Проблемы языкознания

115 
 
Ключевые  слова:  лексикография,  прикладные  исследования,  теория  усвоения  второго 
языка, билингвизм, терминология науки, полилингвизм, этнополитический словарь. 
 
Проводимая в рамках V Международная научно-практическая конференция  «Слово в я
зыке и речи: прикладные исследования в филологических науках», посвящённая 
памяти 
доктора  филологических  наук,  профессора  О.А.  Султаньяева  и  презентация  словаря  А. 
Абдрахманова,  О.А.  Султаньяева  «Көкшетау  өңірініңжерсуатауларсөздігі»  еще  раз 
подтверждают мысль Вольтера о том, что словарь – это вселенная в алфавитном порядке. К 
этой вселенной  в очередной раз дают нам прикоснуться А.Абдрахманов и О.А.Султаньяев.  
Но  вместе  с  тем  мы  вновь  собрались  на  этой  конференции,  чтобы  почтив  память 
выдающегося лингвиста,  открытого, мудрого и доброго  человека – доктора филологических 
наук  профессора  О.А.Султаньяева,  осмыслить  те  вопросы,  которые  связаны  с  исследуемой 
им  проблематикой  –  семантикой  и  прагматикой  языковых  единиц.  Конечно  же,  эта 
проблематика  имеет,  в  первую  очередь,  отношение  к  языковой  политике  Казахстана,  в 
частности, к вопросам языкового строительства в сфере  кодификации и создания различных  
лексикографических источников. 
Словари никогда не устаревают, они только испытывают на себе некоторые изменения, 
связанные  с  наступившей  эпохой.  Совершенно  справедлива  мысль  К.С.  Горбачевича, 
который  считает,  что  словарь  –  это  не  только  продукт  национальной  культуры, 
сокровищница  языка,  но  и  могучее  орудие  повышения  речевой  культуры  и  наиболее 
действенное 
средство  проведения  целенаправленной    и  научно  обоснованной  языковой 
политики. Поэтому в современном мире неразрывно взаимодействуют современные теории, 
в    частности,  теория  усвоения  второго  языка,    с  практикой  создания  словарей  различных 
типов.  
Как  известно,  усвоение  второго  и  последующих  языков
  в  конце  ХХ  вв.  стало  
актуальным  для  всей    мировой  лингвистики,  а  осмысление  этих  процессов  способствовало 
развитию  целостной  теории    и  формированию    в  рамках  прикладной  лингвистики 
самостоятельной дисциплины, связанной с процессами усвоения языков.
 
Теория  усвоения  второго  языка 
(англ. 
Second-languageacquisition)  представляет  собой  
сложный  и  длительный  процесс  усвоения  языков,  согласно  которой,    изучение  второго, 
третьего,  четвертого  языков  представляет  собой  процесс  приобретения  знаний  и  навыков, 
приводящий  к  билингвизму  или  полилингвизму.  При  этом  для  обозначения  теоретической 
дисциплины,  в  отличие    от  собственного  процесса  обучения,  в  лингвистике  выделяют  два 
направления:    (1)  теоретический    –  исследование  теории  усвоения  второго  языка  и  (2) 
практическое применение – изучение второго языка.         
Остановимся на  первом аспекте, связанном с теоретическим обобщением в контексте 
прикладной  лингвистики  –  изучением  терминологии  по  теории  усвоения  второго  языка  и 
описания  существующих  двуязычных  и  многоязычных  словарей  с  позиций  метаязыкового 
континуума  названной  науки.  В  настоящее  время  актуальной  проблемой  современного 
школьного  и  вузовского  образования    является  обучение    системе  терминов  по  различным 
отраслям  науки.  При  этом  преподаватели  отмечают    важность  усвоения  второго  языка  со 
всем  комплексом  терминов  по  различным  отраслям  знания  одновременно  с  изучением 
лексики  и  грамматики,  поскольку  формирование  метаязыковой  когнитивной  базы 
обучающегося представляет собой крайне важный процесс при изучении языков. 
В  этой  связи  в  рамках  данной  статьи  рассматривается  проблема  терминологии  науки, 
которая  формируется  в  рамках  усвоения  второго  языка  и  является  составной  частью 
языковой  компетенции  обучающегося.  При  этом  особе  внимание  в  большей  степени 
уделяется 
двуязычным 
терминологическим 
словарям 
последнего 
десятилетия, 
опубликованным  в  Казахстане.
  Терминологические  исследования имеют  давнюю  традицию 
и уже более 70 лет  ученые обращаются к осмыслению терминологических систем в разных 
языках, 
основываясь 
на 
имеющихся 
словарях, 
проводят 
критико-обобщающиеся 
исследования в области терминологии науки. 

116 
 
Однако последние сорок лет изучение терминологии науки особенно активизировалось. 
В  этой  связи  вполне  закономерно  введение  в  учебные  дисциплины  такого  спецкурса    как 
Тerminologyscience  –  терминология  науки,  в  рамках  которого  возможно  более  тщательное 
изучение  накопленного    опыта  лексикографов  в  области  создания  терминологических 
словарей по различным отраслям науки.  
Следует  отметить,  что  к  настоящему  времени  уже  разработаны  принципы 
терминологической  работы  и  описаны  состояние  терминологии  во  многих  языках.  Как 
отмечается  в  различных  источниках,  только  в  СССР    было  проведено    исследование 
терминологий,  начиная с 1940 г., когда было только четыре исследования и  во второй пол. 
50-х  г.,  когда  их  количество выросло  до  50  диссертационных  исследования.    Вместе  с  тем, 
уже к  80-м  годам это число возросло до 1110 работ [1]. 
Причем  в  Казахстане,  начиная  с  конца  90-х    годов,  также  наблюдается    возросший 
интерес  к  данной  проблематике  и,  помимо  создания  новых  терминологических  словарей, 
ведутся  исследования  в  области  состояния  развития  терминосистем.  В  частности,  можно 
назвать  диссертационные  работы  и  монографические  исследования  К.Шерубаулы, 
Е.Абдрасилова,  Ж.Бейсеновой,  А.Х.Азаматовой  [2]  и  др.    При  этом    можно  наблюдать 
специализацию  терминологических  исследовании  и  возникновение  таких  направлений  как 
типологическое терминология, семасиологическая терминология наукам, терминологическая 
дериватолоия
 (derivatology), когнитивная терминология науки, исторические термины науки, 
которые  могут  уже  имеют  статус  независимых  научных  дисциплин,  тем  самым  
провозглашая  целое  лингвистическое  направление  под  названием 
Тerminologyscience. 
О
сновными объектами данного направления становятся специальные лексические единицы, 
которые анализируются с точки зрения происхождения, их нормупотребления, структуры и 
семантики  терминов,  их  функциональных  возможностей.  Как  свидетельствуют  различные 
источники,  в  настоящее  время  необходимо  более  детальное  и  комплексное  изучение 
следующих  направлений  в    терминологической  отраслевой  лексикографии:  анализ 
формирования  и  развития  концепций;  разработка  принципов  исследования    существующих 
отношений  между  понятиями  и  классификации  понятий; разработка    принципов  
определения  понятий  и  оценок  существующих  дефиниций;  описание  характеристик 
терминов и их функционирование в контексте теории усвоения второго языка.
 
Все  это  позволяет  в  полной  мере  использовать  имеющийся  опыт  в  создании 
лексикографических  источников  для  дальнейшего  совершенствования  словарей  различного 
типа. 
В  казахстанской  науке  важное  место  занимают  двуязычные  специализированные  по 
профилю  той  или  иной  науки  словари.  Таких  словарей  в  языкознании  немного,  однако,  в 
течение последних двадцать пять лет к ним все чаще обращаются лингвисты и специалисты 
в  определенной  отрасли  знаний,    но  вместе  с  тем,    история  отечественной  отраслевой 
лексикографии  до  сих  пор  не  представлена  в  критико-обобщающих  работах.    Причем  в 
современную  эпоху  важна  подготовка  специалистов  в  области    терминологии  и 
лексикографии,  а  создание  целого  направления  Тerminologyscience,  граничащего  на  стыке 
логики, информатики, онтологии и других наук,  будет иметь прикладной характер с целью 
создания    отраслевых  двуязычных  словарей,  упорядочения  терминологических  систем, 
которые  всегда  находятся  в  динамике,  обобщения  опыта  отечественной  и  мировой 
лексикографии в сфере создания отраслевых словарей, подготовки специалистов, владеющих  
навыками  работы  в  данной  сфере.  Обратимся  к  имеющемуся  опыту  работы    в  этом 
направлени. 
 Так,  анализ  двуязычного  отраслевого    «Словаря  по  языкознанию»,  показал,  что 
авторский  коллектив    опирался  на  фундаментальные  разработки  мировой  лингвистики, 
широкие обобщения и универсальный метаязык. Создание подобного типа словаря  требует 
использования единой теоретической базы, общего и точно выверенного методологического 
подхода,  который  был  предложен  руководителем  группы  профессором  Э.Д.Сулейменовой. 
Естественно,  работать  в  этой области  авторскому  коллективу  было    чрезвычайно  трудно,  в 

117 
 
первую очередь, из-за того, что частное языкознание (в нашем случае, казахское языкознание 
и  русское  языкознание),  помимо  общей  терминологии,  имел  собственную  специальную 
терминологию,  которая  в  отдельных  случаях  до  сих  пор  является  дискуссионной.  На  это 
обращают внимание  авторы названного словаря в предисловии. 
При  этом  отмечается,  что  опыт  создания  отраслевых  двуязычных  словарей  в 
отечественном  языкознании  небольшой.  Так,  наиболее  ранним  изданием  в  Казахстане  был 
«Русско-казахский словарь лингвистических терминов» С. Кенесбаева и Т. Жанузакова (1966 
г.). После его публикации  в отечественной лексикографии наблюдался длительный перерыв, 
и  лишь    в  конце  90-х  годов  в  Казахстане  вновь  стали  издаваться  учебные  двуязычные 
словари  небольшого  объема  по  различным  отраслям,  в  частности  по  лингвистике.      При 
обучении  второму  языку  в  билингвальной  ситуации  Казахстана    студенты  получили 
возможность  работать  по  двуязычным  словарям,  позволяющим    привести  в  единую 
метаязыковую систему термины различных отраслей науки.  
В  1997  г.  профессор  А.С.  Аманжолов опубликовал  краткий  словник  казахско-русских 
терминологических 
эквивалентов, 
который 
оказался 
источником 
кодификации 
лингвистических терминов. В 1998 г. был опубликован  «Словарь по языкознанию. Тіл білімі 
сөздігі»,  в  тот  период  представлявший  собой  один  из  наиболее  полных    и  пионерских  
источников.  Он  был  создан  коллективом  кафедры  общего  языкознания  Казахского 
национального  университета  имени  аль-Фараби  и  содержал  около  1300  единиц.  
Возможность  публикации  словаря  была  связаны  с  участием  авторского  коллектива  в 
конкурсе    учебников  и  учебно-методических  пособий  по  направлению  «Казахский  язык 
дляговорящих  на  других  языках»,  проведенного  Министерством  образования  и  науки 
Республики Казахстан совместно с фондом Сорос-Казахстан (1996).  Словарь был  в сжатые 
сроки  подготовлен к изданию и далее проходил апробацию в качестве пробного словаря в 
билингвальных  аудиториях.  Последовавшая  за  публикацией  данного  словаря  дискуссия 
среди  лингвистов,  в  которой  приняли  участие  выдающиеся  казахстанские  ученые  доктора 
филологических  наук  М.С.Сергалиев,  Т.С.Сайрамбаев,  Ш.Ш.  Сарыбай,  Л.К.Жаналина  и  
мн.др.,  показала,    что  словарь  требует  доработки,  но    создание    его  –  это  первые  шаги  
языкового  строительства  в  Казахстане  и  важный  источник  в  усвоении  терминологии  при 
обучении второму языку. 
Вместе  с  тем,  как  отметили  участники  круглого  стола,    публикация  подобного 
двуязычного отраслевого словаря   было решением  смелым и чрезвычайно  важным, ученые 
–лингвисты  путем  поиска    соответствующих  дефиниций  терминов,    не  избежав  ошибок, 
смогли  создать  группу,  которая  в  течение  почти  20  лет  апробировала  свои  результаты  в 
аудитории, уточняя некоторые дефиниции  для последующего переиздания словаря. 
В  настоящее  время  несколько  изменившийся  в  своем  составе  авторский  коллектив, 
подготовил  к  изданию    данный  словарь,  который  значительно  изменен,  доработан  и 
усвоершенстован.  Сравнение  двух  изданий    на  занятих  по    русскому  и  казахскому  языкам 
позволяет  студентам  заглянуть    в    лабораторию  лексикографов,  которые  ведут  поиски 
значений  слов,  обработку  всех    имеющихся  источников,    поиск    аналогичных  терминов  в 
различных языках, создание корпуса двуязычного терминологического словаря и мн.др. 
Как  отмечают  авторы  словаря,  «создание  двуязычного  терминологического  словаря 
verbisautfactis  связано  с  многочисленными  трудностями,  прежде  всего  с  необходимостью 
решения проблемы соизмеримости языков и сводимости лингвистических описаний» [3]. 
Важным 
событием 
в 
практике 
лексикографии 
стало 
издание 
«Этносаяси 
сөздік:қазақстандық 
этникаралық 
толеранттық 
және 
қоғамдық 
келісім 
саясаты және практикасының терминдерімен түсініктемелері/Этнополитический 
словарь: 
термины  и  понятия  казахстанской  политики  и  практики  в  сфере  межэтнической 
толерантности  и  общественного  согласия  [4].  Данный  словарь  является  двуязычным  и 
содержит термины, отражающие реалии современного Казахстана.  
  Не  останавливаясь  детально  на  анализе  имеющихся  словарей,  хотелось  бы 
подчеркнуть,  что  работа  над  двуязычными  словарями  смогла  высветить  ряд  проблем.    С 

118 
 
одной  стороны,  те  проблемы  и  трудности,  с  которыми  сталкиваются  ученые  при  поиске 
дефиниций  к    терминам  в  различных  языках.  С    другой  стороны,  до  настоящего  времени 
наблюдается  не  столько  активное  использование  словарей  в  процессе  усвоения  второго 
языка, в  частности, его терминологической системы. 
Вместе   тем,  работа  над  двуязычными    лексикографическими  источниками  позволила 
значительно  расширить  корпус  терминов  за  счет  включения  в  него    новых  терминов  и 
уточнения  их  семантики.  Обзор  имеющихся  словарей  позволил  дать  более  полное 
представления  о  казахстанских  исследователях,  предлагающих  свое  видение  данной 
проблемы.     Также  критико-обобщающий  анализ  лексикографических  источников  показал, 
что  отраслевые  двуязычные  словари  в  Казахстане  востребованы  в  силу  того,  что 
представлены в ограниченном количестве, и, поэтому следует  усилить работу по созданию 
авторских  коллективов  из  числа    лингвистов,  специалистов  по  избранной  для  словаря 
отрасли,  молодых  специалистов  и    магистрантов.  Это  позволит  усилить  подготовку  
лексикографов, которые в процессе работы над словарем смогут   усвоить навыки и умения 
создания    столь  сложного и  крайне  важного  для  каждой отрасли  знаний  источников, и  тем 
самым внесут свой вклад в развитие  теории усвоения второго языка и Тerminologyscience.  
 
Список литературы 
1 [Электронный ресурс] Режим доступа:
 
http://www.sciencecomity.net
; 
  
Канделаки  Т. Л. Значения  терминов  и  системы  значений  научно-технических 
терминологий  //  Проблемы  языка,  науки  и  техники. Логические,  лингвистические  и 
историко-научные  аспекты  терминологии. –  Москва,  Наука,  1970;  Хаютин  А. Д. (1972) 
Термин,  терминология,  номенклатура  (учебное  пособие). –  Самарканд,  1972;   Гринев 
С. В. Основы лексикографического описания терминосистем: Дис. ... Док. филол. наук. – М., 
1990;  Лейчик  В. М. Некоторые  вопросы  упорядочения,  стандартизации  и  использования 
научно-технической терминологии // Термин и слово. – Горький, 1981. 
2  Шайкенова  Л.М.  Подготовка  лингвистов  высшей  квалификации:  диссертационный 
совет  Д  14А01.31;  Д14А01.22//  Казахстанская  лингвистика:  modusvivendi & trends» 
Казахстанская лингвистика на рубеже веков: docendodiscimus//FestschriftinhonorofprofessorN. 
Shaimerdenova.  Коллективная  монография/  Под.  общ.  ред.  Э.Д.  Сулейменовой.  –  Астана: 
Фолиант, 2013. – С.112.
 
3  Тіл  білімі  сөздігі.  Словарь  по  языкознанию.  Под  общей  редакцией  проф.  Э.Д. 
Сулейменовой. – Алматы: Ғылым, 1998 г. – 540 с. (Второе издание подготовлено к печати). 
4 
Этносаяси  сөздік:қазақстандық  этникаралық  толеранттық  және  қоғамдық  келісім 
саясаты  және  практикасының  терминдерімен  түсініктемелері  /  Этнополитический  словарь: 
термины  и  понятия  казахстанской  политики  и  практики  в  сфере  межэтнической 
толерантности и общественного согласия.  – Астана, 2014. – қазақша, орысша.– С.352–354.   
 
Мақаладаекінші  тілдімеңгеру  теориясы  контекстіндегіқос  тілді  лексикографияның 
және  ғылымтерминологиясынын  дамумаселелері  қарастырылады.  Қостілділік  жағдайда 
екінші тілді уйренудегі маңызды негіз болатын Қазақстандажарияланған салалық екітілді 
сөздіктер талданады, олар оқушынын метатілдік негізінің көзі болып табылады.  
 
In the article the problems of bilingual lexicography are examined in the context of theory of 
of  the  second-language 
acquisition
  and  development  of  Terminology  science.  The  published  in 
Kazakhstan  sartorial  bilingual  dictionaries  that  are  a  major  source  at  the  study  of  the  second 
language  in  the  conditions  of  bilingualism  and  are  a  source  of  expansion  of  metalingual  base  of 
students are also analyzed. 
 
 
 
 

119 
 
ОӘК:82-1/-9 
Ә.О. Ыбырайым, Д.Ш. Гаражаева  
М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті 
Тараз қ., Қазақстан 
 
ЖАҢА АТАУЛАР МЕН ЖАҢА СӨЗДЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ  
МЕРЗІМДІ БАСЫЛЫМДАРДЫҢ РӨЛІ  
 
Еліміздің тәуелсіздік алуы газеттер тіліне ерекше соны серпін беріп, соңғы жылдары 
баспасөз беттерінде көптеген жаңа атаулар мен жаңа сөздер қалыптасты. Бұл мақалада 
сол  жаңа  атаулар  мен  жаңа  сөздердің  мағыналық  саралануы,  қолданылу  жиілігі  мен 
мағыналық  ерекшеліктері  зерттелінді.  Ондағы  озық  үлгілермен  қатар,  кейбір  сәтсіз 
қолданыстарға да талдау жасалынды. 
 
Түйін  сөздер:  жаңа  атаулар,  жаңа  сөздер,  терминдер,  синонимдер,  сөз  мағыналары, 
узуалды неологизмдер, окказионализмдер, тіл мәдениеті 
 
Тіл  сөз  дамуының  заңдылықтары  мен  ішкі  мүмкіндіктері  арқылы  өз  лексикасын  сан 
жағынан  да,  сапа  жағынан  да  қорландырып,  жаңа  сөздермен  толықтырып  отырады.  Тілдің 
қолданыс  аясының  кеңейіп,  арнаулы  салаларда  қолдана  бастауына  байланысты,  әсіресе, 
оның  лексикалық  қорында  көптеген  өзгерістер  болды.  Соңғы  жылдар  көлемінде  қазақ 
тіліндегі  сөзжасам,  терминжасам  үдерісі  біршама  жанданып,  сөздік  құрамымызға  жүздеген 
жаңа атаулар қосылды. Тілдің сөздік құрамы, ең әуелі, сан алуан тәсілдері арқылы сол тілдің 
ішкі мүмкіндіктерін пайдалана отырып, бұрынан бар сөздерден туынды сөздер жасау арқылы 
дамып байыса, сонымен қатар басқа тілдерден жаңа сөздер алу арқылы да толығып отырады. 
Сөздік қорды жаңа сөздермен толықтыруда аударманың да орны зор екені даусыз.  
Жалпы  жұртшылық  мойындап,  жаппай  қолданысқа  көшкен  атаулармен  қатар,  әлі  де 
бірнеше  нұсқалары  жарыса  жұмсалып,  бірізді  қолданылу  дәрежесіне  жете  қоймаған  сөздер 
де аз емес. Белгілі бір кезеңде, әсіресе, терминжасамның алғашқы кезеңінде жарыспалылық 
позитивті қызмет атқарады. Дұрыс баламаны таңдап алу мүмкіндігі пайда болады және бұл 
үрдіске  барлық  ниет  білдірген  тіл  жанашырлары,  салалық  мамандар,  тіпті  қоғамдық 
белсенділігі  жоғары  қарапайым  азаматтар  да  қатыса  алады.  Әлі  күнге  дейін  жараса 
қолданылып,  бір  жүйеге  түспей  келе  жатқан  мұндай  сөздердің  қатарына  «ықшамаудан-
мөлтекаудан-шағынаудан», «ғаламдану-жаһандану» сияқты сөздерді жатқызуға болады. Бұл 
сөздердің қолдануына мерзімді басылымдардан мысалдар келтіре кетейік.  
«Ықшамаудан-мөлтекаудан-шағынаудан» сөзіне:  
Астанада  бүтін  бір  ықшамаудан  тұрғындары  белшеден  балшық  кешіп  жүр.  Атырауда 
бірнеше  ықшамаудан  сусыз  қалды  (Интернеттен).  Дәл  осы  ықшамаудандарда    қоғамдық 
көлік  бағыттарының  болмауына  байланысты  биылғы  ақпан  айында  өткен  қала  әкімінің 
халыққа есеп беру жиынында аталған ықшамаудан тұрғыны сұрақ қойған болатын (Алматы 
ақшамы). 
Шымкент  қаласының  тап  іргесінде  «Ақжайық»  дейтін  мөлтекаудан  жұрт  сияқты 
жарыққа  қарық  болмағанмен,  белгіленген  тарифтен  бірнеше  есе  қымбат  ақы  төлеп  отыр. 
Мөлтекаудан  іске    қосылған  кезде  тұрғын  үй кезегінде  тұрғандардың  саны  35  мыңға  дейін 
азаятын болады (Интернеттен). 
Осы  аптада  Шымкент  қаласының  бірқатар  шағынаудан  тұрғындарының  тұрмысы 
айшықталып,  коммуникациялық-инженерлік  жүйелері  жөнге  келді.  Көкшетеу  қаласында 
негізгі  су  құбырларының  бірі  жарылып,  екі  шағынаудан  тұрғындары  мен  әлеуметтік 
нысандар сусыз қалды (Интернеттен). 
«Ғаламдану-жаһандану» сөзіне: 

120 
 
 Ғаламдану  үрдісінен  ұлттық  экономика  қауіпсіздігін  қамтамасыз  етуде  кедендік 
одақтың  тарихи  маңызы  зор.  Ғаламдану  әлем  елдерінің  арасындағы  экономикалық 
бәсекелестікті күшейте түседі. 
Жаһандану  факторының  шешулі  идеясы  және  оның  салдарынан  туындайтын 
ақпараттың,  зияткерлік  өнім  мен  идеялардың  еркін  қозғалысы  жаһандану  заманнының 
бесінші  факторына  айналды.  Оның  сөзіне  қарағанда,  бүгінгідей  әлемді  жаһандану  процесі 
жайлап отырған тұста қазақ халқының аман қалуы ұлттық құндылықтарымыздың жағдайына 
байланысты. 
Газет  материалдарында  жаңа  сөздер  мен  жаңа  қолданыстар  қоғамда  болып  жатқан 
өзгерістерге  орай  күн  санап  артып  келеді.  Белгілі  тілші  ғалым  Р.Сыздықова  мұндай 
жаңалықтардың: «1) сыртқы жағдаятардың, яғни өмірде болып жатқан жаңа құбылыстардың, 
тың  ұғымдардың;  2)  тілдің  өзінің  ішкі  даму  заңдылықтарының,  яғни  сөз  мағанасының 
өзгеруінің,  кеңеюінің  басқа  да  әртүрлі  тіркесу  құбылыстарының  болатындығынан»,–  деп 
көрсетеді [1,7].  
Мерзімді  басылымдарда  көптеп  еніп  жатқан  жаңа  ұғымдардың  бірден  сіңісіп  кетуі  де 
қиын,  алайда  олардың  қолдана  келе  әдеби  тілден  орын  табуы  әбден  мүмкін.  Бір  кездері 
халықтық  терминдер  қазақ  тіліне  орынсыз  аударылды  деп,  олардың  қазақша  баламасынан 
қашқақтап  келсек,  бүгінде  олардың  бірсыпырасын  қазақша  баламасымен  бере  бастадық. 
Мәселен, 
«устав-жарғы», 
«программа-бағдарлама», 
«документ-құжат», 
«адрес-
мекенжай»,  «процесс-үдеріс»,  «спонсор-демеуші»,  президент-елбасы»  т.б.  осылар  сияқты 
жаңа  қолданыстар  саны  өсуде.  Бұл  үрдісті  қалыптастыруда  бұқаралық  ақпарат 
құралдарының ерекше қызмет атқарғаны анық.  
Проф.  Б.Момынова  тіліміздегі  бейтарап  жаппай  сөзінің  белгілі  контексте  қайраткер 
тілінде  саяси  жүк  арқалап  тұрғанын  көрсетеді:  Жаппай  сауаттылық,  жаппай  қажеттілік 
болды. Жаппай зиялылыққа жеткізе алмаса да, жаппай баққұмарлықты өршіте алды. Ол өз 
жағдайымызға жаппай  қанағаттанушылықты  қоздырды. Тілімізде  бұрыннан  бар  жаппай 
сөзі арқылы жасалған жаппай зиялылық, жаппай баққұмарлық, жаппай қанағаттанушылық 
–  тіркестері  саясаткер  тілінде  узуалды  неологизмдер  болып  табылады,  әрі  бұлар  жаппай 
сауаттылық  сияқты  тіркестің  тең  дәрежелі  аналогы  ретінде  пайымдалады  [2,398]. 
Тіліміздегі  жаңа  сөздердің  қолданылу  аясы  мен  өрісіне  қарай  узуалды  және  окказионал 
сөздер  деп  бөлінетіні  белгілі.  Узуалды  неологизмдер  –  қоғамдық  қажеттіліктен  туындайды 
да,  азды-көпті дәрежеде қолданыс аясын табады. Мұндай сөздерді қолданудағы мақсат біреу 
– жаңа әрі аса қажет номинативтерді атау. Узуалды сөздерді тудыру тәсілдері жалпы тілдегі 
сөз  тудыру  тәсілдеріне  ұқсас  болып  келеді  де,  олардың  өздері  аналогиялық  атаулардың 
қатарына  қосылуға  бейім  тұрады.  Ал  окказионализмдер  –  мақұлданған  қолданысқа  сай 
келмейтін, бірақ арнайы контекстермен айқындалатын сөздер [3,253]. 
Күнделікті  қолданудан  шығып  бара  жатқан  кейбір  сөздеріміз  жаңарып,  тілдік 
ортамызға  қайта  оралуда.  Мұндай  сөздер  қатарына  мерзімді  басылымдардан  көптеген 
мысалдар  келтіруге  болады.  Мәселен,  «1.  Белгілі  бір  пәтуаға  келген  келісім,  тоқтам.  2. 
Соттың  (билердің  )  шешімі,  тоқтамы»  [ҚТТС,  2  т,  630-б]  деген  мағынаны  білдіретін  бітім 
сөзінен  қазіргі  тілімізде  «бітімгер  –  медиатор  –  мәмілегер,  бітімгер  –  миротворец, 
бітімгерші,  білімгершілік  –  миротоворческий»  деген  бірнеше  терминдердің  қалыптасқанын 
көреміз.  Мысалы:  Жалпы  осы  саланың  «бүге-шігесін»  терең  меңгерген  мамандардың 
айтуынша,  медиаторларды  бітімгер  немесе  мәмілегер  деуге  әбден  болады.  («Айқын»). 
Бітімгер күштерсіз Бішкек мәселесі шешілмейді («Жас қазақ»). Қазақстандық бітімгерлерге 
ризашылығын  білдірді  («ЕҚ»).  Бітімгершілік батальондарына  қабылдаған  қазақ  сарбаздары 
тағы  да  бір  ши  шыққан  жерге  баратындығын  айтып,  тас-түйін  дайын  отырған  көрінеді 
(«Айқын»). 
Қолданыстан  мүлдем  шығып  қалып,  ұмытылып  бара  жатқан  көне  кеден,  кеденші 
сөздері бүгінде өз мағынасына қайта ие болып, ең жиі қолданатын сөздердің біріне айналды: 
Кеден органдары мемлекеттік толықтыру мен кедендік құқық бұзушылықтарға қарсы күресте 
бірталай  шаруаның  басын  қайырыпты  («Айқын»).  Кедендегі  кермеден  ауру  қалай  өтіп  жүр 

121 
 
(«Алаш айнасы»). Кеденшілер үлесі де қомақты («ЕҚ»). Кеденшінің жұмысы қазынаға салық 
түсірумен өлшенбейді («Дала мен қала»). Осындай өз мағынасын кеңейтіп, актив қолданысқа 
ие болған сөздердің бірі – жемқорлық. Оның Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіндегі «Біреудің 
еңбегін жегіштік, парақорлық» деген мағанасы кеңейіп «коррупция» деген сөзінің баламасы 
ретінде  бекітілген.  Мысалы:  Жемқорлық  емес,  оның  пайда  болу  жолдарымен  күресудеміз 
(«Алматы ақшамы»). Жемқорлықпен күрес – әділдіктің арқауы («Астана хабары»).  
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде түлек сөзіне: «1.Құстың түлеу процесі; 2.Қыран құс 
балапанының  жетіліп,  бабына  келген  ұшар  кезі.  3.Ауыс.  Жас  ұрпақ,  жас  буын,  жеткіншек» 
деп  анықтама  берілген  [9-т.,  330-б].  Бұл  сөздің  бойындағы  осы  ауыспалы,  бейнелі  мағына 
тура  мағынаға  ауысып,  түлек  сөзі  кейінгі  жылдары  баспасөз  беттерінде  «мектепті,  жоғары 
оқу  орнын  бітіруші»  деген  мағынаны  білдіріп,  орыс  тіліндегі  выпускник  сөзінің  баламасы 
ретінде  қолданыс  тауып  жүр.  Мысалы:    Әскери  институт  түлектерін  ұшырды  («Айқын»). 
Оның сөзінше, бүгінде мектеп түлектері физик, математика және химия пәндерінен жақсы 
нәтиже  көрсетіп  жүр  деуге  келмейді  (inform.kz).  Кешке  №  19  мектеп  мұғалімдер  ұжымы, 
мектеп  түлектері  және  10-11  сынып  оқушылары  қатысты  («Қостанай  таңы»).  Проф. 
Ш.Құрманбайұлы:  «Бұл  оқу  бітірушіні  қанаттанып,  өз  бетімен  ұшуға  дайын  болған  қыран 
құсқа ұқсатудан, соған теңеуден пайда болған атау» деп түсіндіреді [4,11].  
Бастапқы  мағынасы  негізге  алына  отырып,  оған  қосымша  мағына  жүктеу  арқылы 
жаңаша  қолданысқа  енген  атаулардың  бірқатары  белгілі  бір  аумақта  ғана  қолданылып 
жүрген  жергілікті  сөздер.  Мысалы  «ғимараттың  бөлмелерін  өзара  жалғап  тұратын  кіре 
берістегі  бөлме  ауыз  үй,  сенек»  деген  мағынаны  білдіретін  оңтүстік  диалектісі  «дәліз» 
сөзінің мағынасы кеңейіп, ел мен елдің арасын жалғайтын коридор сөзіне балама ретінде жиі 
қолданылады:  Көлік  дәлізін  қанша  жұмысшы  салып  жатыр?  («Алаш  айнасы»).  Батыс  пен 
Шығыс  арасындағы  маңызды  жоба  –  халықаралық  транзиттік  дәліз  құрылысы  қарқынды 
жүріп  жатыр.  Қытай  шекарасынан  басталатын  дәліз  еліміз  арқылы  өтіп,  Азия  елдері  мен 
Еуропаға шығудың оңтайлы жолын ашады («Түркістан»). Тіпті бұл сөз кейбір газеттерде су 
жолы  деген  мағынада  да  қолданылып  жүр.  Мысалы:  Тұнған  суды  ауыспалы  түрде 
пайдалануға химиялық жолмен тазартылып, жаңартылып тұратын тереңдігі 8 метр келетін 3 
сарқынды су дәліздері бар («Ақ жол»). 
Жергілікті  сөздер  қатарына  жататын  Алматы  облысының  Нарынқол,  Кеген 
аудандарында  қазіргі  мағанасында  қолданылып  келген  құжат  сөзі,  Шығыс  Қазақстан 
облысының 
Абай 
ауданында 
ұйым 
мағынасындағы 
ұжым 
сөзі, 
Түркменстан, 
Қарақалпақстанда  және  Ақтөбе,  Қызылорда  облыстарының  жекелеген  аудандарында  әдет, 
дәстүр  мағынасында  қолданылып  келген  үрдіс  сияқты  сөздер  аздаған  мағыналық 
өзгерістерге  ұшырап,  жалпы  халықтық  қолданысқа  еніп,  ресми  бекітілген  терминдер 
қатарына қосылды.   
Мағаналары нақтыланып, саралану арқылы жаңа мәнге ие болып, жаңа атаулар қатарын 
толықтыратын  тілдік  бірліктердің  бірі  –  синонимдер.  Жалпы  ортақ  мағынамен  бір 
синонимдік  қатарға  топтасқан  мәндес  сөздер  жіктеліп,  терминдік  ұғымдарды  білдіруге 
қатысып  келеді.  Бұл  ретте  синонимдік  жүйе  сөзжасамның  барлық  тәсілін  игерді  десек  те 
болады.  Синонимдер  сөздігінде  көрсетілген  бет  сөзінің  синонимдік  қатарынан  (31сөз)  түр-
түс  (расцветка),  әрлеу  (отделка),  әрлеуші  (отделочник),  әрлендіру  (дизайн),  өңдеу 
(оброботка), мүсін  (фигура), нұсқа (форма), теледидар (телевизор), кескіндеме (живопись), 
кескін  үйлесімі  (конфигурация)  секілді  жаңа  сөз  қолданыстарының  жасалуы  соның  айғағы. 
Сол  сияқты  бұрын  бір  ұғымда  қолданылып  келген  жиналыс,  мәжіліс,  мәслихат,  кеңес 
сияқты мәндес сөздер собрания, заседания, конференция, совет түсініктерінің атауы ретінде 
мағыналық  ара  жігі  ашылып,  ал  «уақытқа  байланысты  айтылатын  сағат,  күн,  ай,  жыл 
секілді  мезгілдік  ұғымдардың  белгілі  бір  бөлігі,  аралығы»  деген  ортақ  мағынамен  бір 
синонимдік қатарға топтасқан мезгіл, мезет, мерзім, шақ, маусым, кезең, дәуір сөздері бұрын 
бір  контексте  бірін-бірі  алмастырып  келсе,  кейін  осы  қатардан  мезгіл  (пора),  мезет 
(момент),  мерзім  (срок),  маусым  (сезон),  кезең  (этап),  дәуір  (период)  секілді  атаулар 
дараланды [5, 223].    

122 
 
Тілдік  құбылыс  ретінде  синонимдер  де  тілдің  дамуы  барысында  түрлі  өзгерістерге 
ұшырайды. Сол өзгерістердің бірі – тіліміздегі синонимдердің қолданылу өрісіне қарай түрлі 
функционалды  стильдерге  саралана  бастауы.  Бір  синонимдік  қатардағы  сөздердің  бірі 
көркем  шығармаларда  қолданылуға  бейім  болса,  екіншісі  ауызекі  сөйлеу  стиліне  тән,  ал 
үшіншісі, тіпті, терминдік сипатқа ие болып, ғылыми және ресми мәтіндерде жиі кездесетіні 
байқалады.  Мысалы:  Ауру,  науқас,  сырқат,  дімкәс  немесе  бақталастық,  күндестік, 
бақастық,  бәсекелестік  деген  синонимдік  қатарларды  алсақ,  ондағы  ауру,  бақталастық, 
күндестік  сөздері бейтарап мағынаны білдіріп, барлық стиль түрлерінде қолданыла беретін 
болса,  науқас  (мед.),  бәсекелестік  (экон.)  сөздері  терминдік  сипатқа  ие  болып,  ресми  және 
ғылыми  стильге  бейімделуде,  ал  дімкәс,  бақастық    сөздері  ауызекі  сөйлеу  стиліне  тән. 
Мұндай стильдік саралануды кемшілік (бейтарап), ақау (тех.тер.), кінарат (поэт.), шіркеу 
(сөй.) немесе халық, ел, жұрт (бейтарап), әлеумет (тер.), жамағат, қауым (поэт.), жаран 
(сөй.) синонимдік қатарларынан да көреміз.   
Міне,  осы  секілді  синонимдер  қатарындағы  сөздердің  жаңаша  қолданылуы  немесе 
терминдік сапаға көшуі, сөйтіп қазақ тілінің терминологиялық лексикасына енуіне әсер етіп 
отырған факторлар:  
1.  Тілдің  барлық  ішкі  мүмкіндігінің  қозғалысқа  түсуі.  Ішкі  мүмкіндік  – 
жалпыхалықтық немесе жалпы тіл құрамында ежелден қолданылып, тіл мұқтажын өтеп келе 
жатқан  байырғы  сөздердің  арнайы  қызметке  көшуі  және  бұл  процесс  қоғам  дамуының  кез-
келген кезеңінде емес, қарқынды даму кезеңінде болады.  
2.  Қоғамдағы  әлеуметтік  өзгерістер,  ғылым,  өндіріс,  экономика  жаңалықтары  қоғам 
тіршілігіне жаңа ұғымды, түсінікті, реалийді  әкеледі.  Ал тілдің қолданымдық қызметі әрбір 
ұғым-түсініктің, әрбір іс-әрекеттің жеке-жеке аталуын қажет етеді. 
3.  Аударма процесінің ықпалы, яғни орыс тілі арқылы енген сөздерге, орыс сөздеріне 
балама  іздеу,  солардың  мағынасын  дәл  беру  әрекеті  байырғы  лексиканы,  соның  ішінде 
синоним сөздерді де терминдік ыңғайда қолдануға жетелейді [5,224]. 
Сондай-ақ өңір, өлке, аймақ, аумақ сөздері де өзара мәндес болып келеді. Жалпы әдеби 
тілдегі, көркем әдебиеттегі олардың контекстік қолданысын шектеудің реті жоқ. Алайда, осы 
атаулар  аударма  жасау,  түрлі  ресми  құжаттарды  қолдану  кезеңінде  бірінің  орына  бірі 
жұмсалып, 
бірізділік 
сақтала 
бермейтіндіктен, 
олардың 
аражігі 
ажыратылып, 
Мемтерминкомның  2002  жылғы  11  желтоқсанындағы  мәжілісінде  «өңір  –  регион,  аймақ  – 
зона, өлке – край, аумақ – территория» түрінде ресми бекітілді [4, 12]. 
Терминдердің  ұлттық  сөздермен  толығуына  мерзімді  баспасөздің  тигізіп  отырған 
игілікті  ықпалы  зор  екені  еш  дау  туғызбайды.  Егер  Еліміз  Тәуелсіздік  алғанға  дейін  қазақ 
тілінің терминологиясының құрамында басқа тілден енген сөздердің басым болғаны белгілі. 
Алайда  осы  соңғы  жылдарда  қазақ  тілінің  терминологиялық  жүйесіндегі  кірме  сөздердің 
саны  күрт  азайып,  олардың  орны  қазақ  тілінің  төл  сөздерімен  толықтырыла  бастады.  Бұл 
игілікті  іс  баспасөз  арқылы  жүзеге  асырылып  келеді.  Кейінгі  кездері  бұрын  тілімізде 
аудармасыз  қолданылып  жүрген  көптеген  сөздердің  баламалары  пайда  болып,  ол  сөздер 
күнделікті  бұқаралық  ақпарат  құралдарында  жиі  қолданыла  бастады.  Мысалы,  коллектив  – 
ұжым,  герб  –  елтаңба,  гимн  –  әнұран,  погреб  –  жерқойма,  меню  –  мәзір,  форточка  – 
желкөз, визит – сапар, командировка – іссапар, фамилия – тек, семья – отбасы, т.б.  
Мерзімді басылымдардағы жаңа қолданыстар еліміздің тәуелсіздік алуымен және қазақ 
тілінің  мемлекеттік  тіл  мәртебесіне  ие  болуымен  тығыз  байланыста  өрбіді.  Қоғамда  болып 
жатқан  жаңа  құбылыстар,  жаңа  қарым-қатынастар  жаңа  ұғымдарды  өзімен  бірге  әкелетіні 
сөзсіз.  Ол  ұғымдарды  белгілеуде  біздің  тілімізден  лайықты    баламалар  табыла  бермейтіні 
белгілі.  Сондықтан  бұқаралық  ақпарат  құралдарында  ана  тіліміздің  нормасына  қайшы 
келетін,  тіл  мәдениетіне  нұқсан  келтіретін  тұстар  да  кездесіп  жатады.  Мысалы:  Ал, 
«Локомотив» АҚ-ы филиалы – Жамбыл локомотив пайдалану депосында ұзатылған жылы 
сегіз  адам  басу  оқиғасы  тіркелсе,  оның  үшеуі  автокөлікпен  соқтығысу  салдарынан  орын 
алған  («Жамбыл-Тараз»).  Заң  мен  тәртіп  күшейген  сайын  қылмыскерлер  мен  алдамкөстер 
әккілене  түскен  («Дала  мен  қала»).  Сондай-ақ,  газет  беттерінде  мағынасы  бұрмаланған 

123 
 
немесе  түсініксіз    тұрақты  сөз  тіркестері  мен  қос  сөздер  де  жиі  қолданылатын  болып  жүр. 
Мысалы:  Демек,  Қоянбайдың  Әбіштен  тараған  ұрпақтарының  өзі  ақар-шақар  бір  ауыл 
(«ЕҚ»).    Мәскеудің  «Коммерсантъ»  газетінің  жазуына  қарағанда,  осы  тергеудің  арқасында 
бұл  екеудің  айрықша  ірі  көлемде  алаяқтық  жасап,  мемлекеттің  ақшасын  талан-таражға 
салғандары  ақи-тақи  анықталған  көрінеді  («ЕҚ»).  Қазақ  халқы  бар  тарихын  көшіп-қонып 
жүріп  өткізсе  де  барлық  жиған  сөз  байлығын  батпақтыға  батырмай,  тұмсықтыға 
шоқтырмай,  күй  мен  жырын  бізге  жеткізді  («Арай»).  «Медеудің»  жақпарлы-қатпарлы 
шатқалдарында домбырамен терме айтқан балаң дауысым балалығымның сағынышты белгісі 
боп қалып қойды («Арай»). 
Ал,  газет  –  тіл  мәдениетінің  көрсеткіші.  Тіл  мәдениеті  халық  мәдениетінің  деңгейін 
танытады. Газет тілі  оның авторларының дүниетанымын, шешендігін, ұлттық жазу, сөйлеу 
мәдениетінің  деңгейін  көрсетеді.  Жаңа  номинативтік  атаулар  мен  жаңа  қолданыстардың 
пайда болуында баспасөздің қызметі ерекше,  өйткені көптеген сөздер осы баспасөз арқылы 
жүйеге түсіп, еленді, нормаланды, термин ретінде қалыптасып, халықтық кең қолданысқа ие 
болды.  
Еліміз тәуелсіздік алып, қазақ тілі мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болғалы, ана тілімізге 
қойылатын  талап  та,  жүктелетін  міндет  те  арта  түсті.  Бұрын  қолданылу  аясы  шектеліп, 
шеттетіліп келген тіліміздің енді қызмет аясы өсіп, кеңейіп, ол – ғылым мен техниканың, заң 
мен қоғамдық қатынастардың тіліне айналды. Бірақ қол жеткен нәтижемен шектеліп қалуға 
болмайды,  мемлекеттік  тілдің  қолданылу  аясын  кеңейтіп,  қоғамдық-әлеуметтік  тұрмыста, 
ресми 
және 
мемлекеттік 
органдардағы 
азаматтық-құқықтық, 
іскерлік-қызметтік 
қатынастарда еркін қолданылуын қалыптастыруымыз керек.  
 
Әдебиеттер тізімі 
1 Сыздықова Р. Тілдегі жаңалықтардың сыры  // Ана тілі. – 1991.  №50. 
2 Момынова Б. Газет тіліндегі лидерлер лексикасы // Мемлекеттік тіл: терминология, іс 
қағаздары мен бұқаралық ақпарат құралдарының тілі. –Астана, 1999. – 392-399 б. 
3 Тіл білімі сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1998. – 544 б. 
4 Құрманбайұлы Ш. Жаңа атаулар мен қолданыстар. –Алматы: Сөздік-Словарь, 2012. –
288 б. 
5 Төрениязова А. Қазақ терминжасам жүйесі  және синонимдердің семантикалық даму 
ерекшеліктері  //  Мемлекеттік  тіл:  терминология,  іс  қағаздары  мен  бұқаралық  ақпарат 
құралдарының тілі. –Астана, 1999. – 221-228 б. 

жүктеу/скачать 4,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: