Т Ә Р Б И Е Н ІҢ  Т Ө Р Т  Т ІРЕ Г І

ИМ АНИГҮЛ
көретініңці білдіру аса маңызды. Психология ғылымыида 
дәлелденген осы бір әрекетке токталып өтейік.
Балаға мейірімділік таныту мен 
сүйіспеншілігіңді корсету
Тәрбие  берудің  негізгі  мәйегі  -   мейірім  мен 
сүйіспеншілікте.  Әсіресе,  кішкене  балалар  үшін  мейірім 
мен  сүйіспеншіліктің  орны  ерекше.  Бұл  махаббатка  олар 
қашанда  шөлдеп  түрады.  Олар  тек  сүйіспеншілікпен 
ғана  өсіп-жетіледі  десек  артық  айтқандык  емес.  Бала 
кімнек мейірім  көрсе,  сол  адамды  ерекше  жаксы  көреді. 
Әрдайым  соны  іздеп  түрады.  Оны  ренжітпей,  мейірімі 
мен  сүйіспеншілігінен  ажырап  қалмау  үшін  оның 
айтқандарын  орындауға  тырысады.  Өзі  жақсы  көрген 
кісіге  еліктегіш  келеді.  Ендеше,  сүйіспеншілік  -   бала 
тәрбиесіндегі  негізгі  кағида.  Пайғамбарымыз  барлык 
адамзаттан  сүйіспеншілігін  аямаған.  Жан  жүрсгімен 
жақсы көріп, эркайсысына жеке-жеке көңіл бөлетіндікген, 
эр  сахаба  өзін  «Пайғамбардың  ең  жаксы  коретін  ада- 
мы  мен  шығармын»  деген  ойға  калатын.  Алайда,  Алла 
елшісінің  балаларға  деген  мейірімі  тіптен  ерекше  еді. 
Жоғарыдагы  «Рафиг  ибн Амр  оқигасы» 
-
  осының накгы 
дэлелі. Дедектетіп Пайғамбарымызға әкеле жатқанда бұл 
бала қандай үрейді бастаи кешті десенізші?!  «Қап, магап 
енді  не  істер  екен?  Не  деп  үрсып,  цалай  жазалар  екен» 
деп катгы қорқып келген балаға пайғамбарымыз «балапа- 
ным!» деген жалгыз-ақ ауыз  суйіспеншілікке толы жылы 
сөзін арнады. Сол жылы сәзімен карсы алып, басынан си- 
пап, мейірлене қарады.
Бапаның катесін  тузетіп,  дұрысын  үйретуде  жазалау 
тәсілінің  ерекше  орнының  бар  екенін  жокка  шығармай- 
мыз.  Бірак жазалаудан бүрын  кателерді түзетуде  ең  эуелі
94

И М А Н И ГҮ Л
мейірім мен насихаттың эсері мол екенін ескергеніміз жен. 
Себебі,  балалар  көбіне  жасаған  кателіктерінің  парқына 
бара бермейді. Мұндай жағдайда балаларға үрсып-зекудің 
пайдасынан зияны басым болуы кэдік.
Үлкендердің  баланың басынан  сипауы,  маңцайынан 
сүйіп,  иіскеуі  яки  құшактап  аркасынан  қағуы,  көтеріп 
құшағында тербетуі -  бэрі-бәрі балаға оң әсерін тигізеді. 
Бала  үлкеннің  бүл  ілтипатынан өзін жаксы  көретіндігіне 
сенеді  эрі  сол  кісіге деген қүрмегі де артады.  Қүшақтап, 
басын  сипаған  кісіні  өзінің 
корғаушысы  деп  біледі. 
Зерттеушілер  күшаққа  алынып,  күштарлана  сүйілмеген, 
басынан  сипалып,  мақдайынан  иіскелмеген  балалардың 
кейбір 
психологиялық 
ауруларга 
ұшырайтынын 
дәлелдеуде.  -
Ата-ана  яки  кез  келген  педагог  үшін  балаға  көп 
ұрсып,  оган  үзақ ақьш  айтқаннан  гөрі оның  басынан  си- 
пап, мейірім көрсетіп, арқасынан қагуы элдеқайда эсерлі. 
Бүлың  астарында  қүргақ  сөздермен жеткізуге  келмейтін 
небір  сезімдер  бар.  Жоғарыда келтірілген  оқиғада «қате 
іс-әрекет  үстінде  үсталып,  енді  не  істер  екен»  деген 
үреймен  келген  балаға  пайғамбарымыз,  ең  алдымен, 
«балапаным!»  деген  жылы  сөзін  арнаган.  Қорқып  кел­
ген  балаға  жылы  сөз  ғана айтып  қоймай,  «қоръщпа,  мен 
сені  цоргайыын»  дегендей  басынан  сипауы,  әрине,  бала 
жүрегіндегі  қоркыныштың  орнына  қуаныш  сыйлады. 
Өзіне  жанашыр  жан  тауып,  онын  касында  өзін  сенімді 
сезінген бала  ойындағысын бүкпесіз айтты.
Балаға қүлақ асу
Баланы әуелі тыіціаіі білу керек. Сейлсген бала өзінің 
ішкі  дүниесін  ашып  береді.  Әр  нэрсені  лұрі.іс  түсінуге 
бала  ақылы  жете  бермейді.  Сол  себепті  баланың  не 
ойлап  түрғанын  білу  кажет.  Біз  көбіне  баланы  кателікке
95

И М АН ИГҮ Л
ұрындырған  себептерді  іздемейміз.  Дереу  өзіне  ұрса 
жөнелеміз.  Жоғарыдағы  Рафиғ  ибн  Амр  оқиғасында 
пайғамбарымыз  оған  дереу  дүрсе  қоя  берген  жок,  «Әй, 
оңбаган!  Біреудіц  бақишсында  нең  бар?!  Енді  mac 
лацтырады  екенсің  көресеңді  көрсетем,  қолыңды  тура 
шагам!»  деп ұрысқан  жоқ.  «Неліктеи  mac лақтырдың?» 
деп, онымен тілдесті. Бала себебін айтты.  Қарны ашканы, 
қүрма жегісі  келгендігі аныктапды.  Аш  баланьщ  мүндай 
эрекетке  баруы  табиғи  жағдай  екені  сөзсіз.  Не  істесе  де 
дереу  жазалауға  жүгірмей,  алдымен  баланы  сөйлетіп, 
тыңдай білу қажет.
Балалар  балалықпен  кате  жасайды.  Ал  үлкендер 
болса,  олардан  үлкен  кісінің  істейтін  ісін  күтеді.  Қате 
жасаса  дереу  үрсып,  жазғыра  жөнеледі.  Көбіне  балала- 
рын  тыңдауды  кажеттілік  деп  те  ойламайды.  Бала  бол­
са,  өз  ісінің  кателігін  түсінбегендіктен  ата-анасының 
яки  үлкендердің  не  үшін  үрысқанын,  яки  жазалағанын 
түсінбей  дал  болады.  Сөйтіп,  үлкендер  маған  жамандык 
жасады  яки  ата-анам  мені  ж ақсы  көрмейді  деген  ойға 
калады.  Міне,  сондыктап  баланың  ішкі  дүниесімен  сыр- 
ласпастан,  оіш ң  ойын  білместен,  жасаған  ісінің  дүрыс 
еместігін  түсіндірместен  оған  үры су  жазалау  дұрыс 
емес.
Балама нәрсе көрсету
Ата-аналардагы  кателіктердің  бірі -   баланы  не  бол­
са  содан  тыйып,  іс-әрекетін  ш ектей  беруі.  Баланың  кате 
қылығын  тыйған  кезде,  орнына  басқа  бір  дүрыс  нэрсені 
көрсету  керек.  Олай  болмағанда  бала  баяғы  істеген 
қателіктеріне қайта басуы я болмаса қырсык мінезділікке 
бейімдеуі  мүмкін.  Мысалы,  бала  ыдыс-аяқпен 
ойнағысы 
келгенде,  дереу  колынан  ыдысгы  жүлып  алганнан  гөрі 
«ойнасац,  мә,  мына сынбайтын  ыдыспен  ойна» дсп оған
96

ИМАНИ ГУЛ
басқа  ыдыс  беру  керек.  Үйдің  керегелерін  сызғыштап 
ойнаған баланың қолына дереу басқа бір дәптер яки кағаз 
ұстатып  немесе  арнайы такта  мен  калам  сатып  алып  бе- 
ріп:  «сызсац 
мынаган 
сыз»,  «жүгірсең,  мұпда  емес  ана 
жерде  жүгір»,  «көрсең,  бұл  фильмді  емес  ана  фильмді 
көр»  деген  секілді  баламаларды  көрсетуіміз  кажет. 
Жоғарыдағы  оқигада  пайғамбарымыз 
«Қүрмаларга  mac 
лаңтырма! Жесең,  жерге түскендерін же!» деп, тыйым- 
мен коса балаға басқа балама іс үсьшды.
Қазіргі  кездегі  қалада  балалар  баратын  ойын  зал- 
дары  мен  кино  театрларда  көрсетілетін  фильмдер  бала 
тәрбиесіне,  мінез-кұлқына  залалды  болуы  мүмкін. 
Сондықтан  балаларға  ана жерге  -  мына  жерге  барма де- 
геннен гөрі,  оларға баска жағдай жасау керек.  Үйге ком­
пьютер  алып,  зияны жоқ ойындар  мен  фильмдердің CD- 
лерін  дайындап,  ойын  ойнап,  кино  коретін  уақыттарьш 
белгілеген жөн.
Тілек тілеу не балага бата беру
Ата-ана қашанда баласының тілегін Құдайдан сұрауы 
жөн.  Бүл  педагогтар  үшін  де  маңызды.  Көптеген  хадис- 
терде  баласының  тілеуін  тілеген  ата-ана  дүғаларының 
қабыл 
болатындығы 
айтылған. 
Пайғамбарымыз 
жоғарыдағы  оқиғада  балаға  дұға  ету  аркылы  дұганыц 
маңыздьшығын  білдіруде.  Қолынан  келер  тэлім-тэрбие 
берген  педагогтар  да  бұдан  кейін  балалар  үшін  үнемі 
Жаратқаннан тілек тілеп жүргендері дүрыс27.
Қорыта келгенде, адамға әр жаска сай тэлім-тәрбие бе- 
руде үлагаты мол тамаша ұстаз, акиык Пайғамбардан алар 
үлгіміз  көп.  Оньщ  бала  тэрбиесіне  катысты  көрегендігі 
жоғарыдағы  бір  окиғамен  гана  шектеулі  емес.  Кезінде
27 
« И ениү м іг»   журналы, № 73, Б, 21,2006 ж.
97

ИМАНИ ГҮЛ
тұтастай  бір  коғамды  жамандықтан  тыйып,  жақсылықка 
тэрбиелеген  хазіреті  Мүхаммедтің  (с.а.у.)  өмірі  мүкият 
зерттелуі  тиіс.  Ол  -   бала  тэрбиесінде  қиындық  көріп 
жүрген ата-аналар мен педагогтар үшін таптырмас үлгі.
•  П айғам бары м ы з  (с.а.у.)  ерекш е  колбасшы 
еді.  Ел  әскері  өлімнен  қашқан  уақытта  Оның  (с.а.у.) 
жауынгерлері дінді, Отанды қорғау жолында өлімді іздеп, 
өлімге  жүгіретін.  Яғни,  өлім  оларды  емес,  олар  өлімді 
қорқытатын.  Оның  тәрбиесінен  өткен  эрбір  түлға,  жас 
болсын,  кэрі  болсын  мейлі  әйел  болсын: 
«Отанымды 
бергенім  -   дінімді  бергенім,  діиімді  бергенім  -   барлыц 
нәрсемді  а я щ а   таптатцаным.  Отанымды,  діптді,  ар- 
намьісымды  аяққа  таптатып,  цорланып  өмір  сүргенше, 
цанарман  шейіт  боп  өлгенім  артьщ»,
  -  дейтіндей 
ержүрек  батырға  айналатын.  Оның  (с.а.у.)  жетілдірген 
қолбасшылары Исламды  бесікте түншықтырғысы келген 
сол  кездегі  Иран,  Византия  сияқты  үлы  державаларды 
өздеріне  бас  идірді.  Мүндай  соғыс  тәсілін  жетік  білген 
күшті  державаларды  жеңу  араб  халқының  Исламнан 
бұрын үш үйықтаса тусіне де кірмейтін.
•  П айғам б ары м ы з  керем ет  психолог  еді.  Ол 
адамдардың  қоғамдағы  дэрежесіне,  ақыл  денгейі  мен 
түсінігіне  жэне  мінез-кұлықтары  мен  құбылмалы  көңіл- 
күйлеріне  қарай  сөз  тавдап,  уақыт  белгілейтін.  Міне, 
сондықтан  Ол  кейде  бір  ғана  сөзімен  заманының заңғар 
түлғаларының  жүрегіне  жол  тауып,  көңіліне  Исламға 
деген  сүйіспеншілік  отын  маздататын.  Барльщ  сахабаға 
жүрегінен жеке орын беріп, ерекше назар аударғандықтан, 
эркайсысы өзін 
«Пайгамбарды ц ец ж аңсы көретін адамы 
иіыгармын»
 деген ойда қалатын.
•  Ол  б ар л ы қ  ғы л ы м н ы ң   негізін  к ал ап ,  ошпейтін 
хат  қалд ы рган   — галам н ы ц   ға л ы м ы .  Оның  осыдан он 
терт  ғасыр  бүрын  түйіндеп  айткан  хадистері  мен  Оған
98

ИМАНИ ГҮЛ
түскен  Құраи  аяттарын  -   қазіргі  технология  мен  зертха- 
на,  жалпы ғылым дүниесі  енді ғана түсініп,  Оның (с.а.у.) 
пайғамбарлығы  мен  Қуранның 
хақтыгыпын
  алдында 
бас  июде.  Бүгінде  ғылым  өзінің  сан  рет  жаңылып,  неше 
мэрте  қателескен  жерінде  Кұранпыц  әу  бастан  дөп  ба- 
сып тура айтқанын көріп таң қалуда. Күрандагы  ғылыми 
аятгар  осы кітаптың 
«Kimanmapsa  иман»
 бөлімінде жеке 
берілетін  болғандықтан,  қазір  тек  Пайгамбарымыздың 
(с.а.у.)  ғылымды  он  төрт  ғасыр  артка  тастаған  бірнеше 
хадисін мысал ретінде келтірейік.
• 
Сүндет.  Алла  елшісі  он  нэрсені  адам  табиғатына 
тэн  нәрселердің  қатарына  жатқызады.  Соның  бірі  -  
сүндетгелу.
Қазіргі  ғалымдар  ер  кісінің  жыныс  мүшесінің 
аузындагы  терінің  ластық  пен  түрлі  микробтарды 
жинайтындығын, нэтижесінде оның түрлі ауыруларға се- 
беп  болатындығын дэлелдеуде.  Ал  одан  сактану  жолы  -  
сүндет жасату.
Бүгін Америка мен Англияда сүндет жасаткандардың 
саны  миллионнан  астам. 
«Элефтером  Тинос»
  грек 
газетінің  хабарлауынша,  АҚШ-тың  педиатриялық  ака- 
демиясы  жүргізген  зертгеуге 
Караганда, 
үл  балалардың 
59,5 
% -ы
  сүндеттеледі  екен.  Осылай  істеу  аркылы  олар 
көпгеген аурулардан сақгануды кездейді.
Кеселден корғаушы28
Көптеген 
медициналык 
зерттеу 
жүмыстары 
сүндеттеудің мынандай пайдалары бар екенін дэлелдеді:
1.  Сүндеттелмегендерге 
Караганда, 
сүндеттелген 
ерлер  жыныстық  қатерлі  ісікке  (рак)  анагүрлым  аз 
шалдығады;
2. 
Ері 
сүндеттелмеген 
эйелдерде 
жатыр
■'*  «А нсар» журналы.  №5.  Б.ІО, 2007 ж.
99

ИМАНИ ГҮЛ
мойыншығының  қатерлі  ісікке  шалдығу  каупі  6  есе 
жоғары;
3.  Жыныстык  жүкиалы  ауруларды  жүктыру  каупі 
сундеттелмегендерде  8  есе  жоғары;  Зерттеуші  ғалымдар 
бүғап кызықты дэлелдер келтірген. Айталық, балалардың 
небэрі  10  немесе  30  пайызы  сүндеттелетін  Кения, 
Замбия  сияқты  елдерде  жыныстық  жұқпалы  ауруға 
шалдықкандар  жергілікті  түргындардьщ  төрттен  бірін 
қураган.  Ал,  Бенин  жэне  Камерун  секілді  шамамен  эр 
бала сүндеттелетін Африка елдерінде жүқпалы ауруларға 
шалдыкқандар  тутас  алғанда  б-ақ  пайыздан  аспаған. 
Австриялык  зерттеуші  ғалымдар  тіптен  үлкен  жаналык 
ашты.  Олар  «СПИД-ке  иіалдыққан  ер  кісілердіц  басым 
көпшілігінің  сүндеттелмегендер»  екендігін  дәлелдеді. 
Өйткені  СПИД  вирусы  ең  эуелі  жыныс  мүшесінің  үш 
қабатын  зақымдайтын  көрінеді.  Егер  ол түс  микрозакым 
алса, кабыну қаупі өте тез жүреді екен.
4.  Сексопатологтар  да  сүндетіелудің  қажетгілігш 
мойындауда;
5.  Гигиеналык  түрғыдан  бактериялогиялық,  стафи­
лококк  (ірівді  микроб),  гонорей  (жыныстың  жіңішке  ау- 
руы)  микробтарынан  таза  болу  тұрғысынан  сүндет  жа- 
сату аса  керекті.  Оған  қоса,  смегмалардың (корғаушы ак 
түйіршіктер)  қабынып,  жараға  айналмауында  үлкен  рөл 
ойнайды.
6.  Сүндет  фимоз  (жыныс  үрпісінің  жиырылып 
ашылмай  калуы),  парафимоз,  баланит,  баланопостит 
кеселдерінің алдын алады.
• 
Имам  Муслим  «Сахихындағы»  хадиске  көз 
жүгіртсек:  «Ит  жалаган  ыдыстарыңды  тазалау  ушін 
эуелі  оны  топырацпеп,  содан  соң  сумен  алты  рем 
жууларың қажет!» 
-
 делінген.
100

И М АН ИГҮ Л
Ол  дэуірде  бүгін  кейбір  затгарды  тазалау  үшін 
қолданылатын нәрселер  болган жок.  Дезинфекция  орны- 
на Алла елшісі  (с.а.у.) топырақты пайдаландырды.  Кейін- 
гі  ғылыми  еңбектер  нэтижесінде  топырактың  су  секілді 
кызмет аткарганы белгілі болды. Мүнымен катар топырақ 
тетралит пен тетрациклин  секілді заттарды да  қамтыған. 
Осы  заттар  кейбір  микробтарды  өлтіріп  дезинфекция- 
лау  үшін  пайдаланылған.  Пайғамбар  топыракпен  жууды 
ескерткенде ыдыстың алдымен стерилизациялануын әмір 
еткен.
Сондай-ақ  хадис  шарифге  мына  мәселелерге  на- 
зар  аударылған.  Итте  болуы  ыктимал  кейбір  аурулар 
адам денесінде де  өмір  сүре  алады.  Бүл  өз алдына бөлек 
әңгіме.
Екіншіден,  ит  нәжісі  адам  денсаулығына  зиян. 
Сілекейі де.  Белгілі  бір  уакьптан кейін олардан  жүғатын 
аурулардың алдын алу қиынға соғатындықтан стерилиза­
ция өте манызды.
Үшіншіден,  алғашкы  топыракпен  жуу  әмірінін  на- 
зар  салдырған  басқа жағы,  топыракіын  сол  сэтте  стери­
лизация  қызметін  атқаруы,  бір  риуаят  бойынша  -  алты, 
басқа  риуаят  бойынша  -   жеті  рет  жуылуы  керектігі 
ескертілді.  Айтқандай-ак,  бұл  такырып  Германия  мен 
Англияда  шыққан  біркатар  журналдарда  жазылып, 
Пайғамбарымыздың баянының шындығын растаған.
Сүйікті Пайғамбарымыз (с.а.у.) итгер мәселесіне өте 
сақ  қараған.  Тіпті,  бір  кездері  өз  шешімімен  олтіруге  де 
әмір  берген.  Бірак,  кейін  бұл  эмірін  қайтып  алып: 
«Егер 
ит т ер оз  алды на ж еке э.чем  боітаганда,  олтіруге амір 
берет іп едім», -
 дейді.
Мүньщ  мағынасы:  Егер  ит  әлемдегі  адам,  хайуан, 
өсімдік,  жансыз  заттар  т.б.  секілді  жеке  өз  бастарына
101

ИМАНИ ГҮЛ
экологиялық тепе-теңдікке катысты негіздердің бірі жэне 
жаратылысының  кажеті  болмағанда,  елтіруге  эмір  берер 
едім.  Өйткені  ит  -   микроб  ұясы.  Осы  түста  бір  ескере 
кететін  жайт  қазақ  итті  жеті  қазынаның  біріне  кіргізсе 
де  еш  уақытты  бүгінгі  батыстағы  тэрізді  үйіне  кіргізіп, 
төріне  шығармаған.  Итті  ад аңлау  мен  мал  күзету, үйдің 
қалдық тамақтарын жегізу мақсатында ғана  үстаған. Ал 
бүған ислам бойынша рүқсат.
Пайғамбарымыздың  (с.а.у.)  көзкарасы  -   ерекше 
мүғжиза.  Қазіргі  заманда  біздің  енді-енді  ежелеп  оки 
бастаған  табиғаггағы  жүйе,  экологиялық  тепе-теддікті 
Пайғамбарымыз  (с.а.у.)  сонау  күндердің  өзінде,  итгерді 
кыруға болмайтынын  қағида  етіп үстанып заңдастырған. 
Біз тек кана  1400 жылдан ксйін китгер, пілдер жэне мүйіз 
түмсықтьшар  нэсілініқ  жоғалмауы  кажеттігін,  олардын 
элемдегі  тепе-теңдікті  сақтайтынын  ежелей  бастадык. 
Алла  елшісі  сан  ғасыр  бұрын: 
«Е гер  ит т ер  өз  алдына 
ж еке  дара  элем   болліаганда»
  деген  кезінде  тіршілікке 
байланысты өте терең жайтты қозғаған.
¥ л ы  Алла әлемді жаратып,  жалпы  тепе-теңдік қой- 
ған: 
«Ол  өлш еу  қойды .  Ө лш еуде  ш ект ен  шықпаңдар» 
29  аяты  да  осы  жалпы  қағиданы  ескертуде.  Алла  елшісі 
тізгінді  тең  үстап,  тепе-теңдікті  сақтаған.  Бір-екі  ауыз 
сөзінің  өзінде  біз  анықтаған  бірнеше  мұғжизалык 
жақтары бар.  Осы сөздер келешекте талай ақиқаттардың 
шабыт  қайнарына  айналатын  шығар.  Сол  заманда біреу 
өмір бойы ойланып, толғанып осы сөзді айтса, кеменгер 
атануына  жетіп  артылатын  еді.  Алайда,  Алла  елшісінін 
осыған ұксас сөздері қаншама десеңізші.
24  Рахман сүресі/7-8.
102

ИМАНИ ГҮЛ
Эр буынға бір садақа
Пайғамбарымыз 
Мухаммед 
(с.а.у.) 
буындарға 
қатысты  біркатар хадистер  айтқан.  Тіпті,  адам денесінде 
қанша буын болатындығын нақты білдірген.  Бір қызығы, 
сол хадистерде көрсетілген  буын сандарын қазіргі меди­
цина дәлелдеп  шыкты.
Буын жайында айткан Пайғамбарымыздың хадистері 
мыналар:
«Ә р адам ны ң ж аратылысында 360 буын бар.  Олай 
болса,  А л л а   Тагаланы  улықтаса,  м ақт ау  айтса,  л з  
иләһа  иллаллан,  сүбхапаллан  десе,  Қүдайдан  кешірім 
т ілесе,  ел  ж урет ін  жолдан  mac,  т ікен  немесе  сүйек 
секілді нәрселерді жол  шетіне алып  т аст ап  отырса я  
болмаса ж аңсылыққа шақырып, ж амандықтан тыйса, 
осы  ж асагаи жак/сылықтарының ба р л ы ш  360-қа жет- 
се, сол к уіт ің  кеш іне дейін тозац от ынан қоргалады».
« Э р  буы н  үшін  адам  күн  сайын  бір  садақа  борыш- 
ты.  Е к і адам   арасында әділ  т орелік айт у  да -  садақа, 
ат ы на м ін у  үш ін  біреуге көмектесу  немесе  қоржыпын 
арт ы су да -  садаңа. Жаңсы, үнамды сөз айт у да
 -  
садақа. 
Н ам азга  бара  ж атқандагы  яр  ады м ы   да  -   садақа. 
А да м га  зияны  тиетін нэрселерді ж олдан алып тастау 
да — садақа».
Тағы  бір  хадисінде  сәске  уакытында  оқылған  екі 
рэкат  намаздың  да  сондай  пгүкіршілікке  жататындығы 
айтылган.
Бухари  мен  Мүслимде риуаят  етілген  осы  уш  хадис 
адамның анатомиялық тулгасын ашумен қатар қүлшылык 
пен сауаптың кең мағынасын да қамтиды.
Екі  бөлек  сүйек  арасын  жалғайтын  бөлікгі  «буыи» 
дейміз. 
Буындар  табиғи  түрде  мынадай  топтарға 
бөлінеді.
103

ИМАНИ ГҮЛ
1.  Қимылдайтын  буындар:  тізе,  тірсек,  иык,  орган 
жілік, аяқ-қолдың білегі мен жшінінігі секілді.
2.  Аз  қимылдайтын немесе  мүлдем  қимылдамайтын 
буындар:  омыртқа, қол-аяқгың табан мен алақан сүйекте- 
рі, яғни:
А) араларын дәнекер үлпа (ткань) жалғағандар;
Ә) араларын шеміршек ұлпа жалғағандар;
Б) араларын сүйек ұлпа жалғағандар.
Осы ерекшеліктеріне карай анатомия кітаптары мен 
атластарын  зерделегенімізде,  адам  денесінде  360  буын 
бар  екенін  көреміз.  (1-4  тізім).  Пайғамбарымыз  (с.а.у.) 
айткан  бұл  сан  медициналық  зерттеулермен  де  дэл 
келеді.  Пайғамбарымыздың  оны  пакты  білдіруін  калай 
түсіндіруге  болады?  М эйіт  яки  адам  каңқасы  мұкият 
зерттелген  бе,  жоқ  элде,  бұл  пайғамбарлық  мүғжиза 
болғаны ма?
Мәйіт пен жеке сүйектерді зертгеу арісьшы буындар- 
ды анықтай алмайтындығының дэлелі мынау:
Адамньщ  бас  сүйегінде  90  қимылсыз  буын  болады. 
Алайда,  бүл  буындар  санын  қацкадан  болмаса,  өлікген 
анықтау мүмкін емес.  Ал, каңқа кезінде анықгау үшін ол 
адам  медицина  гылымын  жақсы  білетін  эрі  тәжірибелі 
болуы тиіс.  Өйткені,  медицинадан  хабары  жоқ жай  адам 
бастағы  бір-бірімен  астасып,  иго-кию  боп  жатқан  буын- 
дарды  буын  деп  те  ойламайды.  Кұйымшак  сүйегіндегі 
буындар  шорланған  буындарға  жатады.  Мейлі  өлік, 
мейлі  қаңқа  күйінде  қолға  алған  күннің  өзінде  медици- 
наны жақсы меңгермеген адамның бұл буындарды тануы 
мүмкін емес.
Кеуде  сүйегі  (sternum)  3  бөлек  сүйектен  күралады. 
Бүлардың  бір  буыны  шеміршек,  бір  буыны  сүйекке 
айналған  буын  пішінін  кұрайды.  Сүйекке  айналған  бу- 
ынды  білу үшін де  медицинаның  маманы  болу міндетгі.
104

ИМАНИ ГУЛ
Бұл екі буынды да өлік я болмаса қаңка күйінде ажырату 
мүмкін емес.
Бас  сүйектің  орталығында  орналасқан 
«Сфенойд» 
(Sfenoid)  деп  аталатын  сүйек,  бөлек-бөлек  10  жұп  бас 
сүйегімен  буынды  қүрайды.  Бұл  буындар  өте  күрделі, 
бейнелері шым-шытырық, ретсіз пішінде келген.
Қуыстарында 
«Дискас»
  (discus)  деп  аталатын 
шеміршек томпақтары бар кейбір  буындар да кездеседі. 
Беті  жай  ғана  сүйек  секілді.  Адам  қайтыс  болып, 
денесіндегі  жүмсак  тіндер  шіріп,  каңкаға  айналғанда, 
бүлар буын емес секілді көрінеді. Оларды қаңқа күйінде 
анықтау да сол сала мамандарының кырағылыгын кажет 
етеді.  (Кеуде  сүйегі  -   бұғана  сүйегі  буыны,  мойын 
омыртқаның артқы жағындағы буын секілді).
Баста  орналасқан  кішігірім  аралдар  секілді 
«Ос  су- 
турарум»
  (os  suturamm)  деп  аталатын  сүйектерді  өлік 
күйінде  аныкгау  қиын.  Оны  тек  каңқа  кезінде  ғана 
анықтап, санауға болады. Жіліншікгегі 
«Талус»
 (talus) деп 
аталатын сүйек пен тобьщ сүйегінен (calcaneus) пайда бо- 
латын буын үш түрлі болса да, сырттай бір-ақ буын секілді 
көрінеді.  Бүны  тек  қаңқа  күйінде  болмаса,  елік  күйінде 
анықтау өте қиын.
Өздеріңіз  де  куә  болып  отырғавдай,  буындардың 
тобын  аныктау  үшін аса  шебер  маман  болу кажет.  Енде- 
ше,  түрлері  мен  топтарына  қарай  Хазіреті  Мүхаммедтіц 
(с.а.у.)  адам денесіндегі  буындар санын  360  деп  айтуы -  
оның пайғамбарлығының дәлелі.

ИМАНИ ГҮЛ
М едицина бойынша адам денесіндегі жаппы буындар көрсеткіші
I  ТПІМ
O s su tu ra e-o ca p ita lts............................. ..—
......  4
Б а с  с ү й е к  б у ы н д а р ы
S utura coronalis (frontaJ parietal арас ы )......... ..
...  1
O s sutura e-p an e tah s........... .............................. .
Ь а р л м г м —................._ .... ................................... ... 
90
S u tu ra  squam osa  (tem poral -  p a n e ta l а р а с ы ) ...
2
П  -гізіи
Sutura spheao-squafflosa...................... ........... .
.....2 .
О м и р т қ а  б г ы н л и р м
В ы
S u tu ra  fronta-rvgom atica.......5... 
...... ..............
2
М о ііы  н (C e rv ic al) -  Кеуд* (T horasic) -
Sutura tronta -sphe noida le......................................
2
( L u m b a r )  -  С е г и к ч г  ( S a c r a l ) - к ұ й ы м ш ак
Sutura tem pora-zygoraatica  ........  
.............
2
(C oecvx)
Sutura spheno-zygoraatica......... ..................._ ....... ....  2   .
А уы з ом ы ртканьщ  atlantooccipitai буыны ...
Sutura zygoma-maxi lla n s ............... ........................
2
А у ь о  ом ы ртканьщ  fovea  art.
S u tu ra  la cn m o - e th m o id a le ................................... ....  2.
In ferio r’u ..  axjsin fovea art supenor’u ............
Sutura fronto-la cnm ale ...................................... ......
2
Dentis-TiK facses a rtic u la m
S utura fronto-ethm oidale..............................
.... 
2 
.
a n terio r posterior- л а р ы ........................ ............
Sutura m axilla-facnm ale .................... 
............
....
  2   '
М о н ы к  3  -  М о й ы н  2
S u t u r a f to tito - m a x ilJ a r e ...........................   „
....  2
(F ove a  art. ж э н е  S u p  inferior).  >.......................
S utura nazo-raaxrtlare, 
................................ ...  2
М ой ы н  3 —М ой ы н  4 .........................................
S utura nazo-frontale.....................   ..................
....  >2
М о й ы н  4 -  М о й ы а  5 ......— ..........1...........- .....
S utura lam boidea (occipital-parietal) 
...
....  2
М о й ы н  5 -  М ой ы н  6 .........................................
Sutura parieto-m astoidea............ 
. . .  
...
.... 
г
М ой ы н  6  -  М ой ы н  7 ....... — ..........................
Sutura occipito-transversa
(m terparietel-occipital б у ы н ).....................
....  1
К е у д е   1  -  Кеуд е 2...... ...................- ......... .........
S utura terapora-m andibularis......... ..
2   -
S utura sp hene-parietalis.... 
. 
.
..... 
-г
К е у д е  3 -  К еуд е 4 ; ......... .......................... - .....•
..-  2
Sutura tem pora-m astoidea 
. . .
....
S utura sagitalis (екі  parietal арасы ).........  
....
....  l:
S utura tatem &salis.....................
....
S utura palatine m ediaoa (in te r m axillaris)
.... 
,  -
S u tu ra  sp h e n o -m asto id ea............
2.
S u tu ia s p h e n o o c c ip ita le   . .. 
. .  
. 
.
....
S utura spheno-vom er..................
....
S utura p a la tin i- tra o s v e ra :........................
...... 2   ?'
К е у д е  2  -  К е у д е  3 ............................ ...................
Sutura in c is iv e .....................
....  2
К е у д е  3 - К е у д е  4 . ................................ - ...........
S u t o a  palatine-vom er
. . .   2
Sutura spbeno-paktioi
Sutura m alleu»-incus-stapes;,  .
. . . . 4
...  2
Sutura zygom a-m astoidea.. 
;
....  2
Sutura spheno-rnaxiliare........ 
’
Sutura m a xilla-ethm oidale .........
■.. 
■
:
К е у д е  8 -  Кеуд е 9
S utura vom ero-m axillare 
-
К еуд е 8  -  Кеуд е 
9
..... :.............. ........................
....
^
Sutura vom ero-ethm oidale
I
К е у д е  9  -  К е у д е   1 0 ............................... .............
...  2
S utura palatini-ethm oidale .........   .  ..
2
 
'
К е у д е   1 0 - К е у д е   1
1
....... ......... ........ ..........
Sutura palatini-m axilla.......................
2
К еуд е  1 1 - К е у д е   32 
......... -....... .............
....
\
S utura tvazo-ethmoMale............
.....  2   '
К е у д е   1 2 - Б е л  
\
............................. ............ -......
...  2
Sulura  spheno eth m o id ale. 
...
2
Б е я   1  — Бел 2 .-................... ................................... ..........2
Sutura interpalatini.......................
. ....  1
Б е л  2 - Б е л  3 .......................................................
2
S utura O s suturarum -tem poral'occipital-parictal
Б ел  3  -  Б е л  4 ............  ........  
..................
2
O s suturae-tem poralis..........................
.....  4
Б ел 4  — Б е л  5 ............ ...........................................
Б ед  S - Ж а м б а е   1 .................................................
.. 
г
106

И М АН ИГҮ Л
Е к І о м ы р т к а  кеулссі (corpus) арасыш іагы 
б у ы ш и р
Atlnnto - a x is  -  мойьш 2 ..........................................
М о й ы н 2 - М о й ы н З ................. ......... ............ .
.  М ойы нЗ - М о й ы н 4
. ........................................
-  М о й ы н 4 -М о й ы н  5 ................................................
М о й ы н 5 ~ М о й ь ш 6 ............. - ................................
М ойын 6 -М о й ы н 7 .................................................
М о й ы н 7 —Кеуде  1 .........................................
,  Кеуле  1  -  Кеуде 2 .......................................................
-  Кеуде 2 -  Кеуде 3 .......  
........................................
Кеуде 3 -  Кеуде 4 ......................................................
Кеуде 4 -  Кеуде 5 ......................................................
Кеуде 5 -  Кеуде б ......................................................
;  Кеуде 6 -  Кеуде 7 .................................................. ..
Кеуде 7 -  Кеуде 8
.................................................
Кеуде 
8
 -  Кеуде 9 .................................. ...................
К е у д е 9 - К е у д е   ) 0 ....................................................
Кеуде  1 0 -К е у д е  11.....;...........................................
Кеуде  11 -К е у д е   1 2 .................................................
Кеуде  12 -  Бел  1 ........................................................
Бел  I  - Б е л 2 ..............................................................
Бед  2 - Б е л З   ...............................................................
■  Бел 3 — Бел 4 ..............................................................
•  Бел 4 - Б е л  5 ..............................................................
Бел 5 -С е гіэ к в э   1 ................ ...................................
Сегізкөз  1 -  Сегізкоз 2 .............................................
Сегізкөз 2 -  С е т к ө э  3 ................................. ............
Сегізкөз 3 -  Сегізкөэ 4 ............................................
С егізкм  4 -  Сегцкөэ 5 ............   .......................
Сегізкеэ 5 -  Қ уйьгм ш акі..................................
Кұйы мшак J  -  Қ^йымша* 2 ............................
Куйымшак 2 -  Құйымшак 3 ............................
Құйымшэк 3 -  Құйымшак 4.............................
Қуйымшак 4  -  Қуйымшак 5 ............................
Ь а р л ы г ы _____............................... - - _______
Ш  ТІЗІМ 
Қ а б ы рга  буындары 
Fovea costalis supe rior - F o v e a  costa/is inferior cotta 
Кеуде  1  -  Кеуде 2 
2
Кеуде 2 - Кеуде 3 
2
.  Кеуде 3 -  Кеуде 4 
2
j   Кеуде 4  -  Кеуде 5 
2
Кеуде 5 -  Кеуде 
6 
2
К е у д е 6 -К е у д е  7 
2
Кеуде 7 -К е у д е  8 
2
.  Кеуде S -  Кеуде 9 ......................................................
2
;  К е у д е 9 -К е у д е  
1 0
..........;...................   .................'.2
F ovea costalis пен c m ta (кабы рга) а/пииндсии 
буын
,
  М ойы я 7 -  Кеуде 1 ............................................. ......2
Кеуде  1 0 - К е у д е   1 1 ................................................. 2
<  Кеуде  1
1
 -  Кеуде  1 2 ..................... ............................2
Fovea costalii tr a a iv r rt s lii
1  Мойын 7 -  Кеуде  1 .........................................   ....... 2
Кеуде  1  -  Кеуде 2 ..................................................... 2
;  Кеуле 2 - Кеуде 3 ......................................................2
,  Кеуде 3 -  Кеуде 4 ......................................................2
Кеуле 4 -К е у д е  $ ............................................... . 
2
Кеуде 3 -  Кеуде 
6
 ......................................................  2
Кеуде 6  -  Кеуде 7 ........... ..........................................2
Кеуде 7 -  Кеуде 8 ......................................................2
Кеуде 8 -  Кеуде 9 ............................. ........................2 .
42
IV  тМ м
Н ы к  жэие колдарға байлаиы еты  буындар
Л- Квкірек, иы қж яке ко л дір
Stemo Costal буы н.................................................. 
J4
Syncondrosis  stemalis  (manu  brium  жэне  corpus
stemi).. 
1
Stemo-clavicularii......................................................  2
Corpus stem i-xiphoideus........................................  I
Acromion scapula -  davicula........................... .......   2
И ы кбуы яы (Scapula-humerus).............................  2
Humtfo-ulnarfpazi-ripceK).................................. .....2
Radio-ulnar (proksimal).................... ...................... 2
Radio-ulnar (distal).............. ....................................   2
Arlicul. Redio-сафеа.................................................2
Articut. Media-carpea................... ........................ . 
2
Anicul triquatrum-lunatum........................................ 2
Articul Lunatum-scaphoideum.................... ...........  2
Anicul. trapezium metakarpea...................................  2
Anicul. trapezoideum-trapezium...............................2
Arlicul  carpometacarpea-pollicis..............................2
ArtieuL caprtatum-trapezoideum...............................2
Articul.  hamatum-capitatum......................................2
Anicul. raediocarpea................................................. 2
Articul. carpometacaipea...........................................2
Articul.  capitawm-metacarpea.................................. 2
Anicul.  interfalansjc жэне metacarpo falanx............. 2
Б арльігы  
........ 80
Ортвм жілік м а н е  ж ііінт ік
Sacroliiac6yuH ........................ ......... ...................... 2
Discus intetpubicus.................................................... I 
;
Articul. coax femoral.............. ............................. —  2 
:
Tibia -  femoral б уы н................................. .............   2
Proksim altibia-fibular........................................... .  2
Distal tibia-fibular....................................................-   2
Tibia-talar (жілініш*)................................................ 2
Qiboid-metatarsus 4ж аке 5......................................2
Cuneiform 3 -  metatarsus 3 және 4-тія жартыеы  .  2
Cuneiform 2-Metatarsu J 2-w« ж ірты с ы ................2
Cuneiform  1  -  Metatarsus  I ....................... .............. 2
Navicula-cuneifom  1.2.3..........................................  2
Tilo-naviculare.................... ....................................2
Talo-calcaneus (anterior)...........................................   2
Talo-calcaneus (media-post)..................................... 4
Cuboid-cuneiform................ ....................................   2
Intetcuneiforme 2 .- 3 . арасы......... ....................... ...2
M etacarpo-pbalangiataoM ieieiphalangial............. 28
Б арлы гы ._________________________________M
Ж а д п ы с а п ы ............................... ....и—  360
Бұхари  мен  Мүслимде  риуаят  етілген  хадистер 
бір  жағынан  мүғжизалыкты  білдірсе,  бір  жағынан
107

ИМАНИ ГУЛ
күлшылыкпеп  қоса  елге  жақсылык  жасаудың  мэнін 
ұқтыруда.
Жоғарыдағы  хадистерде  келтірілген  эр  буын  ушін 
садақа  боп  есептелген  іс-эрекетгер  мыналар:  Алла 
Тағаланы  пэктеу,  шүкіршілік  етіп,  Оған  мадақ  айту, 
ұлыктау,  жамандықтан  тыйып,  жаксылыкка  бұру,  сэске 
уақытьшда  оқьтлатын  екі  бас  намаз,  лэ  иләһа  иллаллаһ 
деу, Қүдайдан кешірім тілеу, ел жүретін жолда жатқан тас, 
тікен,  сүйек  с иякты  зиянды  нәрселерді  алып  тастау,  екі 
адам дауласса,  эділ төрелік  айту,  бір  адам  атына мінерде 
демеп  жіберу  немесе  қоржынын  артысу,  жақсы,  үнамды 
сөз айту, намаз үшін мешітке бару.
Бұл  аталған  ж ақсылықтардын 
эрбірі 
бір-бір 
буынның  өтеуі,  шүкірі,  садақасы  ретінде  қабыл  бола- 
ды.
Буындар  калайша  адам  денесіндегі  сүйекгерді 
бітістіріп,  түтастай 
бір  ағза  ретінде  қимылдауын 
камтамасыз  етсе,  хадисхерде  айтьшған  жақсылык  жа- 
сай  жүру  де  ел  арасындагы  өзара  бауырмалдыкты, 
ағайындыкты, сүйіспеншілікті арттыратын байланыстарға 
жатады.
Хадис 
астарынан 
ғылыми  шындықпен  катар 
қоғамдық 
өмірдің 
тыныштығы 
мен 
бейбітшілігін 
нығайтатын  эрі  мол  сауапқа  кенелтетін  іс-шаралар 
жатқанын көреміз30.
• 
Ішіп-жеу  өлш емі. 
Салауатты 
өмір 
салтын 
қалыптастыру 
медицинаға 
қатысты. 
Алла 
елшісі: 
«Тамиқтангин  ш ақт а  асцазанны ң  үш т ен  бірін  -  
т амаққа,  үіит ен  бірін  -   суга,  үш т ен  бірін  -   ауага 
қалдыры ңдар.  А планы ң  қат т ы   аиіулапт н  ыдысы  -  
т олы асқазап»,  -
 дейді.
30  «Аңсар» журналы.  № 2. Б .2 7 ,2006 ж.
108

ИМАНИ ГҮЛ
Басқа  хадистер  де  бар.  Алла  елшісінен:  «Үмбетім 
жайында ең ңорыққан треелерш: үлкеп қарын мен коп 
уііқы. Жалңаулық пен «яңин» әлсіздігі».
Өмірін  бақылаусыз,  есепсіз,  аңғалдыкпен  өткізіп, 
гумырыныц  соңына  дейін  алаңсыз  ұйықтап  өткен  адам- 
ның семіріп май жинауы, май жинаған адамның семіз бола- 
тыны даусыз, Адам толған сайын көп жейді. Жеген сайын 
өзін  салғырттьщқа  салады.  Өте  көп жеген  адам,  элбетте, 
көп  ұйықтайды,  көп  ұйыктаған  адамда  сөзсіз  «яқин» 
яғни  терең  гүсінік  немесе  берік  иман  пайда  болмайды. 
Қай  жағынан  алып  карасаныз  да,  барлығы  Алла  елшісін 
қобалжытқан.  Бүл  туралы  медицина  галымдарының 
ғылыми 
қорытындыларын 
окып 
карасаңыз, 
Алла 
сүйіктісінің (с.а.у.) сан ғасырлар бүрын айтқан сөздерінің 
кэміл шындық пен акиқат екеніне көзіңіз жетеді.
• 
Ш ы бы н ға  қаты сты   шындык.  Бұхаридіц  жеткіз- 
ген  хадисіне  сүйене  отырып,  Алла  елшісін  (с.а.у.) 
тыңдайық:  «Кей  адамның  (су  немесе  тамаң)  ыдысына 
шыбын  түссе,  батырып  жіберіп,  цайта  алып  таста- 
сын.  Өйткені ңанаттарының біріпде ауру,  енді бірінде 
шипа бар».
Әуелі, шыбынның микроб тасуы, сол кездегі адамдар 
үшін беймэлім нәрсе еді. Шыбын бір сұйык затқа түскенде, 
Қанаттарының  бірін  сақгықпен,  жоғарыда ұстауға тыры- 
сады.  Екі  қанатын  бірдей  батырмайды.  Өйткені  қонған 
жерінен қайта ұшқанда, күрғақ қанаты оның ұшып кетуіне 
жеңілдік  жасайды.  Осылайша  ұшып  кетеді,  бірақ  ішкен 
астарымызға  қалдырған  микробтарымеи  бізге  де  ауру 
жүктыралы.
Екіншіден,  (мұндай  жағдайда  ескертілген  нэрсе) 
шыбын түгелдей ыдысқа батырылып, қайта шығарылып 
тасталады.  Өйткені  оның  бір  канатында микроб,  екінші
109

ИМАНИ ГУЛ
канатында  сол  микробты  жоятын  антимикроб  бар. 
Өліммен  арпалыскан  шыбынның  аркасынан  нукып  кеп 
жібергенде,  сақталған  антимикроб  кұтысы  жарылып 
кетеді.  Осылайша  шыбын  алғашкы  канатымен  жуктыр- 
ған  микробты  дезинфекциялайды.  Бүлай  жасау  діни 
міндет  болмаса  да,  қажет  жағдайда  колдануға  болатын 
гылыми ақикат.
Бул  мәселенің  гылыми  тркырымын  ғалымдар 
шыбынның  арқасынан  басқан  кезде  микроскоп  аркылы 
кейбір  микробтардьщ  кэдімгідей  қимьшдап  жүргендерін 
растайды.  Бүгінде  олардьщ  стерилизация  қызметшілері 
екеніне ғалымдар толык көз жеткізіп отыр31.
• 
Пайғамбарымыз  (с.а.у.)  бір  хадисінде: 
«К імде  кім 
м ай  (крем) ж ацқы сы  келсе, ең алды м ен қастарынан ба- 
стасын.  Ө йт кені б ул  бас ауы руы н ңайтарады. Адамның 
қасы  -  депесін де ең апгаш  п ай да болган түктер»
 деген.
Бұл  хадистен  адамның  қасы  мен  бас  ауруының ара- 
сында  байланыс  бар  екенін  эрі  кастық  адам  баласынын 
денесінде пайда болған ең алғашкы тұк екенін түсінеміз.
Бұл  жайлы  проф.  Увейс  Маскордың 
«Эмбриология» 
атты дэріс кітабында былай делінеді:
«Ең  алгашцы  түктер эмбриондъщ төртінші кезеңде 
пайда болады.  Ол т үк
 — 
қастар».
Бүгінгі  таңда  дамыған  медицина ғылымы 

жүктеу/скачать 8,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: