Мифологиясы

анасы  сол  төстікті  жеген  соң  оны  туғандығы  ертекте  айтылған.  Ша- 
ңырақтың күлдіреуіштерін бекіте түсу үшін кесе көлденең байланатын 
кесінді  ағаштарды  бөгелек  деп  те  атайды.  Жалпы,  көшпелілер 
түндікгі,  шаңьфакты,  баканды  үрпақтың  өмірге  келу  салтымен  жиі 
үштастьфады. Мәселен, ел бала көтермейтін әйелді «бөгелегі қураған»
деп те жазғыратын болған [303].
Ал  шаңырақты  жерге  түсіргенде  үйдің  дэл  оргасына  қоюға  қатаң
тыйым.  Өйткені  бүл  жайт  үйдің  қүлауы,  үйелменнің  қүруымен  тең. 
Қарғыста былай айтылады:
Шаңырағы шартылдап,
Шандырына қадалсын.
Босағасы   борты лдап,
Борбайына қадалсын. 
Н   ,  ,  ,}  .  ,)  •  і
Күлдіреуіші күрт сынып,
Көтіне қадалсын!  [174,6-6.]
Маған қылған қастығың,
Қара басыңа көрінсін.
Шаңьфағың шартылдап,
Ортасынан бөлінсін!
Баспанаға  қатысты  айтылатын  тағы  бір  жаман  қарғыстар  былай: 
«Шаңырағы  ортасына түссін, тас ошағы  талқан  болсын!»,  «Күлің ша- 
шылмасын, шалғының басылмасын, түндігің ашьшмасын!».
Жырда батырлар жауға кек алғалы аттанғанда:
Туьфлығын тілгілеп,
Тоқым етсем деп едім.
Кереғесін кескілеп, 
■
Отын етсем деп едім, -
деп серттеседі.  Едіге Тоқтамыс ханға:
Алтындап соққан ақ ордаң,
Күмістеп соққан ақ есік.
Түсі суық шым болат,
Үшіменен ашпасам...
Керегеңді кертпесем,
Кертіп бір отын қылмасам,
Туырлығың тілмесем,
Тіліп тоқым қьшмасам,
Тоқсан басты ақ ордаң,
Тонамай ие болмасам!, -
деп, айбат шегеді [306, 98-6.].
Анимистік  наным  бойынша  шаңырак  тірі  кейіпте.  Үйде  ешқандай
148

адам  жоқ болса да, табалдьфықтан  аттаған соң «Ассалаумағалейкум!» 
деп шаңыраққа сәлем  беру рәсім і  қалыптасқан.  Қара шаңырақ,  әулетті 
жалғастырушы  киеге саналғандықтан,  кенже балаға  мирас  етіледі  [90,
Б.  132-139]. 
,
Ж ұмбақта шаңьірақ кэрі шалға баланады:
Ақыным, өсермісін, есермісің,
Мэуелеп жылдан жылға өсермісің.
Таянып сексен таяқ кэрі шал тұр,
Байлауын, акын құдам, шешермісің?
Ж ауабы:
Дегенің сексен таяқ -  сексен уық,
Болады қаңтар айы күні суық.
Кәрі шалың шаңырақ сұрасаңыз,
Бірдің айы болады жазға жуық [307,  74-6.].
Ежелгі  дүниетанымда  киіз  үй  зооантропоморфты  бейнеде  сурет- 
теледі. Оған жүмбақгар дэлел болады:
1.  Қазша қанатын жаяды,
Үйрекше мойынын созады,
Құсша қонады.
2. Апан-апанды көрдім,
Жаман шапанды көрдім.
Алпыс аяқгыны көрдім,
Адам жұгқанды көрдім.
3. Отыз омыртқа,
Қырык қабырға,
Бәрін бастаған
Ауыз омыртка  [  195,  17-6.].
4. Әкесі бапасын көтеріп тұр,
Баласы бөркін котеріп тұр.
(Кереге, уық,  шаңырақ.)
5.Жоғарғы ауылдың баласы тесік тастан өтеді, 
Төменгі ауьшдың баласы ашамайға мінеді.
(Уық)
  [74,  Б. 148-152]
6.  Бұты-бұты,  бұты ұзын,
Бүгынан да қолы ұзын.
Аба киік терісі,
Аптын  қошқар мүйізі.
7.  Шйдім-шидім, шидім құс,
Ши басына қонғап құс.
Қарқарадай қарақұс,
149
\

Хан басына қонған құс.
(Кереге, уыц,  шаңырақ)
8. Қабағы түнде жабық, күндіз ашық,
Адамзат тірлік қылмас одан қашып.
Алыстан лебіменен тартып алып,
Жалмайды жақындасаң аузын ашып.
(Киіз уй)
 [108,435-6.].
Ежелгі  дәуірде  анимистік  танымның  ауанында  өлі  затты  тірі  деп 
елестететін  мифтік  үғымдар  уақыт  өте  келе  санадан  біртіндеп  ығы- 
сып,  кейінгі  халық  мүраларында  поэтикалық  тәсіл  ретінде  қолданы- 
латындығы ғылымда дәлелденген.  Бүның бір мысалын киіз үй туралы 
айтылатын  халық  жырынан  анық  көре  аламыз.  Бүл  өленде  қолөнер 
бүйымдарына тіл  бітіп  сөйлеп,  олар  мүң-зарын,  иесіне  деген  базына- 
шағымын айтады. Бір сөзбен айтқанда, киіз үй жабдықтарына халықгың 
өзі басынан кешіп отырған әлеуметтік төл тіршілігі  кошіріліп, жырда 
қолөнер  бүйымдары  қарапайым  бүқараның  азапты  өмірін  баяндаушы 
образға  айналып кетеді.  Сонымен, өленді оқып көрейік:
Т үңлік айтар жаңбырдан сақтадым деп,
Мені неғе жалынға қақгадың деп.
Астымнан аямастан түтін салар,
Қай жерімнен иеме жақпадым деп.
Шаңырақ:
Жастай мені тоғайдан кесіп алдың,
Аямай сексен жерден тесіп алдың.
Морға салып белімді иетүғын,
Мен адамның осынша несін алдым.
Сонда түрып сөйлейді сексен уық,
Көрмедік ала жаздай бір күн суық.
Басымды бір тесікке тығып қойып,
Аяғымды тас қылып қойды буып  [308].
Осылардан  кейін  сөз  алған  үзік,  туырлық,  ши,  есік,  маңдайша,  та- 
балдырық  сияқты  тағы  басқадай  қалың  жабдықтар  кезек-кезекпен  өз
жағдайын баян етеді (Қосымша Г).
Әлбетте,  алғашқы  қауымдағы  мифтік  символдар  уақыт  ағысында
киелі  сипатган  арьшып,  сейілдік  мақсатта  айтылатын  көркем
шығармаға  эр  беретін тэсіл  ретінде  кірігетіндігінің,  бірақ та  байырғы
түп бейнелердің адам санасында басқа сипатта үдайы жаңғырып, түлеп
жататындығының бір белгісі осы болса керек.
Түйіндеп айтар болсақ, қазақ қолөнерінің теңдессіз бірегей мүрасы -
150

киіз үйдйң халық өмірінде алатын орны ерекше бағалы. Киіз үй көшпелі 
қауымды  ыстық-суықтан  ғана емес, табиғаттағы  қаскөй  рухтардан  да 
берік  қорғап  тұратын  киелі  кешен  екендігін  пайымдадық.  Өйткені 
онын  сәулет  ерекшелігінен  әлемдегі  діни  ғимараттарды  түрғызғанда 
жасалатын  алғышарттарды түгел кездестіріп отырмыз. Әулеттің өмір- 
тіршілігіндегі  туудан  өлуге  дейінгі  барлық  түйінді  ғұрыптар  жүйесі 
тұтас  осында  өткен.  Халық  сондықган  да  «өз  үйім  -   құтты  мешітім» 
(«құтты мешін -  өз үйім»)  деген. Шьгатуайтында, көшпелі халықтарда 
ғибадаттық салттарды өтейтін арнайы ғимараттар болмағандықтан, киіз 
үй  сол  міндетті  де  атқарғаны  анық.  Ғалым  Д.Банзаров:  «Құрбандық 
шалу,  рухтармен  тілдесу  сияқгы  неше  түрлі  салтгардың  бэрі  тек  киіз 
үйде өтеді,  өйткені  моңғолдарда ғибадат жасауға арналған гимаратгар 
болмаған», -  деп, бұл мәселеге нақтылы түсінік береді [166, 96-6.].
Киіз  үйдің  киелі  рэсімдік  сипатын  көзімен  көрген  П.Маковеңкий: 
«Қандай  бір  қиын-қыстау  кезде  қазақгар  киіз  үйіне  тэу  етіп,  серт 
береді.  Олар  шаңыраққа  қарап  «құтгы  қадам  үйімде  ант  етем»  деп, 
баспанасына  табынып,  оны  Құдайдың  үйі  -   храмға  балайды»  [289,
14-6.], -  деп, бұл бағытта тың пікір білдіреді.
Көшпелі  қоғам  дәстүрінде  киіз  үйдің  «алтын  босағасын»  аттап, 
ішіне  кірген  кімде-кім  «үй  иесі»  мен  «үй  киесінің»  заңды  қорғауына 
алынып,  амандығы  мен  мамыражайлығына  толық  кепілдік  берілген. 
Қазақ  билері  баспананың  ішінде  жасалған  қандай  бір  жүгенсіздікті
I 
сырттағы іспен салыстырғанда эрдайым ауыр жазаға кескен [289, Б. 13—
 
14-6.].  Бұлайша  баспананы  қасиетгеу  әлем  халықгарының  ең  ежелгі
заңында да  жазылған екен [57,  13-6.].
Сонымен, біз байырғы түсініктегі баспананың түпкі бейнесін қайта
жаңғыртуға талпыныс  жасадық.  Көшпелілер  баспанасына  космостың 
құрылымын  көшірмелеп,  кейіннен  ондағы  кеңістік  пен  символдарды 
мемлекеттік жүйеге де берік орнықгырғанын байқаймыз. Мысалы, төр 
семантикалық кеңістігінің мэнісі айрықша. Көне түріктер өз мемлекетін 
«төр»  деп  атап,  оны  «оң  қанат»  пен  «сол  қанатқа»  жіктеуі,  билеуші 
аксүйек тайпаны  «төре»  деп  атауы  осы  байырғы  ұғымдардың  өзгеше 
өріс  алуы еді.  Кейінгі  мемлекеттеріміз де  «Ақ орда», «Қазақ ордасы» 
атанғанын білеміз.  Тіпті алғашқы  киіз үйді Оғыз ханның өзі жасатқан 
деген аңыз да бар [173,14-6.]. Бабаларымыз жалпақ көшпелі кауымды 
«киіз  туырлыкты,  ағаш  уықгы»  деп,  атап-түстеп  бауырына  тартқан. 
Жеріміздің тұтастығын  «Еділ  — үйдің  есігі,  Жайық — үйдің  жапсары, 
Түркістан  — төріміз»  деп,  киіз  үй  бейнесінде  елестеткен.  Алашорда 
кезеңінде  «керегеміз — ағаш, ұранымыз —
 алаш!»  болғандығы тағы да
ақиқаг.
151

Қорытынды
Еңбектің  1,2,3-бөлімдерінде  ең  алдымен  зерттеу  нысанымызға 
алынған  түрік  -   моңғол  мифтерінің  қомақты  материалын  жинактап, 
жаңа  категориялар  мен  жанрішілік түрлерге жікгеу, саралау жүмыста-
рынжүргіздік. 
. 
. 
'I
Шынтуайтында,  миф  пен  салттың,  мифологиялық  жүйе  мен  мате- 
риалдық  мәдениеттің  арақатынасы  элі  де  тиісті  деңгейде  зерттелмей 
келе жатқаны белгілі. Сол себептен де еңбектің соңғы 4-бөлімінде дэс- 
түрлі  баспана — киіз  үй  рухани  мүра  түрғысынан  арнайы  тексершді. 
Осылай  ету арқылы түрік-моңғол  халықтарының заттық мәдениетінің 
озық үлгісі  болып  саналатын  киелі  киіз  үй  мифологиялык  мәліметтің 
бірегей қорын үрпақган-үрпаққа үластырушы нысан екендігі дэлелдене
түсті. 
;
Жақсылап  қарасаңыздар,  еңбектің бөлімдері  мен тараулары  хроно- 
логиялық принципке  сай  қүрьшды.  Этиологиялық мифтер, танымның 
көне қабаттарын айғақгайтындықтан, рет-ретімен  1 ,2-бөлімде, ал кос- 
могониялық мифтер, одан кейінгі дэуірлердің жемісі саналатындықтан, 
соңғы 3-бөлімде талданды. Мэтіндерді саралау барысында кейбір жанр- 
ішілік  жаңа  түрлер  мен  соны  кейіпкерлер  де  белгілі  болды.  Мәселен, 
отандық фольклортануда бүгінге дейін этиологиялық мифке хайуанат- 
тар мен өсімдіктер, жергілікті жағырапиялық нысандар туралы сюжет- 
тер ғана жатқызылып келген еді.  Зерттеуде этиологиялык мифке жата- 
тын жаңа түр анықгалды, ол -  мәдениет туралы  мифтер.
Этиологиялық  мифтерді  зертгегенде  алдымен  хайуанаттардың 
пайда  болуы  туралы  мәтіндер  сарапталып,  мазмүны  мен  стадиялық 
даму ерекшелігіне сай екіге жіктелді:
1.  Қандай  бір хайуанаттың алғаш  пайда болуы  мен оның дене-мү- 
шесінің, өмір-тіршілігінің ерекшелігін түсіндіретін мифтер.
2. Адамдардың қарғыс-жаза мен басқа да жайттарға байл анысты аң-
қүсқа айналуы (қүбылу сарыны бойынша).
Бүндағы  бірінші  сатыдағы  мәтіндерде,  ғылымда  анықгалғандай, 
мифтік уақыттың эу  бастағы  ілкі  кезеңіндегі  оқиғалар  суреттеледі  де, 
адам  (хайуанат)  мен  табиғаттың  немесе  хайуанат  пен  хайуанаттың 
аралығында  айырмашылық  жоқ,  олар  өзара  тендес,  арапас-қүралас 
жүрген  дейтін  шақгағы  (мифтік  дәуірдегі)  ілкі  оқиға,  ілкі  себеп-сал- 
дар,  ілкі  жаратылыс  суреттеледі.  Сондықтан  бүнда  түңғыштық  сипат 
айрықша  мәнге  ие,  себебі  эрбір  заттың  түп  бейнесі  осы  заманда 
сомдалған,  қалыпқа  түскен,  қазіргі  тарихи  уақыттағы  өмір-тіршілік 
сол  қасиетті  түмса  үлгіні  қайталау  ғана  деп  түсіндіріледі,  демек, 
нақтьшап  келгенде,  этиологиялық  мифтің  әсіре  түсіндірмелі  болуы 
да,  негізгі  мақсатының өзі де сол.  Танымның осы байырғы сатысынан 
мағлұмат  беретін  қазақ  пен  моңғолдағы  көптеген  сюжеттер,  эдетте,
152

ортақ  сипатта  ұшырайды  жэне  олар  біз  айтып  отырған  пікірдің  рас 
екендігін  дәлелдейді.  Мысалы,  түйенің  мүйізін  бұғы,  құйыршығын 
жылқы, этештің эсем қанат-қауырсынын тотықұс сұрап (алдап) экетуі, 
жайбасар  сиырдың  Жаратушы  бүйрек  үлестіргенде  кеш  қалып,  басқа 
хайуаңдардан  сол  ағзаны  қарызға  алуы  т.с.с.  жайттар  -   космостың 
хаостан  енді  реттеліп  жатқан  кезеңін тұспалдайды да,  кейіпкерлердің 
ебедейсіз эрекеттері ерсі емес, керісінше, заңды, табиғи секілді сезіледі, 
солай суреттеледі де. Ал біз екінші сатыда қарастырған сюжеттерде аң- 
құстар  негізінен  кұбылу  сарыны  бойынша  пайда  болады,  яғни  бұнда 
қандай  бір хайуанат бұрын  адам  болған,  әлдеқандай  себепке  (көбінде 
этикалық)  байланысты  ол  қарғыс-жазаға  ұшырап,  келбеті  езгерген 
делінеді.  Яғни,  алдыңғы  мифтердегідей,  жаратылыс  бұнда  «заңды», 
табиғи емес, басқаша айтқанда, құбылдырушы күш (Жаратушы немесе 
киелі тұлға,  кейде  қатыгез  жаудың әрекеті)  пен  құбылушының (кінэлі 
немесе  күнэлі  адам,  кейде  амалсыз  жағдайға  тап  болушы)  арасында 
шиеленіс  пайда  болады  да,  адамгершілік  мәселесі  алдыңғы  орынға 
шығады.  Айталык,  түрік -  моңғол  халықтарында тоқылдауық,  көкек, 
байғыз,  суыр,  құндыз,  көртышқан,  мэлін  т.с.с.  аң-құстар  бұрын  адам 
болған, кейіннен  келбеті  өзгерген деген  аңыздаулар бар.  Әлбетте, осы 
топта талданған,  яғни  құбылу сарыны өзек болатын  сюжеттерде адам 
мен табиғаттың арасы алшақтап, тіпті адамның санасы әжептәуір дамып, 
этикалық құндылықтарды  қажет ете бастаған  кезең таңбаланады.  Бұл 
сюжеттерде  мифтік  уақытқа  әлдеқашан  нүкте  қойылғандығы  айқын 
білініп  тұр,  өйткені  осы  мэтіндерде  элем  элдеқашан  жаралып  біткен, 
табиғат пен қоғамда тэртіп орныққан,  бірақ сондай мамыражай шақга 
әлдекімнің (элдененің) бір себепке байланысты  зауалға ұрынып, кейпі 
өзгергені суреттеледі. Осының салдарынан  көп жағдайда аң-құс, кейде
өсімдіктің түрі пайда болады.
Өсімдіктердің  жаратьшысы  туралы  мифке  де  осы  1-бөлімде  орын
берілді.  Түрік-моңғол  халықгарында  бұл  тақьфыптағы  сарындар  ор- 
тақ  екендігі  байқалды.  Қазақ  пен  моңғол  халықтары  өз  өлкелершде 
өсетін қарағай, арша, шырша, тобылғы, шегіршін, қайың, сексеуіл т.б. 
ағаштардың тіршілігін түсіндіру үшін көшпелі жауынгершілік өмірін, 
салт-санасын  оларға  теліген.  Мәселен,  сексеуіл  — меріен,  қарағай  —
 
найзагер,  оның  найзасы  тигендіктен  сексеуіл  үсті-басы  қиқы-шойқы 
боп,  құмға  қашқан,  қарағайга  жебе  қадалып,  тауға  шыққан  немесе 
қызыл  өңді  тобылғы  ұялшақ,  арша  қыз  қара түсті  баялышқа  қарамай 
қойып,  содан  ата-аналары  (қарағай  мен  сексеуіл)  араз  болған  деген
сарындар осы пікірімізді растайды.
Әлемдегі диқан халықгардатікелей өсімдікке айналып кететін кейіп-
керлер бар.  Қазақ пен моңғолда, сирек болса да, ондай  кейіпкерлердің 
де  бар  екендігі  анықталды.  Моңғолда  соғысқа  кеткен  күйеуін  күтіп,
153 
,

келмеген  соң  жас  жұбайдың  жерге  төгілген  жасы  гүлге  (Келінгүл) 
айналады,  қазақта бір топ биші  қыз ханның назары түскендіктен биші 
қайыңдарга  айналган  деген  аңыздау  кездеседі.  Әрине,  моңголдагы 
Келінгүл шарасыз күйге тап болган эйелдің көз жасынан пайда болған, 
ал  қазақтағы  биші  қайыңдар  қапелімде  ханның  киесіне  үшыраудан 
делінеді.  Басқаша айтқанда, ежелгі дүниетанымда ел билеушісі  ханды 
Тэңірдің үлы деп табынатын  салт болған,  оның  назарынан сақтанған, 
ханның  қара  бүқараның  ісіне  араласа  беруіне  тыйым  салынған. 
Бүл  сюжетте  хан  сол  тыйымды  бүзып,  жастардың  ойын-сауығын 
тамашалайды,  өнерге  елтіген  ол  жасырынып  түрғанын  ұмытып, 
бишілерге  таңырқап,  айқайлайды,  сол  кезде  үлбіреген  бишілер  ақ 
қайыңдарға айналады.  Демек,  қазақ пен  моңғолда өсімдікке  айналған 
кейіпкерлер  елді  қүдіретті  хан  билеген  заманнан  немесе  үзақ  жорық, 
ауыр соғыстың зобалаңынан елес беріп, көшпелілердің шапқыншьшық
өмірін суреттейді.
Әлемдік  мифологияда,  көбінде  диқаншы  халықтарда  қүрбандыққа 
шалынған  қасиетті  кейіпкердің  дене  мүшесінен  мэдени  өсімдіктер 
пайда болған деген сарьшдар кездеседі.  Қазақ мифологиясьшың ерек-
шелігі  сол  -   онда  қүрбандық  жаудың  немесе  мергеннің  қатыгездігі 
деп  сипатталады,  бірақ түпкі  нәтижеде  кейбір  өсімдіктің  түр-түсі  қа- 
лыптасады, басқаша айтқанда, әрекет жауыздық деп түсіңдірілгенімен, 
игіліктер  пайда  болатын  сюжеттер  бар.  Мэселен,  қатал  мерген  шие 
ағашьша  қонган  көгершінді  атқандьпсган,  оның  қаны  тамады  да,  шие 
жемісі  қызыл  түсті  болады  немесе  бала  мерген  көгершін-рухты  ат- 
қандықган,  алма  гүліне  қаны  шашылып,  қызыл  өңге  боялған  деген 
сарын  қазақта  бар.  Ал  дэл  бүндай  сарын  моңғолда  кездеспегенімен, 
апиын,  темекілер  қайтыс  болған  эйелдің  жамбас  сүйегіне  біткен  деп, 
кейбір  дақылды  аруақгар  элемімен  байланыстырып,  жанның  басқа 
түрпатга тірілуін тұспалдайтын дерек бар.
Ал  1-бөлімнің  екінші  тарауында  жергілікгі  жағырапиялық  нысан- 
дардың  пайда  болуы  туралы  үлгілер  сарапталды.  Бұл  тараптағы  мэ- 
тіндерді  біз  көркемделген  мифология  материалымен  салыстыра 
отьфып,  түрік-моңғол  мифологиясының  стадиялық  ерекшелігін  де 
анықтай  түсуге  күш  салдық.  Әлем  халықгарының  көркемделген  көп 
кұдайлы  мифологиясында  бүкіл  космос  ілкі  атаның  тэнінен  жүйелі 
жаратылатын  болса,  қазақ  пен  моңғол  халқының  шашыраңқы-ыды- 
раңқы  қалыпта  қалған  рух-иелік  мифологиясында,  керісінше,  жалпақ 
жаһан  емес,  өз  өлкелеріндегі  кейбір  тау-тас,  өзен  судың  пайда  болу 
тарихы  көрініс  табады.  Тау-тас  бізде  де  алыптардың  әрекетінен,  қол- 
данған  затгарынан,  денесінен  жаратылатындығы  анықгалды.  Түрік  -  
моңғол  мифологиясындағы  алыптар  -   Алаңғасар,  Толағай,  Ерсары, 
Сартагпайлар  қала  салады,  өзен-судың  арнасын  бұрады,  тау  көтереді,
154

сол  арқылы  кеиде  жауын-шашын  жауғызып,  елді  құрғақшылықтан 
құгқарады, тас  қалайды,  сүйектері  көпірғе айналады,  іздері жерғілікті 
табиғи  нысандарда бедерленіп  қалады.  Бір  сөзбен  айтқанда,  олар жа- 
сампаз  қаһарманға  үндес  қызмет  жасайды.  Біз  осы  тарауда  түрік  -  
моңғолдағы  алыптар  бейнесінің  ерекшелігін  де  арнайы  зерделедік. 
Сонымен бірге тарауда өзен-су, көл-бүлақгың пайда болуына негізінен 
бір  ғана  «көз  жастан  су  пайда  болу»  сарыны  өзек  болып  түрғаны
қомақгы деректер арқылы дәлелденді.
Жер-судың жаралуы туралы  кейбір  сарындарда,  моңғолмен салыс- 
тьфғанда,  қазақ  мифологиясында  елеулі  ерекшеліктер  де  бар  екен- 
дігі  айқындала  түсті.  Мәселен,  қазақта  (түрік  халықтарында)  әулие 
жандардың  қазасынан  кейін  олардың дене  мүшесінен  (қаны,  түкірігі, 
ізі  т.б.)  белгілі  бір  өңірге  тэн  шипалы  су-бұлақ,  киелі  тау-тас  пайда 
болады,  бүндағы  сарынның  арғы  төркіні  әлем  халықтарының  мифо- 
логиясында  кездесетін  ежелгі  құрбандық  салтымен  сабақтас  болуы 
ықгимал,  бірақ  бұндай  оқиға  бізде,  әдетте,  жаулардың  қастандығы 
деп  түсіндірілгенімен,  ақырында,  қасиетті  нысандар  пайда  болып 
жататыны  тың  деректер  арқылы  жүйелі  дәлелденді.  Кейде  тау-тас 
зүлым  жауға тап  болған  кейіпкерлердің  эр түрлі  себепке  (шаршаудан, 
қорқудан,  қарсыласудан,  амалсыздықтан)  байланысты  құбылуынан 
пайда болады да, сол өлке дұшпанға қарсы күресуші жандардан қалған
м
й
тарихи  ескерткішке  айналып  кетеді.  Дәл  осындай  мазмұндағы  екі 
сарын моңғолда кездеспейді.  Қазақ фольклоры,  әсіресе эпосы сыртқы 
жауларға қарсы жүргізілген  азаттық  шайқасы  кезеңінде тарихи  сипат 
алып,  циклденуден,  тұтастанудан  өткендіктен,  қазақ  мифі  де  осы 
дүбірлі  құбылыстан  шеткері  қалмаған  болу  керек.  Өйткені  жоңғарға 
қарсы соғысқан Райымбек батырдың қьшышпен түртіп, бүлақ шығаруы, 
Жасыбайдың тұлпарын  суарғалы  алқапты  қазып,  көл  шығаруы,  оның 
атының тасқа айналуы секілді сарындар ежелгі мифтік сюжетке тарихи
оқиғалар араласа бастағанын көрсетеді.
«Мәдениет  туралы  мифтердегі  ортақ  және  дара  белгілер»  деп
аталатын  2-бөлім  де  екі  тарауға  бөлінді.  Бірінші  тарауда  музыкалық 
аспаптар мен өнер туралы этиологиялық мифтер талданды.
Музыкалық аспаптар мен өнердің пайда болуы туралы түрік-моңғол 
халықтарының ежелгі ұғымы етене жақын екендігі зерттеу барысында 
айқындала  түсті.  Көшпелі  халықтар  музыкалық  аспап  пен  өнерді 
арғы  элем  өкілдерімен,  аруақпен  тығыз  байланыстырып  аңыз  еткен. 
Мысалы,  қазақта  домбыра  мен  жетігенді  қайтыс  болған  жандардың 
рухына  қаланған  ескерткіш  деп  санайтын  сюжет  бар.  Ал  моңғолда 
Тарваа  деген  адам  ертегіні  о  дүниеден  әкеліп  елге  таратқандығы 
айтылады.  Моңғолда,  бурятта  хуур,  икел,  товшуур  деген  аспаптарды 
Құдай  мен  шайтан  ақылдасып  жасайды,  ал  қазақ  пен  түрікменде
155

домбыра  мен  дутарда,  қобызда  «шайтан  тиек»  бар,  түйдік  (сыбызғы) 
аспабында «шайтан тесік» бар. Демек, көшпелілер музыкалық аспапты 
арғы әлем өкілі — шайтанмен жиі байланыстырып, тылсым сипат береді. 
Түрік-моңғол  халықгарының осы тақырыптарындағы  Тәңір  жасампаз 
қаһарман  болса,  онымен  бақталасып  қызмет  атқаратын  шайтанның 
трикстер  екендігі  анықталып,  осы  ежелгі  бейнелердің  түптөркініне
барлау жасалды. 
"
Қазақ пен моңғол эн-жырды  қанаты бар ұшатын, түстенген  жұрты-
на — аздап, түнеген еліне молынан даритын қазыналы кейіпкер ретінде 
ортак 
сипатта  түсінген.  Сонымен  бірге  ақын-жырауларға  өнердің
даруын да ұқсас кепте аңыздаған.
Бұл  тараптағы  мифтерде  бір  ғана  елеулі  ерекшелік -   қазақ пен  тү- 
рікмен  сыбызғының  пайда  болуын  мүйізді  патша  Ескендірмен  ұш- 
тастырады.  Бұндай  сюжет  моңғолда  кездеспейді,  себебі  Ескендір  ту- 
ралы  кітаби  әпсана-хикаят,  ғьшымда  дәлелденгендей,  түрік  халық- 
тарына Х-ХІ ғасырда таралған. Ал будда дінін қабылдаған моңғолдарға 
ол  шамамен  XIV  ғасырда  қолжазба  күйінде  таралғанымен,  ислами 
сипаттағы осы  бейне оларға түбегейлі  орнықпаған.
Екінші тарауда мифтердегі мэдени нысандарталданды. Бұптақырып- 
тағы сюжеттерде адамның табиғаттан бөлініп, әлеуметтік тіршілік иесі 
ретінде  қалыптасуы  сомдалады.  Мысалы,  қазақга ұстаның  қысқашы, 
қара  кетпеннің  маңцайындағы  тесіктің  қалай  пайда  болғандығын 
түсіндіретін  этиологиялық  мифтер  бар.  ¥станың  қысқашының  пай- 
да  болуына  ит  үлгі  нұсқаса,  кетпеннің  маңдайын  тесуші  жылан,  со- 
нымен  бірге  түрік  -   моңғол  халықгарында  дэнді  Тэңірден  сұрап, 
адамдарға  әперуші  -   ит.  Демек,  бұл  хайуанаттар  архаикалық  сипатта 
эрі  жасампаз  қаһарманға  үндес  қызмет  атқарады.  Алтай,  хакас,  шор- 
ларда  отты  қалай  жағудың  құпиясын  адамдарға  білдіретін  тартар 
құсы.  Әйткенмен,  бұлар  тотемдік  тамырынан  әлдеқашан  ажыраған, 
олардың әрекеті  кездейсоқ,  кейде Тәңірге  дэнекерші,  кейде  жауыздық 
сипатта. Мэселен, жылан кетпенге жасырынған күнэлі адамды жазалау 
мақсатында атылғанда сайманның маңдайы тесіліп, қазіргі пішініне ие 
болады.  Түйіндеп  айтқанда,  бұлар  байырғы  тайпалардың  архаикалық 
мифологиясындағы зооморфты жасампаз қаһармандар тэрізді болғаны- 
мен,  белсенді,  мақсатгы,  ұласпалы  әрекет  жасай  алмайды,  сондықтан 
осы  бағыттағы  кейбір  кейіпкерлердің  ыдыраңқы  ерекшелігіне  орай 
оларды  «жарты-жасампаз  қаһарман»  деп  атауды  ұсьгнып  отырмыз 
(Қосымша А). Түйіндеп айтқанда, түрік -  моңғолдағы жасампаз қаһар- 
манның ерекшелігін зерделеп, тұңғыш рет арнайы сараладық.
Рас,  моңғолда  кетпен  мен  ұстаның  қысқашы  туралы  миф  жоқ. 
Оларда  бидай,  темекі,  апиын,  жұлдызнама  тақгасы,  айран  секілді 
мәдени  нысандардың пайда болуын әңгімелейтін үлгілер бар.  Қазақга

жүктеу/скачать 13,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: