II.  МӘДЕНИЕТ  ТУРАЛЫ  МИФТЕРДЕГІ

Музыкалық аспаптар мен өнер туралы
Этиологиялық мифтердің бір саласына мәдени объектілердің шығу 
тегі туралы мифтер жатады. Адамзаттың санасы эжептәуір өскен шақта 
табиғаттың ғана емес,  адамның өз  қолынан туған өркениетке  қатысты 
заттардың  қалай  пайда  болғандығы  жөнінде  мифтер  туғыза  бастаған. 
Шынтуайтында,  адамның  қолынан  туған  сәулет  ескерткіштері,  өнер 
мұралары,  еңбек-кәсіп  құралдары  мифті  белсенді  тасымалдаушы
екендігі анық [61].
іерді ғалымдар «еі 
туралы  мифтерге
Бұл мифтерде
салттарға космос бейнесі  кошірмеленіп, олардың эу бастағы  қасиетті 
ілкі нұсқасы  дэріптеледі. Қазақ пен моңғолда бұндай мифтер бар.
Музыкальщ  аспаптардың  пайда  болуы.
  Бабаларымыз  өнерді 
«арғы  әлеммен»  сырласудың  кұралы  ретінде  ұққандықган,  оны 
үнемі  тылсыммен,  сиқырлықпен  байланыстырып,  тіпті  «шайтанмен» 
қатыстырып  аңыздаған  екен.  Байырғы  танымда  өнерді  өмірдің 
жалғасы, шексіз мэңгілік, адамның қайта жаралуының құралы ретінде 
рәміздейтінін  осы  мифтерден  білуге  болады.  Мысалы,  домбыранын 
пайда болуы туралы үш үлгіден осы тұспалдарды байқауға болады:
«Ерте, ерте, ерге заманда, «ер етігімен су кешкен» келте заманда, елім 
деп  егіліп, тоғыз тарау  елдің тарихын  жадында сақгаған  қарт жыршы 
болыпты.  Кэрілік  жеңіп,  дэм  таусылар  сәт  таянғанын  сезінген  ол, 
бүкіл ел-жұртын,  үрім-бұтағын жинап: «Уа, жарандар, қазір менің кө-
қалар
қартаиған
жұмар
қалдырам
біліңдер», -  деген екен.
түгелдей  жиналған
жұрт  өзара  кеңесіп,  тоғыз  тарауды  қарт  жыраудың  домбырасының 
шанағына  құю  керек  деп  шешкен  екен.  Сонда  осынша  байлық  оның 
қуыс  мойнынан  шығып  кетпесін  һәм  тоғыз  тараудың  белгісі  болсын
50

деп  бүкіл  ел  болып  домбыраға тоғыз тосқауыл  перне,  ал  қарт жырау- 
дың  құрметіне  аспаптың  бетіне  екінші  ішек  таққан  екен.  Осыдан 
барып  оның  шанағы  кеңейіп,  мойны  үзарып,  шежірелі  сыр  шертетін 
халық мүрасы -  алтын домбыра болып сол заманнан қалған екен» [137,
82-б.].
Бүл мифте домбыраның екінші ішегі, тоғыз пернесінің қалай пайда 
болғандығы әңгімеленеді. Яғни домбыраның мойны үзарып, қос ішекті 
болып  жетілдірілгені  таңбаланған.  Бүнда домбыра бүрыннан  бар,  тек 
оның пернелері мен екінші ішегінің пайда болу тарихы айтылады.
Сонымен бірге домбыраның қос ішегінің пайда болу тарихын кейде 
«Тауқүдірет» күйінің аңызымен де байланыстырады.
«Тауқұдірет деген  кұс  жалқы  қанатты  болып  жаралғандықган  ұша 
алмай,  қиналып,  қор  болады.  Құсаланған  ол  келесі  бір  сыңар  қанат 
тауқұдіретпен  құшақтасып,  екеу  болып,  бірін-бірі  демеп,  аспанға  кө- 
теріледі.  Біреуі  -   ұрғашы,  келесі  бірі  еркек  екен.  Олардан  туған  ба- 
лапанға  қос  қанат  біткен.  Осы  берекелі  тірлікке  қарап  отырып,  күйші 
домбыраға қос  ішек тағып,  «Таукұдірет»  деген  күйді  шығарған  екен»
[138, Б.78-79].
Ал  келесі  мэтінде  алғашқы  домбыраның  қалай  пайда  болғандығы 
әңгімеленеді:
«Ертеде қылышынан  қан  тамған  қаһарлы  бір  ханның жалғыз  қызы 
бойжеткенде бір кедей жігітке ғашык болып, көңіл қосып жүреді екен. 
Мұны  біліп  қойған  хан  жігітгі  дарға  астырады.  Жігіт  өлгеннен  кейін 
қыз  мезгіліне  жетпей  бір  ұл,  бір  қыз  табады.  Көп  көзінен,  ел  сөзінен 
сескенген  хан  жаман  атқа қалмаудың  амалын  іздеп,  қос  бүлдіршіннің 
көзін  жоюды  астыртын  мыстан  кемпірге  тапсырады.  Мыстан  кемпір 
өмірге жаңа келген сәбилерді көз көрмес, құлақ естімес жерге апарып, 
биік өскен  жап-жасыл ағаштың басына қызды — шығысқа, ұлды батыс- 
қа қаратып іліп кетеді. Нэрестелердің  көз жасы тамған ағаш бұтақгары 
суалып,  қуара  бастайды.  Қос  жүрек  соғуын  тоқгатқанда,  бәйтерек  те
өсуін догарады.
Ел ішіндсгі өсек сөз, өтірік өкпеге шыдамаған патшаның кызы егізін 
іздеп жолға шығады.  Бармаған  жер,  баспаған тауы  қалмайды.  Күлкісіз 
күндер,  үйқысыз  түндер,  арманмен  айлар,  жылаумен  жылдар  өтеді. 
Қатты  шаршап,  діңкесі  қатқан  қыз  әбден  қурап,  кабығы  түсіп,  шіруге 
айналған биік ағаштың түбіне келіп  кисаяды. Үйықтап кеткен соң, оны 
бір сүйкімді  саз, сиқырлы  әуен  оятады.  Қүлақ түріп, тың тыңдаса  «ән 
салып тұрған»  касындағы  биік ағаш  екен.  Қыз  күндіз  қос  бүлдіршінін 
іздеп,  түнде  осы  «әнші»  ағаштың  түбіне  келіп,  неше  түрлі  әуез  естіп,
көңіл жұбатып, тынығып жүреді.
Бір күні айналаға көз салмак болған  қыз ағаштың басына шығамын
деп  оны  құлатып  алады.  Бірақ  көп  ұзамай  самал  соғып,  «әнші»  ағаш 
кайта  зарлай  жөнеледі. 
Қыз 
оның  қүпиясын  біпмек  болып  тексе- 
реді.  Ағаш  жуан  түбінен  басына  дейін  қуыс  екен.  Жіңішке  басының
51

екі  жағында  бұтақтан  бұтаққа  керіліп  қалған  ішектерді  көреді.  Ьұл  — 
қыздың екі  баласынан қалған жұрнақ еді.  Батыс жағындағы  ішек бос- 
тау, ал шығыс жағындағы ішек қатгы тартылыпты. Егізінің өлімінен ха- 
бары жоқ қыз енді ағаш неге эн салатынын түсінеді де, өзі де қуыс ағаш 
жасап  алып,  манағы  ішекті  соған  тағады.  Шертіп  көрсе,  үні  жүрегіне 
жақын,  жанына  жайлы  естіледі.  Қыз  байғұс  бостау тартылған  ішекке 
үні  мұңды  шығатындықтан,  «ұлым — Мұңлық»  деп,  ал  ащы,  тым  зар- 
лы  шығатындықтан,  қатты  тартылған  ішекке  «қызым  -   Зарлық»  деп 
ат қойып, күндіз-түні қолынан тастамай, күй шығарып, ел кезіп, егізін
іздеп кеткен екен...» [139, 31-6.]. 
^
Бұнда  домбыраның  алғаш  рет  қалай  пайда болғандығы  бейнелен- 
ген. Яғни қос нәресте рухының ағаш домбыра кейпінде «қайта тірілген- 
дігі» туралы  ишара  бар.  Моңғолда Хөхөө  Намжил  қастандықтың сал- 
дарынан қанаты қырқылып өлген тұлпарын еске алу үшін оның қылын 
тағып,  атбасты  қобыз (морин хуур) аспабын жасайды  [45,  Б. 168-169]. 
Тувада жылқышы  Оскул-оолдың қастандыққа ұшырап  өлген тұлпары 
иёсіне  игил  (моңғолша  ихэл)  аспабын  өзінің  бас  сүйегі  мен  қылын 
киелі  ағашқа  қосып  жасау  жөнінде  аян  береді  [275,  с.195—196].  Грек
мифологиясында  да  мұндай  мотив  бар.  Мысалы,  бақташы  құдай 
Пан  Сиринга  перизатты  қуалағанда  ол  қашып  жүріп,  қорқыныштан 
қамысқа  айналып  кетеді.  Сол  қамысты  кесіп  алып,  Пан  алғашқы  сы- 
I 
бызғыны  жасайды  [100,  417-6.].  -Яғни  қыздың  жаны  қамысқа  айна- 
I 
лады,  одан  сыбызғы  аспабы  пайда  болады.  Бұл  мифтерден 
өнер 
(нақтырақ  айтқанда,  өнер  аспабы)  адамға  мэңгілік  өмір  сыйлаиды 
деген  түсінік  таңбаланғанын  көреміз.  Грек  мифінде  Сиринга  қуғын- 
сүргіннен  қурайға  құбылса,  қазақ мифінде  екі  бала  мыстан  кемпірдің 
қаскөйлігінен ағашқа керіледі. Әлемдік мифологияда құрбандыққа ша- 
лынған тотем бабаның денесінен игілікті заттар пайда болса, қазақ ми- 
фологиясында  керісінше — құрбандық тек  қана жаулар тарапынан  бо- 
лып,  соның салдарынан  қаза табушы  басқа  кейіпте  қайта тірілетіндігі 
байқалады.  Бұл  мифте де Зарлық пен  Мұңлық жауыздықтың әсерінен 
көз  жұмып  отыр.  Яғни  бұндай  сарын  қазақ  мифологиясының  поэти- 
калық табиғатына сай. Домбыраның үстіңгі бостау ішегі Зарлық ұлдан, 
төменгі қатты ішегі Мұңлық қыздан пайда болғаны аңыздалуы байырғы 
дуалистік  танымның  әсері  екендігі  айқын.  Дәлірек  айтқанда,  миф  кез 
келген  жайтты  жұптық  тайталас  ауанында  ғана  түсіндіреді,  бұл  да 
соның  бір  көрінісі.  Дәстүрлі  дүниетанымда  космос  ерлі-зайыпты  жұп 
ретінде  бейнеленетінін  ғалымдар  айқындаған  [140,  Б.  156-157].  Бұл 
мифте де  сол  ежелгі  ұғымның сілемі  бар.  Ескі  қазак жоғарғы  кеңістік 
аспанды -  ата, төменгі кеңістік -  жерді ана ретінде үғынып келгендігін 
фольклортанушы С.А. Қасқабасов жақсы дәлелдеген  [11, Б. 90-91]. Өз 
тарапымыздан  мысалдар  келтірсек,  қазақ  эйелдері  тоқылып  жатқан 
кілемнің жоғарғы жіптерін «еркек жіп», ал  астыңғы жіптерін «ұрғашы
52

жіп» деп  атайды.  Ел  диірменнің  жоғарғы  тасын  «еркек  тас»,  төменгі 
тасын  «ұрғашы  тас»  деп  те  атайды  [141,  63-6.;  141,  242-6.].  Олай
бабалар
түсінгенін бұл миф айқындап-ақ тұр
жасы»  немесе  «өзен-су»  екі  әлемді  жалғастырушы  дэнекерші  рэміз 
қызметін атқаратынын ғалымдар анықтаған  [64,  199-6.]. Бұл мифте де 
көз жасы басқа күйге ауыстырушы қызмет атқарып, қураған ағаш әлем 
бәйтерегін  тұспалдайды.  Қыз  баланың  шегі  — шығыс  жақты,  ұлдың 
шегі  батыс тарапты меңзеуі әйелдің -  күн (яғни шығыс), еркектің түн 
(батыс немесе ай) символы екендігін бейнелеп тұр.
Біз талдап отырған екі сюжетті моңғол мифологиясынан кездестіре 
алмадық.  Ал  келесі  сюжеттерде  музыкалық  аспаптар  аңшы  немесе 
бақгашы,  кейде  жылқышымен  байланыстырьшады.  Бұндай  сюжеттер 
моңғол халқында бар. Ал қазақтағы мэтін былай: «Баяғыда елдің мұңын 
мұндап,  жоғын  жоқтаған  Қамбархан  деген  бір  аңшы  жігіт  болыпты. 
Қамбархан бір күні атып алған аңын сойып болып, ішегін ағаш басына 
қарай  лақгырып  жіберсе,  шұбатылған  күйі  бір  бұтақтан  бір  бұтаққа
қалыпты
Қ¥
лағына ерекше бір жағымды  эуен, құиқылжыған үн, үзілмеитін сарын 
естіледі.  Жан-жағына  қараса  бір  бұтақтан  бір  бұтаққа  керіліп  қалған 
қос ішекті көреді. Жел соқса, ішек ызыңдап қоя береді екен. Қамбархан 
элгі  ағашты  кесіп  алып,  шауып,  жонып,  домбыра  жасапты  да,  күй 
шертіпті.  Қамбарханның  бұл  жаңалығы  бүкіл  қазаққа  аңыз  болып
таралыпты» [139,  154-6.].
Түрікменде  дутарды  жасаған  Баба  Ғамбар  деп  аңыздалады.  Бізде 
Қамбар баба жылқы  иесі  болса,  түрікменде  ол дутарды  жасаушы,  эн- 
күйдің  пірі,  оның екі  жерде  бейіті  бар,  оған  өнерпаздар  зиярат  ететін 
көрінеді.  Қамбар  есімі  Орта  Азияға  ислам  әсерінен  келген  бейне. 
Арабтарда Қамбар Әзірет Әлидін адал  қызметшісі, жылқышысы  екен
[142,618-6.].
Дутардың шығу тегі туралы түрікмен мифін келтірсек:
«Ертеде атбегі Баба Ғамбар Әзірет Әлидің  дүлдүлін баптап бағады 
екен.  Бір  мезгілде  дүлдүл  кенет  арықгай  бастайды.  Бұның  себебін
аңдып
тыңдап тұрады
Бұл
оны  кім жасаған?»
сұрайды.  Ғамбар:  «Бұл -  дутар, оны  ағаштан
ойып,  өзім  жасадым.  Бастапқыда
дұрыс  шықпады,  содан
шайтан 
жәрдемдескен соң сазы бабына келді», -  деп жауап береді. Ал-
дутар
Сонымен  қазақта  кей  нұсқада  домбыраны  жасаушы  Қамбархан,
түрікменде
53

Қамбар  аңшы  болса,  түрікмеңде  ол  жылқышы  екен.  Қамбар  аңшьі 
өмір тәжірибесіне сүйеніп, домбыраны жасағаны айтьшса, түрікменде 
дутарды  жасауға  «шайтан»  жэрдемдескені  айтылады,  жылқының  му- 
зыканы  беріліп  тыңдағаны  аңыз  етіледі.  Түрікмен  аңызының  келесі 
бір  нүсқасында  дутарды  жасауға  шайтан  көмектесіп,  содан  «шайтан
перне» пайда болғаны айтылады [144, Б.212-213].
Ал,  енді  моңғол  халқының  «морин  хуур»,  яғни  «атбасты  қобыз»
аспабының қалай пайда болғандығы туралы мифін келтірейік.
«Ертеде  Құдай  анасынан  айрылып,  жылап  отырып,  хуур  деғен
аспапты  жасайды.  Бірақ  оның  үні  дүрыс  шықпайды.  Сонда  шайтан
оған  «Қарағердің  қылын  тақ,  қарағайдың  шайьфын  жақ»  деп  ақыл-
ігоирр Л
рпрлі
  А
ппяп
 солан  кейін үйлесіміне келеді»  [45,  167-6.1.  Қүдай
хуур  аспабын  бірлесіп  жасауы  бурятта
40-41]
товшуур
туралы миф бар. Ол былай:
«Хуурды да, товшуурды да алдымен  шайтан жасаған.  Шайтан
шуурды  жасағанда  оның дауысы  күңгірлеп,  қатты  шыққан.  «Не 
керек?»  -  деп  ақыл  сұрағанда,  Құдай  оған:  « 
екен, аласарт», -  деп ақыл-кеңес береді. Тиегі
эуені оңалады» [46,  149-6.]. 
Щ  
В  I
Бұл мифтер  түрікмен сюжетіне ұқсас екендігін байқаймыз. 
Сонымен,  музыкалық  аспаптың  жаралуы  түрік-моңғол  мифоло- 
гиясында арғы  элеммен, тіпті  өлілер  әлемімен,  кейде  шайтанмен бай-
аласарған
Шайтанмен
Мысалы
деиді
«Жаумен шайқасып, одан соң алыс сапар шегіп, әбден қалжырап келе 
жатқан  батыр  жолшыбай  демалуға  аялдайды.  Сайдың  ішіндегі  саялы 
жерде  жайғасып  отырған  соң талдан  бір  шыбық  кесіп  алады  да,  оған 
жылқының қылын керіп байлайды да, дыбыс шығармақ болып көреді. 
Бірақ  қолдан  жасаған  тым  жұпыны  аспаптан  ешқандай  үн  шығатын 
емес,  тым-тьфыс  меңіреу  күйінде  қала  береді.  Батыр  оны  жанына
салады
алып
титтей  ағаш  тиекті
оны  элдебіреу  ішектің  астынан  келтіріп  орнатып  қойған  екен.  Батыр: 
«Е,  бұл  шайтанның  ісі  болды ғой», — деп  ойлайды.  Бэлкім,  содан  бері 
қалған сөз болса керек, халық арасында жоғарғы тиекті «шайтан тиек»
деп атайды»  [145,  118-6.].
Қазақгағы қобыздың «шайтан тиегі»  туралы келесі бір миф былай.
алмаи
Қобызыңды
54

жат.  Шайтан  қобызыңцы көріп, сенің епсіздігіңці келемеж қылып, қай 
жерін, қалай түзеу керек екенін өзі айтып берер. Сен оның айтқан сөзін 
жақсылап  ұғып  ал», -  деп,  ақыл  айтыпты.  Қорқыт  әйелінің айтқанын 
істеп,  қобызды  ашықгау  жерге  қойып,  өзі  қалың  бұтаның  арасына 
тығылып жатады.  Шайтан Қорқыттың епсіздігін келеке қылып,  қобыз 
мойнының  жоғарғы  жағына  кішкене  тиек  орнатса-ақ,  дауысы  таза 
шығатынына  Қорқыттың  ақылы  жетпегенін  айтып,  өзінше  мэз  болып 
кетіп  қалады.  Қорқыт  қобыздың  мойнына  тиек  орнатқанда,  қобыз 
дауысы  күңірене  таза  шыққан  екен.  Содан  бүл тиекті  «шайтан  тиек»
деп атап кеткен екен» [144,212-6.].
Түрікмендер  тюйдук  (сыбызғы)  аспабының  артындағы  жалғыз 
тесікті  «шайтан  тесік»  дейді  [143,  97-6.],  ал  дутар  аспабының  пайда 
болуына да шайтан көмектесіп, содан «шайтан перне» пайда болғанын 
айттық.  Моңғолдарда  хуур,  товшуур,  икел  аспаптарының  жасалуына 
Қүдай мен шайтан қатар  араласатынын білдік.
В.Н.  Басилов  былай  деп  жазады:  «Представление  об  участии 
шайтана  в  создании  первого  музыкального  инструмента  можно  было 
бы  обьяснить  как  отражение  борьбы  ислама  с  языческим  культом. 
Однако  происхождение  этого  мотива,  видимо,  иное.  Похожая  легенда 
также существует у бурят» [272, с.61].
Этнограф-ғалым  дүрыс  бағамдаған,  бірақ  осы  сырлы  сюжеттің 
пайда  болып  қалыптасуы  мен  даму  заңдылығын  анықгау  -  
фольклортанушының шаруасы болу керек. Біз түрік -  монғолдың өнер 
туралы  аңыздауларында  жиі  кездесетін  рух-ие  шайтанның  (Эрлэгтің) 
мифологиядағы  трикстер  бейне  екендігін  дәлелдеп,  оның  қалыптасу,
даму эволюциясын анықтай түстік.
Жалпы,  түрік-моңғолдың  мэдениетгің  пайда  болуы  туралы  миф- 
терінде  трикстер  қызметін  атқаратын  шайтан  деп  аталатын  кейіпкер- 
дің  белсенді  эрекет  жасайтынын  байқаймыз.  Осы  бейненің  біздегі 
ерекшелігі  сол,  оның  қызметі  элемдік  діндердегі  зүлым  ібілістен  ал- 
шақ,  керісінше, көп жағдайда қауымға игілік жаратуға түрткі  болатын
кәдімгі трикстер.
Грек мифологиясында сыбызғыны жасаушы Пан ешкі сирақгы, ешкі
мүйізді, ешкі сақалды қүбыжық кейіпте. Ол бақташьшардың жәрдемші- 
сі [146, Б.93 -  95]. Демек, музыка аспаптарының алғаш пайда болуына 
аңшы-бақташылардың  әсері  зор болғандығы да эр халықгың мифінде 
таңбаланған.  Әмбесінде  өнерді  халық  тылсыммен,  сиқыршылықпен 
«аргы элем» өкілімен байланыста түсінетіндігін көреміз.
Енді  жетіген  аспабының  шығуы  туралы  қазақ  мифіне  назар
салайық:
«Жүрт эр түрлі ауруға, аштыққа жиі-жиі үшырайтын өткен заманда... 
өмір сүрген бір қарияның жеті үлы болыпты. Көп қайғысының бір шеті 
қарияның шаңырағына да тап болады.  Балалары бірінен соң бірі дүние

салады,  қайғы  басқан  қария  кепкен  қу  ағашты  ойып,  аспап  жасаиды. 
Әр баласы қайтыс  болған  сайын  аспаптың бетіне жылқы  қылынан  бір 
ішек  жасап  тағып,  сазды  мұңға  толы  жоқтау  әнін  салады.  Осы  жеп 
ішектен жеті түрлі әуен шығарып, әр баласының мінез-қүлқын, жүріс-
түрысын суреттегендей болады.
Үлкен  үлы  Қания  қайтыс  болғанда,  шал  «Қарағым»  деген  күйін
шертеді.  Екінші  баласы  Төреалымға — «Қанат сынар», үшінші  баласы
Жайкелдіге  — «Қүмарым»,  төртіншісі  Бекенге  — «От  сөнер»,  бесінші
Хауасқа  — «Бақыт  көшті»,  алтыншысы  Жүлзарға  — «Күн  тұтылды»
деген  күйлерін  арнайды.  Қарт  ең  кіші  баласы  Қияс  қайтыс  болғанда
ақырғы,  жетінші  күйін  шертеді.  Шалдың балаларына арнап  шығарған
жеті  күйі  одан  әрі  дамытылып,  ел  арасына «Жетігеннің жетеуі» деген
атпен тарап кетеді» [145, Б.111-112].
Бұл  мифтен  жетіген  аспабының  да  аруақтар  әлеміне  байланысты, 
яғни қайтыс болған жеті азаматтың рухына қаланған ескерткіш ретінде 
пайда  болғанын  көреміз.  Моңғолдар  жетіген  аспабын  «ятган»,  тува, 
алтай,  хакастар  «чадаған»  деп  ортақ  атауы  оның  көнелігінен  хабар
береді.
Енді қазақ арасында сыбызғының қалай  пайда болғаны туралы  эң- 
гімелейік:
«Ескендір  патшаның  қос  мүйізі  болған  екен.  Патша  оны  ешкімге 
білдірмепті.  Шашын  алған  шаштараздарды  өлтіре  береді.  Бір  күні 
бір  атадан  жалғыз  тұяқ  байдың  баласы  шашын  алған  соң  Ескендірге: 
«Тірі  қалдыра  көр»,  -   деп  жалынады.  Патша  сырды  ешкімге  айтпау 
керек  екендігін  ескертеді.  Бірақ  құпияны  жасырған  баланың  іші  кебе 
бастайды. Бала шыдай алмай, ен далаға барып жатып ап: «Ескендірдің 
мүйізі  бар», -  деп айқайласа,  іші  кеңиді  екен.  Сол жерде өскен  шоңай 
қурай  да  «Ескендірдің  мүйізі  бар»  деп  баламен  ілесіп  әндететін 
болыпты.  Сол  қурайдан  бала сыбызғы  жасап  ап,  «Ескендірдің мүйізі 
бар»  деп  күй  тартыпты.  Сол  күйді  қурайлар  қайталап,  әндетіп,  құпия 
елге  жайылады  да,  Ескендір  мүйізін  жұртқа  көрсетіп,  қарапайым
қалыпта өмір сүретін болыпты»  [78, 325-6.].
Бұл  мифтің  тағы  бір  нұсқасы  түрікмендерде  айтылады,  онда  бала 
«Ескендірдің мүйізі бар» деп құдыққа айқайлап, содан қамыс өсіп шы- 
ғып,  шопан  сол  қамыстан  сыбызғы  жасап  тартқандықтан,  жасырын
сыр елге жайылып кетеді  [143, 97-6.].
Бұл  нұсқада да эйгілі  «энші  қамыс»  құпияны  әшкерелейді. Жалпы, 
қазақ  пен  түрікменде  сыбызғының  шығу  тегі  туралы  сюжеттер
Ескендірдің мүйізіне қатысты болады.
Халық  музыка  аспабын  жауыздықгы  әшкерелеуші,  әлсізді  жақгау- 
шы,  ақиқатты  айтушы,  зұлым  патшаны  айыптаушы,  елдің арман-тіле-

1
'
1
I*
I
I
I
>
в
■
гін орындаушы ретінде ұқканы анық.  Мысалы, Шыңғыс ханға Жошы- 
ның өлімін домбыра естіртеді, оның көмейіне қорғасын құйылып, ша- 
нағындағы тесік пайда болады. Ал Ескендір патшаның басында мүйізі 
бар екенін сыбызғы әшкерелейді. Осылайша халыққа жеңісті эрдайым 
өнер  аспабы  эпереді.
Қазақга Қорқыт ата -  алғашқы қобызды жасаушы. Ол астына мініп, 
төрткүл дүниені  шарлаған  аруанасын  сойып,  соның  мойнақ терісінен 
қобыз жасап, күй таріқанда ажал уақытша аялдайды.
Моңғол мен Сібірдегі түркі халқының бақсылары даңғыра аспабын 
жасағанда рухтар  әлемінде  мініп жүретін тірі  көлік -  бүғы  немесе ат 
деп  елестетіп,  арнайы  рәсім  өткізіп,  сарындар  айтатыны  белгілі  [81,
243-6.].
Біздің  ойымызша,  қазақ  бақсыларының  қобызды  көлік  ретінде 
түсінуінің іздері  кейбір әпсаналарда сақталып қалған.  Бүл «Қойлыбай 
бақсы  қобызын  бәйгеге  қосыпты»  деген  әпсана-хикаятта  анық  көрі- 
неді.  Сонымен  бірге  Шойбай,  Ақгас  сияқты  эйгілі  бақсылар  да  қо- 
бызын  бәйгеге  қосыпты  деген  аңыз  ел  арасына  таралган  [78,  143-6.;
78
,
146
-
6
.].
Қорқыт  атаның  қобызында  да  шамандық  қасиеттер  мол.  Бүл  жа- 
йында  фольклортанушы  Е.Тұрсынов  кешенді  зерттеу  жүргізген.  Ол 
өз  зерттеуінде:  «...қазақтар  домбыра  үйренем  деген  кісі  үш  жолдың
тұрган  молаға  түнеп
дүниесімен
Бурят
тар хуур  аспабын  ү 
құшақтап, түнейтін
Ән-жыр  мен  ертектің  аргы  теги
  Әннің  паида  болуы  туралы 
қазақга,  ертектің  пайда  болуы  туралы  моңғолда  мифтер  сақгалған. 
Әннің пайда болуы турапы қазақ аңызы мынадай:
«Қариялар  ерге  заманда  жердің  үстімен  эннің  ұшқанын  жэне  ол 
төмен  ұшқан  жерлерде  адамдардың  эн  салып  үйренгенін  айтады. 
Жэне  эн  қазақтың шеті-шегі  жоқ даласының үстімен жерге ең жақын 
үшыпты.  Міне,  сондықтан  қазақгар  элемдегі  ең  бірінші  эншілерге
айналған» [88,219-6.].
Бұл мифтен алғашқы эннің қалай пайда болғандығы туралы  ежелгі
түсінікгің  ізін  байқаймыз.  Демек,  дэстүрлі  дүниетанымда  әннің  қана- 
ты  бар,  оның  мекені  көкте,  ол  жер  бетіне  таяу  ұшқанда  адамдар  үй- 
ренген  деген  ұғым  болған.  Қазақ  ақындықты  «қонды»  деп  айтады. 
Бұнда да  ақындықгың  рух-иесінде  қанаты  бар.  Ал  төменгі  мысалдан 
ақындықгың рух-иесінің кейпін  анық білуге болады.  Мысалы,  атақгы 
Кемпірбай Әсет ақынмен коштасқанда:
57

«Кеудемнен көкала үирек «қош» деп үшты, 
Сол, шіркін, кәрі жолдас өлең білем», -
деиді. 
•  -,  * 
ІЯМІІІШІІ
Бүл  жырды  талдаған  М.Өуезов:  «Бұрынғы  ескі  наным  бойынша 
ақындықтың да иесі  бар.  Ол иесі Дәуіттей  пайғамбар,  соның жіберген 
сыйы.  Озінің болек жан,  бөлек  иесі  бар:  кокала үйрек пішінде», —
 деп
жазады  [147, Б.30-31].
халық
де аян  беру арқылы  қонады.  Мысалы,  Абыл, Сүйінбай  Аронұлы,  Бол- 
ман Қожабаев сияқгы ақындарға олең солай қонады. Бұл ақындар бала 
кездерінде  ұйықтап  жатқанда  түсінде  бір  ақсақал  «Өлең  аласың  ба, 
коген  аласың ба?»  немесе  «Өлең аласың ба,  көнек  аласың ба?» деген. 
Олар  «Өлең  алам»  дейді де,  нәтижесінде,  ояна  келе  аузын  ашса,  өлең
аиналады
Ғалым
лыстағы  құбылыстардың,  жан-жануарлардың  өз  алдына  тәңірісі,  ие- 
сі  бар  деп  табыну  сияқты,  ертеректе  көп  халықтар  ақындықтың  да 
иесі,  тэңірісі  бар  деп  сенген,  табынған.  Бұл  киелі  нәрсе  ақьшдардың 
жыры мен аңызында ақсақалды қария, жылы жел, сұлу қыз, тұлпар ат, 
домбыра,  сұңқар, аққу, үйрек, кептер құстар бейнесінде оздерінің жан
серігі, рухани досы болып айтылады, жырланады»  [148, 75-6.].
Моңғолда да осыған ұқсас аңыз бар.  Ээтэн Гончиг бала кезінде қой 
бағып  жүргенде  оған  бір  айдаһар  мінген  алып  адам  кездеседі.  Оңі- 
түсі  екендігі  белгісіз.  Алып  адам:  «Сен  жыр үйренгің келе  ме?» — деп 
сүрайды.  Бала:  «Жыршы  болу  арманым», — дейді.  Алып  адам:  «Олай 
болса,  сен  маған  әнеу  үлкен  қара  ешкіңді  бер,  мен  оны  жер-судың 
иесіне  берем,  ол  саған  жыр  сыйлайды»,  -  дейді.  Бала  келіседі.  Алып 
адам  оның  арқасынан  бір  нұқып,  козге  корінбей  ғайып  болады.  Бала 
есін  жиып  қараса,  ешкісін  бір  қасқыр  жэукемдеп  жатыр  екен.  Ээтэн 
Гончиг сол оқиғадан кейін атақты жыршыға айналады  [46,145-6.]. 
‘ 
Бұл екі аңыздан да онердің тегі «арғы элем» окілімен сабақгас деген
түсінікті байқаймыз.
Моңғолда  ертектің  пайда  болуы  туралы  миф  бар.  Бұнда  ертектің
пайда  болуы,  бағанадан  бері  айтылғандай,  тағы  да  «өлілер  әлемімен»
байланыста.  Ал ертек иесі елді аралап жүреді.  Ол түнеген жерге ертек
коп, түстенген  жерге  ертек  аз жұғады.  Ежелгі  түсінікте  осылайша  эн-
жыр, ертек көшпелі кейіпкер ретінде бейнеленген. Мысал келтірсек:
«Ертеде  шешек  ауруынан  адамдар  қырылып,  ауа  кошеді.  Сонда
жұртта  науқастанған  Тарваа деген  бір  бала  қалып
оарады
Эрлик патша оны  кездестіріп, «Әй,  саған мен «Өлсін» деген жарлықгы 
элі шығарған жоқпын. Сен тым бейуаз жан екенсің, денеңе қайтып кір, 
саған сыйлық ретінде ертек берейін», — дейді. Тарваа осылайша өлілер
58

аралап
жыр-ән, би, ертек сиякты кызық думанды көріп, тамашалайды. Ақыры, 
ертек-жырды үйреніп  ап, денесіне қайтып  келсе,  оның екі  көзін қарға 
шоқып,  тесіп  тастаған  екен.  Содан  ол  соқыр  Тарваа  атанып,  моңғол 
даласын  аралап,  елге  ертек  үйретіп  кеткен  екен.  Тарваа  алдағыны 
болжайтын көріпкел де болған» [65, Б.5-6; 45, Б. 163-164].
Байырғы түсінікте соқыр, ақсақ сияқгы кем-кетіктік, яғни бойында 
хаостын  калдығы  боігу  «аоғы  элем»  өкілдепімен  тікелей  байланыста.
сондықган  ондаи  жандар  өнерге  немесе  айрықша  қасиетке  ие  деген 
үғым болғандығы ғылымда дәлелденген [28,  104-6.].
В.Я. Пропп: «Специальное изучение слепоты, может быть, покажет, 
почему пророки и провидцы (Тиресий), освободители  народа (Самсон), 
праотцы  (Яков,  Исаак),  вещие  поэты  (Гомер)  часто  представляются 
слепыми», — деп жазады [64, с.75].
Бүқар
түпкі
мүмкін.  Гректе  Гомер  соқыр,  Эзоп ұсқынсыз, моңғолда Тарваа соқыр, 
казақта  Майқы  би  ақсақ,  бала  Бұқар  мылқау  деп  аңыздалуы  тарихи-
ұқсастықты
бірге бұл түсініктердің
Моңғолда  Тарваа  ертек-жыр  айтумен  бірге  көріпкел  болуы  фоль
синкретті
«Ертек-жырдың иесі моңғолдың торғауыт тайпасының өлкесіне  кел-
түнегендіктен
түстеніп
қысқа болып қалған» деген аңыз бар [46,  148-6.].
тура
қоналқыға
пақтарға  келіп  қонады.  Сыр  өзенінің  жоғарғы  жағында  тұратын  қа-
түрікмендер
түн ортасында
қарақалпақгар  асқан  жыршы  болған»  [150,  162-6.]  немесе  «Жыр  Шө-
түстеніп
Бұл
туралы
түсшіпнің
мифологиялық
тары  өнерді  немесе  өнер  аспабын  «арғы  элеммен»,  тіпті  өлілер  әлемі 
өкілдерімен  тікелей  байланыста  түсінетіндігін  жан-жақты  дәлелдеп
отыр.
Сонымен  қатар  байқалған  бір  ерекшелік  -   моңғолдарда  сыбызғы 
(цуур) аспабы бар болғанымен, оның шығу тегі туралы біздерге белгілі

миф  айтылмайды.  Тіпті  Ескендірдің мүйізі туралы  сюжет моңғол хал- 
қына  ауызша таралмаған.  Керісінше,  қазақ  пен  түрікменде  бүл  сарын 
бар.  Демек, ғалымдар дәлелдегендей,  Ескендір  сюжеті  түрік халыкта- 
рына  шамамен  X—
XI  ғасырда  ислам діні  арқылы  келген  кітаби  әпсана
хикаят екендігі айқын [11, Б. 164—165;  11,169-6.;  152,24-6.]. Ал моңгол
тілінде  Ескендір  туралы  «Сулхарнайн  тууж»,  яғни  «Сулхарнайын 
хикаяты»  деген  XIV  ғасырға  жататын  қолжазба  мүра ғана табылған 
[152,  Б. 11-32].  Кейбір  моңғол  бақсысының  сарынында  Сулхарнайын 
деген  есім  кездеседі  [153,  194-6.;  154,  385-6.],  бүдан  өзге  Ескендірге 
қатысты  моңғолдар  арасында  ауызша  таралған  ешқандай  мәлімет 
жоқ.  Бүның өзі Ескендір туралы сюжеттің қазақ пен моңғол халқының 
аоасына  алғашында  таза  кітаби  әпсана-хикаят  түрінде  таралғанын
қүлақты
ша  туралы,  оның  шашын  алып,  кұрбан  болатын  ша: 
патшаның осы кемтарлығын ен далада суырдың ініне аиқаилап аитып, 
содан  елге  жария  ететін  бала  туралы  сюжет  бар  [45,  Б.98-99].  Бірақ 
бұл  сюжет  Үндістанның  Тайбун  деген  патшасына  байланысты  ай- 
тьшатындықтан,  сол  елден  келген  ертек  арқылы  моңғолға таралуы  да 
ықгимал  деген  пікір  бар  [45,  212-6.].  Ал  гректерде  есекқұлақты  Ми- 
дас патша жэне оның бақытсыз шаштараздары  туралы эйгілі  миф бар 
[100,  Б.357-358].  Демек,  мүйізді  немесе  есекқұлақгы  патша  туралы 
аңыздар, ғылымда дәлелденгендей, эу баста тотемдік түсініктен бастау
алған халықаралық сюжет екендігі анық.
Түйіндеп  айтқанда,  қазақ  пен  моңғолдың  өнердің  пайда  болуы 
туралы төл дүниетанымы ортақ негізден  тамыр тартқаны біз зерттеген
%
мифтер ауқымында жан-жақты дәлелденді.

жүктеу/скачать 13,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: