасаған. Тасбақаны жауын-шашын иесі ретінде түсініп, оған 
жаңбыр  тілегенде  тасаттық  жасаған.  Сонымен  бірге  оны  болашақты 
болжайтын көріпкел хайуан ретінде түсіну орын алған. Сондықган бал 
ашқанда тасбаканы пайдаланады. Олар тасбақаны сауыт киген қүрсауы 
мыкты  да  берік,  эмбе  аспай-саспайтын,  байыпты  козғалатын  бекзат 
хайуан  деп  есептеген.  ¥зақ  жасайтынына  байланысты  да  сыйлап, 
табынған. Корейдің кейбір руында тасбақа тотем. Себебі кейде тасбақа 
жігіт  мүсініне  құбылып,  әйелмен  кауышып,  ерекше  батыр  баланы 
өмірге экеледі деген түсінік таралған  [202, Б.28-30].
Корейлердің орта ғасырдағы қабір кешендерінде ал ып тасбақа үстіне 
тұғыр  тас  орнататыны  белплі.  Осы  түғыр  тастардың  түрік  гүрыптык 
ескерткіштеріне  ұксастығы  еріксіз  назар  аудартады.  Осы  тасбақалы 
кешеннің мәні  әлемнің кіші  моделінің үлгісі болса керек.
Бұл туралы  В.В.  Евсюков:  «Об этом можно судить хотя бы  по сред- 
новековым каменным надгробиям, возводившимся на могилах прослав- 
ленных  полководцев  и  аристократов.  Такие  надгробия  представляли 
собой  внушительную  каменную  стелу,  украшенную  изображениями 
солнца,  луны,  и  извивающихгя  драконов, основание же стелы  сделано
97

в  виде  могучей  черепахи  с  мощными  лапами  и  крепким  панцырем, 
воинственно поднявшей голову с грозно разинутой пастью. Космическая 
символика подобных сооружений вполне ясна: черепаха -  опора вселенной, 
сама  стела  -   мировое  дерево  или  гора,  ее  вершина  -   небо,  украшенное 
светилами.  Перед  нами  — высеченная  в  камне,  уменыпенная  модель
космоса», -  деп жазады  [106, с.6 9 -7 0 ].
Ал  қытай  мифологиясында  әлем  жаралғанда  жасампаз  каһарман
Нюйва  дүниенің  төрт  бұрышын  алып  тасбақаның  төрт  сирағымен 
тірегендігі  туралы  айтьшады  [206,  52-6.].  Алып  бақа  немесе  тасбақа 
мүсіні  сәулет  өнерінде  өте  жиі  кездеседі.  Мысалы,  Пекиндегі  әйгілі 
Аспан  храмының  тағаны  эу  баста  тірі  тасбақаның  үстіне  тартылған, 
себебі  үш  мың жыл  ауасыз да азықсыз  өмір  сүре  алатын  оның төзімді 
қасиеті ғимаратқа дариды деген түсінік болған  [204,  393-6.].  Сонымен 
бірге  кытайда  жазу  иероглифтер  тасбақаның  тас  сауытының  сыртын- 
дағы  бедер-өрнектерден  пайда  болған  деген түсінік те  бар.  Әмбесінде 
олар  тасбақа  сауытын  астрологиялық  болжауға,  жүлдызнама  ашуға 
қолданады  [204, Б.392—393].  Қытайдағы Хөх хот қаласының да тағаны 
тірі тасбақаның үстіне тартылған деген де аңыз бар  [207,  84-6.].
Енді осы деректерге сүйеніп, салыстырулар жүргізіп, қорытынды жа- 
сайық.  Моңғол мифологиясына, сонымен  бірге ежелгі түріктердің сэу- 
лет кешеніне шығыстағы көршілер қытай мен корейдің мәдени эсері  із 
қалдырған деген уэжге бойсүнамыз. Моңғолдағы  астрологиялық такта 
туралы сюжет қытай мен корейдегі сэуегей тасбақа жайында айтылатын 
мифтік үгыммен  үндесіп  жатыр.  Қытай  мен  моңғолдың тасбақа  сауы- 
тын  жазумен  байланыстыруы  көне  түрік  ескерткіштерінің  сәулетгік 
рәмізімен  белгілі  мөлшерде  үйлесе  алады.  Әрине,  элем  халықтарына 
ортақ  таралған  тасбақаны  ғаламның  тірегі,  мэңгілік  пен  беріктіктің 
рэмізі  деп  ұғатын  универсал  түсініктің  де  бар  екендігін  есте  ұстаған 
жөн.  Әйткенмен  де,  осы  образдың түрік  пен  моңғолға  күншығыстағы 
жақын  көршілерден  ауысқандығы  тайға  таңба  басқандай  көрініп  тұр. 
Сонымен,  соңғы түйінді  жасасақ,  киелі  космос  тасбақасының  бейнесі 
әзелде үнді-тибет тарабынан бастау алып, содан кейін қытай мен корей 
арқылы  өзгеше  өрісте  дамып,  будда  дінін  ұстанатын  моңғолдардың 
мифологиясына тамырын тарқатып, берік орналасқанын байқаймыз. Ал 
түрік халықтарының ең шетінде орналасып,  моңғолмен қоңсы қонған, 
ламаизмнің  ықпалы  тиген  алтай,  тува  халықтарының  космогониялық 
мифтерінде «ала бақа» бейнесі кездесуі түсінікті. Әйткенмен, басқа тү- 
рік  халықтарында,  әсіресе  қазақта  (өңірлік  сипаттағы  «тасбақа  шөбі» 
сюжетін  қоспағанда)  бұл  кейіпкердің  мүлде  жоқ екендігін  дэлелдедік. 
Рас,  азу  тісі  ақсиған  мифтік  тарғыл  тасбақа  Орхон  бойындағы  Білге 
қаған,  Күлтегін  ескерткіштерінде менмұндалап тұр.  Әлбетте,  бұл оты- 
рықшы  көршілердің  мәдени  ықпалы  екендігі  айқындалды.  Алайда 
моңғол  мифологиясының  төрінен  берік  орын  алған  бұл  қарт  бақа 
жол-жөнекей  көне  түрік  сәулет  кешеніне  із  қалдырғанымен,  түрік
98

(казақ)  мифологиясынын  табалдырығынан  аттай  алмаған.  Көне  түрік 
бітіктерінде  немесе  фольклорда  бұл  кейіпкер  туралы  мардымды 
деректің кездеспеуі бізге осылай түйін жасауға мэжбүр етті.
Сонымен,  элемнің  жаралуы  туралы  қазақ  пен  моңғол  мифтеріне 
ислам  мен  будда  дінінің  рэміздері  берік  орныққан  деген  қорытынды 
жасаймыз.  Мәселен,  казақта  жерді  жаратушы  бір  Алланың  өзі,  оны 
көтеріп  түрған  көк  өгіз,  ал  моңғолда  әлемді  жаратушы  кейіпкерлер 
үжымы — буддалык көп  қүдайлар,  жерді  көтеруші тасбақа.  Әйткенмен 
кейбір  түрік-моңғол  халықтарында  элем  мүхиты,  оның  астынан  ілкі 
топыракты әкелетін сүңгуір қүс—қаз-үйрек, жерді бәсекелесе жасайтын 
жасампаз  қаһарман  Тэңір  мен  трикстер-сайтан  секілді  көне  бейнелер 
сакталғандығы аныкталды.
Аспан денелері мен табиғат құбылыстары
хақында
Түрік-моңғол  халықгарының  мифологиясы  тарихи-стадиялық  да- 
муы түрғысынан ыдыраңқы-шашыраңқы сипатта болғанымен, осы ха- 
лыктарда  кездесетін  аспан  денелері  туралы  сюжеттер  эжептэуір  шо- 
ғыр кұрап, топтасып, циклдену қүбылысын  бастан  кешіргенін байқай- 
мыз.  Бүл  мифтерде  көшпелі  елдің  аңшылық-малшылық  төл  өмірі 
аспан денелеріне көшіріледі де,  олар үлкен  әулеттің  мүшелері  секілді 
бір-бірімен  мәре-сәре  боп,  қызу  тартыс-байланысқа  түсіп,  тірлік  ете- 
тін  кейіпкерлерге  айналады.  Түрік-моңғол  халықтарындағы  осы  та- 
кырыптағы  сюжеттер  негізінен  ортақ  арнадан  бастау  алып,  біртүтас 
сипатга  өріліп,  шымырланып  қалыптасқанын  аңдаймыз.  Бүл  мифтер 
дамыған  сананың  көрінісі,  себебі  бүнда  халық  астрономиясының 
жетістіктері,  баскаша  айтқанда,  белгілі  дәрежеде  ғылыми  ойлау  бой 
көрсетеді.  Әрине, бүндағы сюжеттерге даусыз  көне  миф  арқау болған, 
бірак  ол  қайтадан  жаңғырып,  түрлі  дәуірлерде  есепшілер  елегінен 
өтіп  екшелген.  Сол  себептен  де  түрік-моңғол  космогониялық  мифтері 
көркемдікке  де,  танымға  да  қызмет  жасап,  әжептэуір  тұтастану 
құбылысын  бастан  кешірген.  Сондыктан  бұл  сюжеттер  бүкіл  түрік- 
моңғол  халықтарында  бір  ізге,  жүйелі  жүлгеге  түскен.  Аспан  дене- 
лерінің  аты-жөні,  өң-түсі,  козғалысы,  олар  жайындағы  аңыздаулар
ортак  кездесетіні содан.
Керісінше,  байыргы  тайпалардың стадиясы  көне  дэуірді  меңзейтін
архаикалык  мифологиясында  аспап  денелері  туралы  аз  айтылады 
[55,  201-6.].  Бұл  туралы  С.А.  Қаскабасов:  «Архаикалык  мифтерден 
байқалатын  басты  заңдылық  — алғашқы  кауым  адамы,  ең  алдымен, 
маңайындағы заттар мен жануарлардың, содан соң ғана алыстағы аспан 
шырақтарьшьтн  пайда  болуын  әңгімелеуі»,  — деп  жазады  [12,  338-6.]. 
Олай  болса,  ғылымда  аныкталғандай.  космогониялық  мифтердің  ста- 
диялык мерзімі кейінгі дәуірлерді камтиды, бірақ олардың киелі сипаты
99

этиологиялық мифтерден гөрі күшті, құдіретті, ғажайып күйде болады, 
себебі аспан денелерін халық тылсым  күшпен  астарлап түсіндіреді.
А й  мен  Күн.
  Әлемдік  мифологияда  Ай  мен  Күн  егіздер,  кейде 
қосыла алмай жүрген ғашықтар, кейде ерлі-зайыптылар немеее аға мен 
қарындас  болып бейнеленеді.  Кейде Күн,  кейде Ай еркек  немесе олар, 
керісінше,  жыныстық  белгісі  бар  кейіпкерлер  деген  үғым  көптеген
халықтарда кездесетін ортақ үғымдар [140, Б.131-132].
Осы сарындар  негізінен түрік-моңғол  халықтарында да толығымен 
кездеседі  деуге болады.  Мысалы,  қазақтағы  мына бір сюжетте Ай мен
Күн егіз қыздар ретінде әңгімеленеді:
«...Ай  мен  Күн  егіз  туған  керемет  сұлу  екі  әйел  екен.  Ә сіресе  Ай 
сүлуырақ болып,  мақтанып,  Күн  оны  қызғанып,  Айдың бетін  тырнап, 
оған  дақ  түсірген.  Кесірлі  Ай  жазасын  осылай  тартқан.  Ай  бетіндегі 
қарауытқан  дақ  «аламыш»  содан  екен  деседі.  Айдың  кеш  туғанын 
жэне  кемігенін  ел  Ай  «қорғалады»  дейді.  Күнге  жақындап  барғанда 
Ай  қорғалап,  бетін  жасырады,  ал  қашықтағанда  Ай  толып,  Күнді 
қызықтырып, бетін түгел көрсетіп, ереуілдейді»  [194, 21-6.].
Бүл сарын басқадай түрік-моңғол халықтарында кездеседі. Мәселен, 
татарларда Ай мен Күн -  екеуі апалы-сіңлілі қыздар.  Олар араз болған 
соң  этилері  (атасы):  «Мен  сендерді  бір-біріңді  көрмейтін  етем.  Ай, 
қызым, сен қара жүзді бол, Күн, қызым, сен ақ жүзді бол» деген. Содан 
кейін  қыздар  көкке  көтеріліп,  Ай  мен  Күнге  айналған  деседі  [208,
70-6.].
Қазақтың кейбір сюжетінде аспан шырақгарының өзара күндестігін 
былайша түсіндіру де бар: «Күн, Ай, Үркер -  үшеуі бірге туған қыздар. 
Үркер  —  кенжесі,  ол  ең  сүлу  қыз  еді.  Күн  мен  Ай  сіңлісінің  бетін 
қызғанып,  тырнап  та  алды.  Содан  Үркер  секпілденіп  көрінеді»  [193,
147-6.].
Ал  моңғол  мифінде  Ай  мен  Күн  бір  байдың  асқан  сүлу  қыздары 
екен.  Олар  өздеріне лайық жер  бетінен  жар таппаған  соң аспанға  шы- 
ғып, Ай мен Күнге айналып кеткен деседі. Сіңлісі күндіз жүргенде көп 
адам көреді деп үялшақтанып, Ай болайын деген.  Содан әпкесі — Күн, 
сіңлісі  Ай  болыпты  [45,  46-6.].  Әрине,  түрік  сюжетінде  үдайы  қыз-
дардың бақталастығы көрініс тапса, моңғолда ол туралы мәлімет жоқ.
Сонымен  бірге  ай  мен  күн  ғашықгар  деген  сарын  да  қазақга  бар. 
Мысалы,  «Жер  жаһанды  жаратқанда  Ай  мен  Күн  бір-біріне  қосыла 
алмаған  ғашық-машықтар,  Ай  —  ару,  Күн  күйеу  екен.  Жер  мен  көк 
жаралып,  қараңғы  мен  жарық,  күндіз  бен  түн  айырыларда  алдымен 
күн  туып,  күндізді  иемденіпті  де,  артынан  ай  туып,  түнге  қалыпты. 
Күндіз  бен  түн  бірін-бірі  қуалап,  көше  береді,  олардың  өмір  бойы 
өріс-қонысы айқаспайды.  Соның үшін бүл екі ғашық бір-біріне  ынтық 
болып,  қанша іздесе де,  кездесе алмайды.  Бірақ бүлар әсте үміт үзбей- 
ді. Жарық жүздерінен шүғыла шашып, күлімдейді. Кейде қатты қайғы-
100

рып,  кабағынан  қар жауады.  Күннің  көзін,  айдың жүзін  қаптаған  қара 
бүлт -  олардың қайғы-мүңы, жауған жаңбыр — олардың сагынышынан 
саупағаң көз жасы.
Ғашықтықгың  сүйініш-күйініші  әсіресе  Ай  аруға  қатты  батады. 
Ол  ай  сайын  үмітпен  толып,  қайғымен  солып  отырады.  Күн  көксеген 
күндермен күн санап көркейген Ай ару он бесінде толықсып, шығыстан 
шықса, батқан Күннің сөніп бара жатқан шапағын көреді. Ал ертеңінде 
таң  ага  кеше  кеште  Ай  шыққан  жерге  Күн  күйеу  келеді.  Бірақ Айдың 
ауылы  әлдеқашан  алысқа  көшкен.  Сөйтіп,  арман  мен  сагыныш,  үміт 
пен  өкінішке,  күндіз  бен  түн  қүйрық  тістесіп  айнала  береді,  айнала 
береді.  Санамен  сарғайган  Ай  қармақтай  иіледі.  Тіпті  оның  жарқын 
жүзіне әжім жолағы да түскен» [13, Б. 113-114]. Ал бурятта Күн мен Ай 
ерлі-зайыпты жұптар [41,48-6.].
Африканың  байырғы  тұрғындарында  Ай  мен  Күн  бір-біріне  үй- 
ленген,  тіпті  өмірге  ұрпақ әкелген  кейіпкерлер.  Мәселен,  оларда  «Ер- 
теде  жер  иесі  Ай  болған.  Магунде  баласы  Күн  жоғарыға  қарап,  оған 
ғашық  болады.  Екеуі  үйленеді»  деген  сюжет  бар.  Осы  мифтің  екінші 
бір нұсқасы былай «Матунде -  күн жаратушы. Ол жартаста аймен бірге 
өмір сүріпті де, өмірге ұрпак экеліпті». Әрине, құргақшылықга тіршілік 
ететін  тайпалар  айдың  фазасын  бақылап,  сол  арқылы  табиғаттың 
құбылыстарын, жауын-шашын мерзімін анықтаған. Сондықган да олар
айды өсіп-өнуцің рәмізі ретінде түсінген  [209, Б.72-73].
Қазақ халқы  аспан  шырақтарын көбінде үлкен отбасының мүшеле- 
рі  ретінде түсіндіреді.  «Үркер -  Айдың ұлы,  Шолпан -  Айдың  қызы» 
деген мэтел  бар.
Моңғолда  Айды  ана,  Күнді  ата  деп  ұғу,  кейде,  керісінше,  түсіну 
наным-сенімде,  баксы  сарынында,  тұрақты  сөз  тіркестерінде  орын
алған [46, 89-6.].
Жалпы, ежелгі көшпелілер ай мен күнді ата-ана немесе тэңір-ие деп 
түсінуден,  бергін  келе  осы  ұгым  ұрпақ  санасында  жаңғырып,  халык 
мұрасында  ай  нұрынан,  күн  сэулесінен  ғажайып  туу  сарындары  пай- 
да  болады  эрі  бұл  жиі  ұшырасатын  типологиялық  мотив  екендігі  ғы- 
лымда анықталған [210, Б.205-240].  Мэселен, Шыңғысханның күн нұ- 
рынан туғандыгы туралы сарын қазақ арасында мол таралса, моңғолда 
Шыңгысханның  арғы  бабасы  Боданшардың  сәуледен  жаралғандыгы 
туралы  «Моңғолдын  құпня  шежіресінде»  белгіленген  [211,  28-6.].  Ал 
тувалықтар «ай -  кіжінің адазы» деп ұққан  [212, 20-6.].
Демек, кейінгі кезеңдерде байырғы түсініктерге иек артып, «күн нұ- 
рынан туу»  мотиві  пайда болады да,  ол  хан әулетінің қасиетл сипатта 
болуын уагыздап,  дэріптеуге жұмсалады.  Күн  бұнда тікелей  Тэңір  не- 
месе  ата емес, ол  бірден  жарата бермейді,  енді  әйел  мен  күн  нұрынын
катынасынан ерекше сәби өмірге келеді.
Тегінде, көне мәдениетте алдымен күн, кейінгі дэуірлерде күнніңрух- 
иесі, одан  кейінірек  күн  құдайы  жасампаздық ісгермен  айнапысатыны
101

ғылымда  дәлелденген  [12,  312-6.].  Осындай  себептерге  баиланысш 
дэстүрлі  мэдениет өкілдері  күнге  қарауға қатаң тыйым  салған.  Бүндай 
ырым-жырымдардың  нәтижесінде,  мәселен,  жаңа түсетін  келінге  шы- 
мылдық түтып, басын ақ жаулықпен бүркеп жасыратын салттың қалып- 
тасқаны  анық.  Айға  қарауға  да  тыйым  салынады.  Ел  арасында  бүған 
байланысты  «Ай  бетінде  кэрі  кемпір  бар.  Ол  үзақ  қараған  адамның 
кірпігін санап қояды.  Сөйтсе, адам өледі» деген сөз бар  [193,  147-6.].
Алдын  ала  түйіндесек,  әлем  халықтары  ежелгі  заманда  ай  мен 
күнді  қасиеттеп,  ата-ана  немесе  жаратушы  деп  үққан.  Осы  үғымның 
көріністері  түрік-моңғол  халықтарында  бар.  Соның  ішінде  моңғол 
мен тувада  ай  мен  күнді  ата-ана деп түсіну  мол  сақгалған.  Ал қазақга 
айға  рух-ие  деп  табыну  сенімі  бүгінге  дейін  жеткенімен,  оны  дәл 
жаратушы  деп  айтатын  сюжет  бізге  жетпей  отыр.  Керісінше,  қазақта 
күнді жаратқан деп суреттейтін сарын ертекге бар. Онда Күннің тікелей
түйені жаратқаны көрініс тапқан  [63,172-6.].
Сонымен,  қазақтың көне үғымында жьшқы  мен түйе күннен туады 
екен.  Түйенің  күннен  туған  сарыны  жайында  Б.Уахатов  былай  деп 
жазады:  «...түйенің  шөлге  шыдамдылығын  ескеріп,  оны  —  күннен, 
жылқының жүйріктігін көріп, оны желден жаралған деген».
Жалпы,  табиғат  нысандарын  жаратушы  деп  түсіну  дәстүрлі 
мәдениеттің  көне  қабаттарында  айқын  аңғарылады.  Мәселен,  элемдік 
діндердің  эсеріне  аз  үшыраған  сахаларда  күн  -   Қүдайдың  тікелей 
өзі  немесе  жоғарғы  бас  жаратушы  Үрүн  Айыы  Тойонның  нүры  деп
саналады  [177,132-6.]. 
:  г, Й  МгШ
Әйткенмен,  қазақ  пен  моңғолда  күннен  гөрі  айға  табыну,  оны
қастерлеу  ғүрпы  мол  сақталған.  Өзінің  «Тэңір»  атты  еңбегінде 
Ш.Уэлиханов  қазақтардың  жаңа  туған  айға,  ата-бабаның  аруағьгаа 
сыйынып,  жалынатыны  туралы  былай  дейді:  «Жаңа  туған  айды 
көргенде үш рет тізерлеп отырып, үш рет еңкейіп, мінэжат етеді де, сол 
мінэжат еткен жерден шөп жүлып алып, жанып жатқан отқа тастайды» 
[150,  Б.154—155].  Күні  бүгінге  дейін  егде  адамдар  жаңа  туған  айды 
көрсе,  соған  қарап,  «Ай  көрдік,  аман  көрдік,  баяғыдай  заман  көрдік. 
Ескі айда есірке, жаңа айда жарылқа!» -  деп, еңкейіп, жалбарынады.
Ай  түнгі  аспан  шырақтарының  ішіндегі  ең  үлкені  де,  оны  адамзат 
баласы  басқа  аспан  денелерімен  үнемі  салыстырулар  жасап,  тәжірибе 
түйген,  қарапайым  астрономияның  қалыптасуына  баспалдақ  болған. 
Сондықтан да ай күнтізбесі алғаш пайда болған. Бұл тұрғыдан келгенде 
ол  күннен  мэнді,  маңызды  қызмет  атқарған.  Сондықган  да  халықтың 

жүктеу/скачать 13,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: