«Алаш» - за отечественных товаропроизводителей

27
быть  образованными,  богатыми  и  сильными.  Для  знаний  нужно 
учиться, чтобы стать богатыми – надо заниматься делом, а источ-
ник силы – в нашем единстве».
Сегодня  мы,  защищая,  например,  интересы  национального 
бизнеса в законотворческой работе, сами того не подозревая, часто 
идём по стопам «Алаша». Просто напомню слова одного из деяте-
лей «Алаша» Санжара Аспандиярова (кстати, из статьи, написан-
ной им на русском языке): «Первый период подавления колониза-
торских «отрыжек» прошлого, предоставления всех политических 
прав  ранее  угнетенным  нациям,  решен  и  решен  блестяще. ...Но 
это  еще  полдела.  Надо  закрепить  сделанное,  ибо  экономические 
взаимоотношения между нациями определяют все остальные от-
ношения... Нужно изучать условия развития народного хозяйства 
каждой  отдельной  нации,  живущей  в  Туркестане,  ибо  эти  пути 
развития для каждой из них совершенно самобытны». 
Лидеры Алаша ещё век назад говорили о необходимости ин-
дустриального развития Казахстана, переработки местного сырья. 
Так,  Смагул  Садуакасов  открыто  выступил  против  Голощекина 
и  его  псевдо-«индустриализации»  в  национальных  республиках: 
«Почему  Голощекин  не  может  или,  вернее,  не  хочет  идти  даль-
ше шерстомоек, тогда как напрашивается и организация суконных 
фабрик?», - вопрошал Садуакасов в статье «О национальностях и 
националах». И задает очень уместный вопрос: «Не легче ли же-
лезной  дороге  сразу  вывозить  из  Казахстана  готовое  сукно,  чем 
два раза таскаться то с вымытой шерстью, то обратно с «москов-
ским» сукном из этой шерсти?». 
Очевидно, что С.Садуакасова уже в то время не удовлетворяла 
роль Казахстана как сырьевой базы. Кто скажет, что поднятая им 
проблема  не  является  актуальной  и  сегодня?  Одна  только  эконо-
мическая концепция Смагула Садуакасова, который ушел из жиз-
ни  молодым,  может  стать  лейтмотивом  отдельного  исследования. 
Можно привести и много других примеров из жизни деятелей Ала-
ша, защищавших интересы республики и национальной экономики.
Сегодня, когда наша страна приступила к реализации форси-
рованной индустриально-инновационной программы, мы решили 
вывести  эту  тему  на  конференцию.  И  надеемся,  что  доклад  док-

28
тора экономических наук, профессора Мырзагелды Кемеля, вызо-
вет живой интерес у аудитории. 
В целом же думаю, что мы до сих пор не раскрыли всего идей-
ного потенциала движения «Алаш». Поэтому я и мои коллеги на-
деемся получить из докладов на предстоящей конференции новые 
взгляды и новые подходы, способные интеллектуально обогатить 
и нашу сегодняшнюю жизнь.
Как  партия  реальных  дел, «Ак  жол»  заинтересован,  прежде 
всего, в практическом значении этого мероприятия. Меньше всего 
хотелось бы его превращения в говорильню для дилетантов. По-
тому что только дилетанты могут рассматривать Алаш как идеоло-
гию «изоляционизма», тянущую страну назад – в ХIХ век. Мы же 
рассматриваем идею Алаша, как концепцию неустанной модерни-
зации общества, как мотив и технологию развития нашей страны 
на один ряд с цивилизованными государствами ХХI века. 
Поэтому  нам  дорого  мнение  специалистов,  имеющих  глубо-
кие знания и прогрессивные подходы к применению и приумно-
жению этих знаний, духовных преемников Алаша.
По этой причине мы пригласили к участию в конференции из-
вестных учёных-алашеведов, - таких как Дихан Камзабек, Аман-
тай Шарип, Зиябек Кабылдинов, Омар Жалел, Кайрат Сак, Турды-
кул  Шанбай,  президент  международного  общества  «Қазақ  тілі», 
академик Омирзак Айтбай и другие. Все они являются профессио-
налами, много лет занимаются научным анализом творческого на-
следия выдающихся деятелей движения «Алаш».
Мы ждём и выступлений молодых исследователей, способных 
представить  обществу  смелые,  новаторские  подходы  в  данной 
сфере.
– Деятели Алаша стояли у истоков сегодняшней Независимо-
сти Казахстана. Как вы думаете, насколько адекватно признаны их 
заслуги?
– Спасибо за вопрос. Недавно парламентская фракция партии 
«Ак  жол»  направила  на  имя  Премьер-Министра  депутатский  за-
прос  о  том,  как  Правительство  собирается  отметить  юбилейную 
дату, 95-летие Алаша. 
Пять лет назад, празднования по случаю 90-летия Алаша про-
ходили только на областном уровне, о мероприятиях на государ-

29
ственном  уровне,  по  крайней  мере,  нам,  неизвестно.  Возможно, 
они и не проводились именно из-за деформированного представ-
ления о взглядах этих людей, ошибочного недоверия к их идеоло-
гии, о чём я сказал выше.
К сожалению, мы с большим опозданием – почти на 100 лет! 
– всё ещё рассуждаем о признании роли деятелей Алаша, пробу-
дивших наш национальный дух и политическую волю. 
Для исправления этой несправедливости, правдивая история и 
идеологические воззрения Алаша должны подробно описываться 
в школьных учебниках, популярных периодических изданиях. До-
садно, что в учебнике по «Истории Казахстана» ей отвели толь-
ко полторы страницы. Думаю, в каждом областном центре были 
бы уместны памятники алашординцам – ведь в состав движения 
входили представители практически всех регионов Казахстана, а 
также нынешних приграничных районов России и Узбекистана. И 
подавляющее большинство из них стали жертвами политических 
репрессий в 30-е годы. 
В депутатском запросе мы также отметили, что здание, нахо-
дящееся  в  г.  Семей,  где  размещалось  правительство  Алашорды, 
необходимо преобразовать в музей. Считаю, что этим мы только 
отдали бы должное своим предшественникам. 
Со  своей  стороны,  партия  «Ак  жол»  решила  профинансиро-
вать выпуск 2-х томного исследования, подготовленного советни-
ком партии Ханбибі Есенқарақызы, где собраны и переведены с 
арабской  графики  на  современную  казахскую  письменность  ма-
териалы, опубликованные в газете «Ак жол», которая была трибу-
ной «Алаша» и выпускалась в 1920-26 г.г. под редакцией одного 
из выдающихся деятелей движения Султанбека Кожанова. 
Однако  нельзя  ограничиваться  лишь  изданием  книг.  Какой 
толк,  если  они  будут  лежать  и  пылиться  на  полках  библиотек? 
Нужно  пробуждать  массовый  интерес  к  этой  тематике,  продол-
жать дело и идеи «Алаша» во всех сферах – и в государственном 
строительстве, и в экономике, и в общественной жизни.
Конечно,  невозможно  решить  все  подобные  вопросы  на  одной 
конференции. Для продолжения работы в этом направлении, ДПК «Ак 
жол» планирует организовать ежегодный конкурс публикаций среди 
студентов, молодых ученых и журналистов по тематике «Алаша».

30
В целях расширения аудитории, избавления от необоснованных 
мифов, будет утверждена отдельная номинация конкурса для работ, 
вышедших  в  русскоязычных  СМИ.  Победители  конкурсов  будут 
приглашаться для выступления с докладами на наши последующие 
аналогичные  конференции.  То  есть,  мы  намерены  сформировать 
новую традицию широкого изучения, преемственности и развития 
подходов, некогда заложенных лидерами этого движения.
Впереди – 100-летие «Алаша»
– Хорошие намерения. Однако, наверное, нелегко одной пар-
тии брать на себя всю эту нагрузку? Азат Турлыбекулы, благода-
рю Вас за интересное интервью, и в заключение, хотел спросить: 
Будет ли принят какой-нибудь документ по итогам конференции?
– Я уже отметил, что в этом вопросе мы далеко не одиноки. В 
частности, в настоящее время мы тесно сотрудничаем с Евразий-
ским Университетом, готовы и впредь работать совместно. 
«Алаш» не является «собственностью» какой-либо одной ор-
ганизации  или  партии,  мы  желаем,  чтобы  последователей  «Ала-
ша»  было  гораздо  больше.  В  прошлом  году  партия  «Нур  Отан» 
организовала научно-практическую конференцию в честь 145-ле-
тия Алихана Букейханова, в работе которой участвовали многие 
акжоловцы и я в том числе. Работы в этом направлении предоста-
точно и для других граждан и организаций. 
Но я хотел бы обратить ваше внимание на следующее. Через 
5 лет, в 2017 году исполнится 100 лет со дня основания движения 
«Алаш» и правительства Алашорды. 
Партия «Ак жол» считает, что эту дату необходимо отмечать 
на государственном уровне. Причём не в виде тоев или празднеств, 
а именно через вовлечение широкой общественности в осмысле-
ние ценности нашей независимости, наполнение её глубоким по-
литическим, экономическим и социальным содержанием.
Мы рассматриваем предстоящее 100-летие «Алаша» как очень 
важное историческое событие и призываем Правительство, Парла-
мент, другие государственные органы и общественные организа-
ции приступить к его подготовке с сегодняшнего дня.

31
Қазақстанның  «Ақ  жол»  Демократиялық  партиясының 
төрағасы  Азат  Перуашевтің  Астана  қаласында  өткен  Алаш 
қозғалысының 95 жылдығына  арналған  «ХХ1  ғасырда 
Қазақстан  қоғамын  жаңғыртудағы  «Алаш»  қозғалысы 
идеяларының өзектілігі» атты ұлттық ғылыми-практикалық 
конференциясындағы кіріспе сөзі (23 қараша, 2012 жыл)
Құрметті жиналған қауым! 
Осы  конференцияны  өткізуге  бастамашылдық  жасап 
отырған  Қазақстанның  «Ақ  жол»  демократиялық  партиясы  өзін 
«Алаш»  қозғалысының  ізбасарларының  бірі  деп  жариялаған 
болатын.  Бұл  тұжырым  біздің  сайлауалды  Тұғырнамамызда 
да,  Партияның  өзге  де  құжаттарында  көрінісін  тапқан.  Алаш 
қозғалысының,  Алаштың  көрнекті  қайраткерлерінің  идеялық 
мұраларын  тарату  жəне  оны  бүгінгі  күннің,  келер  ұрпақтың 
кəдесіне жаратудың маңызы зор. Осыған орай, біз «ХХ1 ғасырда 
Қазақстан  қоғамын  жаңғыртудағы  «Алаш»  қозғалысы 
идеяларының  өзектілігі»  атты  ұлттық  ғылыми-практикалық 
конференция өткізуді жоспарлаған едік. Соны бүгін Л.Н.Гумилев 
атындағы  Еуразиялық  Ұлттық  Университетінің  қолдауымен 
жүзеге  асырғалы  отырмыз.  Біздің  конференцияның  жұмысына 
қатысу  үшін  жетекші  алаштанушылар,  белгілі  ғалымдар,  қоғам 
қайраткерлері, Қазақстан Республикасы Парламентінің депутатта-
ры, сарапшылар, шығармашылық интеллигенция өкілдері, жоғары 
оқу  орындарының  оқытушылары  мен  студенттері,  БАҚ  өкілдері 
келіп  отыр.  Біз  конференция  жұмысына  қатысу  үшін  келген 
барлықтарыңызға ризашылығымызды білдіреміз. 
Өздеріңізге  мəлім,  биылғы  жыл – Алаш  қозғалысының 95 
жылдығы. 1917 жылдың 5-13 желтоқсанында Орынбор қаласында 
өткен  екінші  жалпықазақ  съезінде  Ұлттық  Кеңес  құрылды. 
Яғни, 1917 жылдың 13 желтоқсаны – қазақтың  алғашқы  зама-
науи  үкіметінің - Алашорданың  дүниеге  келген  күні.  Алашор-
да  үкіметінің  құрылып,  ХХ  ғасырдың  басында  қазақ  даласын-
да  автономиялық  биліктің  болуы  ұлт-азаттық  қозғалыс  тари-
хында  елеулі  кезең  болып  саналады.  Алашорда  көшбасшылары 
халықтың арманы болған өзін-өзі билеу идеясын іске асыра алды. 

32
Ғұмыры  ұзақ  болмаса  да  қазақтың  тұңғыш  үкіметі  құрылып, 
қазақ  халқының  мемлекеттікке  лайықты  ел  екені  паш  етілді. 
Оларға  көздеген  мақсаттарына  эволюциялық  жолмен  жетуге 
мүмкіндік берілмеді. Алаш арыстарының ең басты еңбегі – олар 
сол қиын уақытта толыққанды саяси партия мен үкімет құрып, өз 
халқының мүдделерін батыл қорғау жағына шыға алуында. Алаш 
қозғалысы заманалық маңызы бар құбылыс, оның идеялары мен 
бағдарламалары  ұлттық  мемлекеттікті  қалыптастыруды  мақсат 
етті.  Алайда,  өкінішке  қарай  «Алаш  Орда»  көшбасшыларының 
заңдық тұрғыда ақталғанына қарамастан, əлі күнге дейін «Алаш» 
қозғалысына толық баға бермей жүрміз. Біз əлі Алаш идеяларының 
потенциалын  толық  аша  алғанымыз  жоқ.  Конференцияның 
мақсаты – Алаш  қозғалысының,  Алаштың  көшбасшыларының 
əлеуметтік-экономикалық, 
саяси-құқықтық, 
ұлттық-мəдени 
салаларға  қатысты  көзқарастарына  берілген  бағалар  мен  пай-
ымдауларды,  ғылыми  тұжырымдарды  жаңа  заманның  талапта-
рына,  сұраныстарына  сай  зерделеуге  тырысу.  Алаштың  амана-
тына  адалдық  танытып,  Алаш  идеяларының  іске  асырылуының 
тəуелсіздігімізді  нығайта  түсуге  қызмет  ететіне  қоғамдық  пікір 
туғызу. Яғни, бұл біз үшін теориялық ғана емес, бұл ең алды-
мен,  қоғамымыздың  жаңғыруына,  ұлт  игілігіне  қызмет  етуі 
тиіс практикалық мəселе.
Біз  Алаш  қайраткерлерінің  көзқарастарын  жүйелеуге 
ұмтылып, үш секциялық бағытта тақырыптарға бөліп қарастыруды 
жөн  деп  таптық.  Оның  біріншісі:  «Алаш»  көшбасшыларының 
мемлекеттілікке,  ұлттық  құндылықтарға  көзқарастары»  бой-
ынша  баяндамалар  жиынтығын  құрайды.  Алаш  идеясының 
өзегі  де  ұлттық  мемлекеттік  дербестік.  Бүгінгі  Қазақстан  Ре-
спубликасы - Алаштың  бұл  арманының  іске  асуының  көрінісі. 
Алаш  көшбасшылары  қазақ  қоғамын  біртіндеп  Еуропалық 
деңгейдегі  өркениеттің  озық  жетістіктерімен  ақылға  қонымды 
ұштастыру негізінде сол замандағы нақты жағдайларға бейімдеуді 
өздерінің  анық  та  айқын  мақсаты  тұтты.  Алаш  қозғалысының, 
оның  қайраткерлерінің  дəрежесін  орыстарға,  басқа  ұлттардың 
өкілдеріне, өзім сияқты орыс тілінде білім алған қазақтарға да, бір 
сөзбен  айтқанда,  орыс  тілді  аудиторияларға  да  түсіндіру  қажет. 

33
Сол  себепті  біз  конференцияда  орыс  тілінде  де  баяндамалар 
жасауға мүмкіндік беріп отырмыз. Осы кезге дейін Алаш дегенде 
басқа  ұлттың  өкілдері  осы  қозғалысты  ұлтшылдық  бағытта 
деп қана ойлап, оған күдікпен қарауда. Біз осы күдікті жоққа 
шығаруымыз қажет. Алаш идеясын əрбір қазақстандық үшін елді 
ажырататын  емес,  біріктіруші  мақсатқа  пайдалануымыз  керек. 
Алаштың асыл аманаты бізді бірлігімізді нығайта беруге үндейді. 
Екінші,  «Алашордалықтардың»  экономикалық  тұжырым-
дамалары  туралы»  өтетін  секцияның  да  жүктемесі  жауапты. 
«Алаш» партиясының бағдарламасы, біріншіден, қазақ елін өзінің 
бөлінбейтін  территориясы  бар,  отарлық  тəуелділіктен  азат  елге 
айналдыруды,  екіншіден,  қазақ  халқының  өмірін  жаңа  сапаға 
көтеруді  көздеді.  Яғни,  олар  елде  пəрменді  реформалық  шара-
ларды  іске  асырғылары  келді.  Кез  келген  мемлекеттің  тұрақты 
жəне  тиімді  өмірлік  қызметі  үшін  сол  елдің  экономикалық  да-
муын қамтамасыз етудің маңызы зор екенін Алаш қайраткерлері 
жете  түсінді.  Оны  ұлттық  басымдылықтардың  бірі  ретінде 
қарастырды.  Алашордалықтардың  көбісі  ұлттық  буржуазияның 
өкілдері  болғандықтан  да  жер  мəселесін,  кəсіпкерлік,  жеке 
меншік  мəселелерін  ел  экономикасынан  бөліп  қарамаған,  оны 
экономикалық өсудің негізі деп санаған. Біз «Алаш» қайраткерлерін 
саясаткер  ретінде  ғана  білмей,  олардың  əрқайсысының  білікті 
мамандар  болғанын  да  көрсетуіміз  керек.  Бүгін  осы  тақырыпта 
баяндамалар  жасаушылар  Алашордалықтардың  экономикалық 
тұжырымдамасына жаңа қырынан келеді деп сеніп отырмыз. 
«Ақ  жол»  партиясы  экономиканы  əлеуметтік  дамудың 
міндеттерін  тиімді  шешудің  құралы  ретінде  қарастырады.  Сол 
себепті де біз «Алаш» көшбасшыларының əлеуметтік жаңғыртуға 
көзқарастары» мəселесіне үшінші секция аясындағы баяндамалар-
да  ерекше  тоқталсақ  деп  отырмыз.  Қазақстан  Республикасының 
Президенті  Н.Ə.Назарбаев  еліміздегі  əлеуметтік,  сондай-ақ  гло-
бальды экономикалық жəне саяси үдерістер үшін тұжырымдамалық 
маңызы  аса  зор  Əлеуметтік  жаңғырту  бағдарламасын  ұсынып, 
ол  халқымыздың  қолдауына  ие  болып  отырғаны  белгілі. «Ақ 
жол»  партиясының  Орталық  кеңесінің  Пленумы  бұл  мəселені 
арнайы  қарап,  Мемлекет  басшысы  ұсынған  бағдарламаны 

34
еліміздің бұдан əрі дамуының стратегиялық бағыты ретінде толық 
қолдайтынымызды жəне оны іске асыру үшін белсенді түрде ат-
салысатынымызды  мəлімдеген  болатынбыз.  Шын  мəнінде,  бұл 
бағдарлама  мемлекетіміздің  дамуына  жаңа  талаптар  қойып, 
халқымыздың ұлттық мүдделеріне сай келетін жаңа құндылықтар 
жүйесін қалыптастырып отыр. Қазақ қоғамын бірте-бірте өзгертіп, 
заманға  бейімдеуді  мақсат  еткен  «Алаштың»  асыл  мұраттары 
біздің  қазіргі  жедел  жаңғыру,  модернизация  бағытымызбен 
үндес  келеді.  Оған  бүгінгі  конференцияда  жасалатын  баяндама-
ларды тыңдағаннан кейін көздеріңіз жетеді деп ойлаймын.
  Өз  басым,  бүгінгі  конференцияда  жасалатын  баяндамалар-
дан біржақты емес, сан қырлы, жан-жақты мəліметтер аламыз деп 
үміттенетінімді  жасырмаймын.  Бос  сөздің  емес,  нақты  істердің 
партиясы  ретінде  өмірде,  күнделікті  тəжірибеде  қолданылатын 
құнды ойлар көп айтылғанын қалаймын. Бізге Алаш идеяларының 
тереңіне  бойлай  алмай,  дилетанттық  деңгейде  «білгір»  болып 
жүргендердің  пікірлері  керек  емес.  Тек  дилетанттар  ғана  Алаш 
идеяларын  елді  артқа - ХІХ  ғасырға  тартатын  «изоляцинизм» 
идеологиясы  деп  түсінеді.  Ал  біз  Алаш  идеяларын  елімізді 
ХХІ  ғасырда  өркениетті  мемлекеттердің  қатарына  енгізетін, 
қоғамымызды  жаңғыртатын  ұстаным  ретінде  қарастырып  отыр-
мыз.  Сондықтанда  бізге  шынайы  білімді,  жүйелі  көзқарасы  бар 
мамандардың пікірлері қымбат. Сол себептен де біз баяндамалар 
жасауға  «Ақ  жол»  партиясының  басшыларын  ғана  емес,«Алаш» 
ұлт-азаттық  қозғалысы  туралы  ұзақ  жылдардан  бері  ғылыми 
зерттеулер жүргізіп, осы қозғалыстың көрнекті қайраткерлерінің 
қоғамдық-саяси  қызметі  мен  шығармашылық  мұрасына  ғылыми 
талдау  жасаумен  айналысып  келе  жатқан  белгілі  Алаштанушы 
ғалымдарды  шақырдық.  Олардың  баяндамаларын  конференция 
барысында тыңдайтын боласыздар. 
Конференцияның  бағдарламасы  сіздерге  таратып  берілген. 
Оны  қайталап,  айтып  жатудың  қажеті  бола  қоймас.  Бүгінгі 
ғылыми-практикалық  конференциямыздың  жұмысын  бастайық. 
Конференцияны ашық деп жариялауға рұхсат етіңіздер.

35
АЛАШ - ТЕМІРҚАЗЫҚ
Қазір  Алаш  тарихы  кеудесінде – жаны,  бойында  қаны  бар 
кез-келген  отандасымызды  ойландырады,  толғандырады.  Неге? 
Біріншіден, олар бүгінгі болмысымызды, қасиет-қадірімізді сол кез-
бен салыстырады. Екіншіден, сапалы жаңаруда ұлттың «алпыс екі 
тамырына» əсер беретін Алаш жолын қалайды. Біз əлеуметтанушы 
емеспіз, бірақ қарапайым байыпқа салсақ, байқайтынымыз: ұлт та-
рихын жақсы білетін 10 адамның 9-ы Алаш десе «ішкен асын жерге 
қояды». Бұған, əрине, қуанамыз. Үзілмеген үміт үшін, жалғасқан 
рухани-тағылымдық сабақтастық үшін!
Дəл бүгін Алаш бізге неге жақын жəне неге алыс?
Мемлекетті  маңызды  істерге,  шешімді  қағидаттарға  жұмыл-
дыратын – саясат болса, біз содан Алаш тағылымын байқай алмай 
жүрміз. «Алаш тағылымы» деген не? Ол – иман мен тазалық, ой 
мен істе бірлік.
Елшіл  барша  ғалым  айтып-жазып  жатқандай,  біздің  бар 
салада  отарсыздандыру  үдерісі  жүру  керек  еді.  Алаш – осы 
жолдағы  біздің  əрі  əліппемізге,  əрі  нұсқаулығымызға  жарар 
темірқазық-тын.
Қоғамның ең жанды, ең мəнді буыны мен тетігі – білім. Күнде 
сөз  болып  жүрген  тазалық  та,  отарсыздандыру  да,  идеология  да 
осы  білімнен  басталып,  біліммен  аяқталады.  Өкінішке  қарай, 
аталған салаға Алаш рухы, тəжірибесі, мұрасы жетпей тұр...
Дихан Қамзабекұлы, 
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия 
ұлттық университетінің 
проректоры, ҚР ҰҒА 
корреспондент-мүшесі, 
профессор

36
Бүгінгі  есін  жиып,  етегін  жапқан  азаматтардың  бəрі  кеңес 
кезеңінде туып, сол шақтың шындығымен суарылғандықтан, бірер 
мысал айтайық. 1920 жылы большевиктер өкіметі толық орнағанда, 
мынандай  сұмдық  жағдай  байқалған:  азық-түлікке,  əлеуметтік 
мəселелерге  байланысты  ірілі-ұсақты  жауапты  орындардың 
бəрінде халықты бұрын сүліктей сорған адамдар отыра берген. Біз 
Қазақстанды айтып отырмыз! Жеке қауіпсіздігі үшін олардың ба-
сым  көпшілігі  коммунистік  партия  қатарына  өтіп  те  алған.  Осы 
жағдай 1921 жылы Қазақстанды алапат ашаршылыққа алып кел-
ген (бір қызығы аштық десе, біз 1932 жылғы қырғынды ғана ай-
тамыз). Сонда əлгі қой терісін жамылғандар титықтаған қазақты 
сұраушысы, жоқтаушысы жоқтай қолдан қыруға себепші болған. 
Сенбесеңіздер,  өжет,  елшіл  қайраткер  Смағұл  Садуақасұлының 
«Қостанай-Торғай» атты еңбегін оқып көріңіздер. 
Осы  тұста  тағы  да  «қызық»  жағдай  қалыптасқан.  Ұлт  ахуа-
лын  көріп,  шырылдаған  Алаш  қайраткерлері  «аштарға  жəрдем» 
(помгол) комиссияларына кіріп, қиналған өңірлерге сəл бақуаттау 
өңірдің малын апарып көмектесіп жүргенде, олардың үстінен «ішіп 
қойды, жеп қойды» деген арыздар түсірілген. Мысалы, 1926 жылы 
жазушы  Ж.Аймауытұлы  осы  жағдаймен  «істі»  болған.  Ол  ашық 
сотта мықты дəлелдің арқасында ғана əупірімдеп аман қалған.
Көрдіңіздер  ме  қара  суды  қалай  теріс  ағызуға  болатынын? 
1921 жылы Смағұл Семейдегі отаршылдардың сарқыншағын тый-
ям дегенде, Орынборға бірден шақырылып, əуре-сарсаңға түскені 
тағы да бар...
Біз мұны неге айтып отырмыз? Қазақтың ғасырлар бойы аңсап, 
күресіп қол жеткізген азаттық нəпақасын біреулердің жырым-жы-
рым етуді көздегенін сезген соң айтып отырмыз.
Қазақстанда Алаш жолы орнаса, біз əрбір шараны жүзеге асыр-
мас бұрын «осыны Əлихан, Мұстафа, Ахметтер қалай жасар еді?» 
деп ойланар едік. Олар да құдайы көршілерімен санасқан, алайда 
толық теңсіздікке жетпеген ұлтының мүддесін жоғары қойған. 
Енді  аз-кем  тарихқа  үңілейік.  Тарихи  оқиғаларға  параллель 
жүргізсек, 1917 жылдың оқиғаларын 1991 жылдың оқиғаларымен 
салыстыруға болады. Деректерді сөйлетейік: 
1917 жыл, 22 сəуір – Закавказье Федеративтік республикасы 
жарияланды.

37
1917 жыл, 13 маусым – Украина халық республикасы жарияланды.
1917  жыл, 27 қараша – Қоқанда  Түркістан  автономиясы 
(мұхтарият) жарияланды.
1917 жыл, 29 қараша – Башқұрт автономиялық республикасы 
жарияланды.
1917 жыл, 18 желтоқсан – Белоруссия тəуелсіздігін жариялады.
1917 жыл, желтоқсан – Финляндия, Литва, Латвия тəуелсізді-
гін жариялады.
1918 жыл, ақпан – Эстония тəуелсіздігін жариялады.
1917  жыл, 13 желтоқсан – Орынборда  Алаш  Орда  үкіметі 
жарияланды.  Қазақ  зиялылары  осы  күні  Сырдария  облысының 
съезінен (1918 жыл, 6-9 қаңтар)  кейін  Түркістан  қазақтарымен 
қосылған біртұтас Алаш автономиясын жариялаймыз деп шешеді.
Жоғарыдағы  хронологияны 1991 жылға  түсіріңіз.  Жүз  пай-
ыз болмаса да, реті мен үрдісі аумайды. Бағы да, соры да күрделі 
Башқұртстан  амалсыз  жер  ортасында  қалып  кетті.  Финнің  айы 
сол кезде-ақ оңынан туған. Ұзағынан! Балтық бойы сол шақта да, 
фашизмнің  алды-артында  да  тəкаппар  күйінде  қалған.  Өздеріне 
пайдалы елдік тəкаппарлық! Эстонияның 1918-дің ақпанына қарай 
жылжуының  объективті  себебі  бар.  Қазақ  сол  жолы  да,  кейін  де 
тəуелсіздігін  соңыра  жариялаған.  Тəуекелсіздігі  дей  алмаймыз, 
ойланғаны һəм байыптағандығы. Абзалы, жарияланғаны! Мəселе 
оның мазмұнында ғой.
Дұрыс-ақ!  Біз  мұнымен  не  айтпақ  болдық?  Жаңа  тəуелсіз-
дігіміздің 21 жылында тақыр жерге шықпағанымызды қайта-қайта 
сезінуіміз  қажет.  Тарих  деген,  өткеннің  сабағы  деген – жай  бір 
нəрсе  емес,  ол – тəжірибеміз  бен  білігіміз.  Біреу  ұмытып  жатса, 
есіне салайық! Біреу əдейі бұрмаласа немесе қасақана білгісі кел-
месе «мырза, қай елде тұрып жатырсыз?!» дейік.
Соңғы 20 жылдың  ішінде  Алаш  мұрасы  біршама  жариялан-
ды,  халыққа  жетті.  Бірақ  мұраны  тану,  бүгінгі  өмірде  қолдану, 
олардың тағылымын алу жағынан үнемі біржақтылыққа ұрынып 
келеміз.  Мысалы,  Алаш  зиялыларына  «жансыз  портрет  ретінде 
қарау»  көзқарасы  берік  орныққан.  Олардың  мұрасын  «кезеңдік 
дүние»  есебінде  бағалаудан  арыла  алмай  жүрміз.  Егер  біз 
«Əлихан  Бөкейхан,  Мұстафа  Шоқай,  Ахмет  Байтұрсынұлы,  Ха-
лел Досмұхамедұлы, Смағұл Садуақасұлы, Сұлтанбек Қожанұлы 

38
мұрасы  ХХ    ғасырдың  басындағы  шындықтың  ғана  ауқымын 
танытады,  бүгінге  жарамайды»  десек,  онда  біз  ол  арыстарымыз-
ды,  тіпті  тарихтың  өзін  қажетсінбеген  болып  шығамыз.  Ал  егер 
олардың  шығармаларындағы  сол  күннің  мұнарасынан  қарағанда 
да,  бүгіннің  биігінен  шолғанда  да  ұлт  тіршілігін  ілгерілететін 
негіздерді  байқасақ,  мəселеге  түпкілікті,  əлеуетті  күшпен  оралу-
ымыз  қажет.  Мұстафа  Шоқай  өз  естеліктерінде  Ақмешіттегі  бір 
қайраткер туралы: “Ол исламға, мұсылман дініне имандай сенетін. 
Бүгінгі  күнгі  жасаған  күнəларым  ертең  алдымнан  шығады  деп 
есептейтін” дейді. Мұстафа Шоқай осы арқылы бір жағынан, сол 
кезеңдегі  адамдардың  тазалығын  айтса,  екіншіден,  ұрпаққа  ама-
нат жүктеп, жалпы адамдардың сөзі мен ісінің бір жерден шығуын 
міндеттеп  отыр.  Ал  соны  құлағына  іліп  жатқан  қай  шенеунік 
бар? Əлихан Бөкейхан: «Бəріміз бұл сұм дүнияға қонақ. Артыңда 
орынбасарың табылсын!» деп жазады. 
Жалпы,  Əлихан  мен  Мұстафалардың  аңсаған  тəуелсіздігі - 
біреудің  есебінен,  тарихи  тұлғаларды  мансұқтап  жеткен  немесе 
ағымдағы  бір  коньюктураға  қызмет  ететін  тəуелсіздік  емес,  ол - 
ұлттың нақ өзіне қызмет ететін тəуелсіздік. Қазіргі кезде, өкінішке 
қарай,  қайраткерлеріміз  күнделікті  өмірде,  қызмет  барысында 
Алаш  зиялыларын  ауызға  алмайтын  болды.  Мысалы,  Парламент 
депутаттарының сөзін сабақтаған кезде “Əлихан Бөкейхан былай 
деп айтқан еді, Мұстафа Шоқай бүй деген, Ахмет Байтұрсынұлының 
мынандай  тұжырымдамасы  бар,  Халел  Досмұхамедұлы  бұл 
жөнінде төмендегідей ой айтқан...” дегенін естіген жоқпыз. Сон-
да  бүгін  өзін  «қайраткер»  санап  жүргендер  тарих  мойындаған 
қайраткерді ауызға алмаса кім болғаны? Бұдан бір-ақ қорытынды 
шығады: мұндай сабаздар өз бетімен кітап оқымайды немесе ұлт 
тарихын мүлде білмейді. Осыдан соң халыққа, өзімізге қаратылып 
айтқан  ауыр  сұрақ  алдымыздан  шығады:  саяси  қайраткерлер 
арасындағы тарихи сабақтастық қайда қалды? Тарихтың түзігінен, 
қателігінен сабақ алу деген ұғым бар емес пе? 
Алаш  зиялыларының  портретін  іліп,  кітаптарын  сөреге  тізіп 
қойып,  сонымен  шаруаны  шектегеннен  не  ұттық?  Кітап  ашылған 
жоқ.  Портрет  портрет  күйінде  тұр.  Бұрынғы  өткен  бабаларымыз-
дың  суретшілер  ойша  кескіндеген  көркем  бейнесін  тұсымызға  іліп 
қойып  жүрміз  ғой.  Алаш  тұлғаларының  портреттері  де  сол  дерегі 

39
аз  тұлғалардың  бейнесіне  ұқсап  барады.  Ал  шындығында  бұлар – 
отаршылдықпен, əділетсіздікпен бетпе-бет келіп күрескен, азат рух 
пен тазалық туралы ұшан-теңіз үлгі-өнеге, мұра қалдырған теңдессіз 
қабілет иелері, тіпті тəуелсіз мемлекет құру идеяларының авторлары 
емес пе!  Олардың шығармаларындағы барлық дерлік ой-тұжырымдар 
бүгінгі күнмен берік сабақтасып жатыр. Мысалы, Смағұл Сəдуақасұлы 
жиырма жасында үлкен саясаттың биігіне көтерілді.  Жастар одағын 
басқарды.  Жиырма  бес  жасында  оқу-ағарту  комиссары  (министр) 
болды. Оның сол кезде жазған еңбектерінде бүгінгі күннің талғамы 
мен талабына сай келетін көп нəрсе бар. Қазіргі білім реформасына, 
дін мəселесіне  қатысты негізгі тұжырымдардың барлығы да сол тұста 
айтылған. Смағұл дінге байланысты былай дейді: “Орыстың поптары 
ертеңнен  қара  кешке  дейін  шоқынудан  басқаны  білмеді.  Қазақтың 
молдалары бір жағынан дінді үйретсе, екінші жағынан балаларға хат 
танытуды үйретті (Соңғы жұмыс үшін орыстарда учитель дегендер 
болушы еді)”. 
Көрдіңіз бе, дінге деген көзқарастың қай бағытта өрістегенін? 
Жалпы, қазақтың арғы танымындағы “Аңқау елге - арамза молда” 
дегендегі  молда — “учитель”  ұғымындағы  мұғалім  деген  сөз.  Ел 
аңқау болса, оған көп тəлім-тəрбиесі жоқ, ниеті бұзық мұғалім сабақ 
үйретеді, сөйтіп қате бағытқа салады деген мағынада айтылып отыр. 
Осы  Смағұл – ұлттың  ары  мен  иммунитеті  еді.  Кремль 
функционері Ф.Голощекин Қазақстан басшылығына келіп, «кіші 
октябрь»  экспериментін  бастағанда  көп  қазақ  атқамінерлері 
«Сіздік дұрыс!» деп құрдай жорғалап, табанын жалаған. Сонда бір 
С.Садуақасұлы тұтас қазақ арының кейпінде оған қарсы тұра алды. 
Оның елшіл жүрегі – арыстанның жүрегі еді демей-ақ қояйық, Ке-
несары  жүрегінің  бір  бөлшегі  еді.  Айтпақшы,  осы  Смағұл 1922 
жылы  И.Сталиннің  қабылдау  бөлмесінде  тұрып,  бұл  басшының 
қабылдауынан  шыққан  орынборлықтарды  (қазағы  да  бар)  көріп, 
кіру ниетінен бас тартқан. Досына жазған хатында Кене ханның 
рухтас  ізбасары: «Жүрегінде  титтей  таза  еті  болса,  қазақ  ішкі 
кикілжіңі  туралы  бөтенге  тіс  жармауы  керек»  дейді.  Əне,  ұлтқа 
адалдықтың  бір  белгісі.  Тағы  бірде  өздерінің  түк  бітірмегеніне 
қарамай  халықты  орынсыз  сынайтындарға  қаратып: «Бұлар  сол 
«жаман қазақтан» байқаусызда туып қалғандар ғой» деп жазады.
80-жылдардың  соңына  таман  кеңес  қоғамында  «қайта 
құрудың»  əсерімен  əртүрлі  бастамалар  көтерілді.  Тарихты  қайта 

40
қарап,  көп  жамандықтан  арылуымыз  керек  деген  ыңғайдағы  ой-
пікірлер  үстем  тұрды.  Кеңес  дəуірінде  екі  саланың  (мəдениет, 
сыртқы  істер)  министрі  болған  Мүсілім  Базарбаев  осы  мəселені 
жиі айтатын. “Кеңес тұсында жазған көп кітаптарымдағы ойларды 
мен қазір сызып тастауға бармын. Қайтадан жазуым керек” дейтін. 
Өмірінің соңғы кезінде ол төрт-бес кітабын қайта жазды. Мүсекең 
арылу, айығу дейтін ұғымдарға қатты көңіл бөлді. Бұл шақта гру-
зин киношебері Тенгиз Абуладзенің «Покаяние» атты фильмі жұрт 
аузында  жүретін.  Ал  бізде  алғаш  «Ф.Голощекин -  Қазақстанды 
дамытқан  қайраткер»  деп  мақала, 1986 жылғы  Желтоқсандағы 
жастар  ұстанымын  «А.Байтұрсынов  құйыршықтарының  əсері» 
деп кітапша жазған үлкен лауазымды тарихшылар лəм-мим деме-
стен «тəуелсіздік құрылысшыларына» айналып кете барды. Сонда 
дағдарған халық іштей тынып, Мəшһүр Жүсіпше: «Түзуліктің за-
маны оянды ма? Бұзылғандар əдетін қоя алды ма?..» деп жүрді.
Біз,  бəріміз  де,  тəуелсіз  жаңа  қоғамға  бір  ыңғайда,  бір  ниет-
пен өттік деп айту қиын. Көптеген қайраткерлеріміз комсомолда, 
партияда қызмет істеді. Олардың біразы қазіргі тəуелсіз қоғамды 
құруға  психологиялық  жағынан  да,  моральдық  жағынан  да  даяр 
емес  еді.  Бірақ  бəрі  де  «бір  кісідей»  кірісіп  кетті.  Əрине,  оларға 
мұндай жаңа қоғам құру үшін арнайы даярланып, басқа бір жер-
де жетіліп кел деп айту да қиын. Уақыт оны күтпейді. Əр азамат 
іштей  соған  даяр  болып,  жан-жүрегімен  жаңа  қоғамға  қызмет 
етсе,  қателіктерін  мойындап,  арыла  білсе,  тəуелсіздіктің  негізгі 
қағидаттары,  жақсы  мен  жаманды  айыратын  ұстанымы  тезірек 
орнығар еді. Бірақ бүгінгі күннің іс-əрекетіне, мінез-құлқына қарап, 
кейде тəуелсіздіктің кірпішін түзу қалап жатырмыз ба, жоқ па – ой-
ланып қаламыз. Обыр коррупция билік былай тұрсын, ақ парақтай 
болуға  тиіс  жас  балалардың  да  жүрегін    жаулап  алған  сыңайлы. 
Тəуелсіз əлеуметтанушылар жүргізген зерттеулерге сенсек, 14-16 
жастағы  мектеп  оқушыларының 65 пайызы  «бəрін  ақшамен  ше-
шуге  болады»  деген  көзқараста  жүрген  көрінеді. «Əділет»  деген 
атқа  ие  сала  əділетсіз  болса,  басқа  салалардың  атын  да,  затын 
да  тексеріп  жату  артық  шығар.  Діннің  айналасында  да  кіршіксіз 
тазалық  болмай  тұр.  Мемлекеттің  дінге  қатысты  анық,  мүдделі 
ұстанымы  болуы  тиіс.  Жастар  арасындағы  отаншылдық,  белгілі 
бір  саяси  ұйымдарға  кіру  кеңес  тұсының  науқаншылдығындай 
қалыпқа түскені де ойлантады. 

41
Сонда  қастерлі  нəрселердің  мансұқталғаны  қалай?  Алаш  зи-
ялылары мұндайға жол бермес еді. Бұл ретте амалсыз тарихтағы 
жас  алашшылдар  құрған  «Жас  азамат»  ұйымының  ісін  еске  ала-
мыз.  Бұл – патша  тұсында  жасырын  қызмет  жасаған  «Бірлік» 
ұйымының жалғасы болатын. «Жас азамат» адал ағаларындай «ұлт 
ісі жолында өлсек – бір шұқырда, тірі болсақ бір төбеде табылар-
мыз» дейді. Үлкен Алаш та, жас Алаш та ақжүректік деген ұғымды 
қатты  қастерледі.  Яғни,  Отанға,  ұлтқа  шексіз  берілді.  Халықтың 
есебінен күн көру, білімсіз-ақ бедел һəм ақша табу дегенді білген 
жоқ. Қандай лауазым иеленсе де ағартушылық қызметін (миссия) 
қатар алып жүрді.  Мысалы, сол кезде өзімен бірге кітапханасын 
көшіріп жүрген зиялылар туралы аңыздар айтылған. Ə.Бөкейхан 
сол  шамада  кітапханасының  бір  бөлігін  «Бірлік»  ұйымының  жа-
старына сыйлаған. Ал қазір кейбір шенеуніктердің ұлттық мүддені 
қорғамақ түгіл, балаларын қазақ мектебіне де бермейтіндігі туралы 
баспасөз жиі жазады. Лауазымға қолы жеткен қазіргі қазақ азаматы 
бала-шағасына  «бұйыртқан»  материалдық  игіліктерін  көрсетуге 
əуес. Халық бəрін көріп отыр. Бұл да Алаш тұлғаларының өмірлік 
ұстанымына үш қайнаса сорпасы қосылмайтын нəрсе. 
Əрине,  бүгінгі  мемлекеттік  қызметкерлердің  арасында 
оқығаны мен тоқығаны, білімі мен білігі, адамшылығы мен жауап-
кершілігі  байқалып  тұратын  азаматтар  да  бар.  Бірақ,  ұятымызға 
қарай,  солардың  қатары  аз  ба  деп  қаламыз.  Бұрын  (кеңес 
тұсында) баспасөзді оқып, мəдени-əдеби өмірді байыптай алатын 
шенеуніктер кездесетін. Қазір «керек кезде мақаланы тапсырыспен 
жазғызамыз»  деген  түсініктегі  сабаздарға – «бəрі  бидай»  немесе 
бəрі ақша! Тазалығың да, салт-санаң да, ғылымың да, тарихың да 
–  көк  тиын.  Əрине,  өкінішті  əрі  қорқынышты!  Қалай  дегенде  ел 
мен  иманға  күзетші  зиялының  саны  «шешуші  салмақтан» (кри-
тическая  масса)  төмен  болмауы  тиіс.  Ұзын-сонар  тарихымызды 
таразыға салып жіберсек, «шешуші салмақты» арттыратын – Алаш 
жолы болып шығады. Ендігі біздің бүкіл үмітіміз бен іс-əрекеті-
міз, əсіресе БАҚ-тың күші сол азшылықты көбейтуге, Алаш жо-
лын насихаттауға бағытталғаны жөн. 
Алаш – өркениет бағытындағы Қазақ елінің, зиялылардың ай-
нымас темірқазығы.

42

жүктеу/скачать 2,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: