Р. Сыздык 1-том indd
жүктеу/скачать 1,9 Mb. Pdf көрінісі
|
Абай Р Сыздықова
| ар, абырой, пейіл, несіп, уақыт, мезгіл, қаһар, шара, хал, зейін,
ақыл, дәурен, айбат, даңқ тәрізді абстракт ұғым атаулары мен сын-сипатты білдіретін момын, арам, адал, мәлім, риза, әділ, мақұл, залым, бекер сияқты шығыс сөздерін, сондай-ақ оқу-мәдениет саласына қатысты хат, қалам, сия, көлем (сөз), ғалым ~ әлім, ғылым сөздерін де, бейбақ, байғұс, пақыр, мей- ман, дұшпан, дос, әйел, зайып, данышпан, әскер, қызметкер тәрізді адамды әр алуан жақтан білдіретін сөздерді де Абай еркін және актив қолданған. Бұл көрсетілген сөздер түгелімен дерлік Бұқар, Шал, Махамбет, Шернияз 74 ақындарда да, Абай 74 Бұл фактілер осы төрт ақынның «XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ ақындарының шығармалары» атты 1962 жылғы жинақта жарияланған текстерінен алынды. Біз бұл төртеуін алғанда, Абайға дейінгі қазақ әдебиетінің өкілдері тек осылар ғана 77 тұстастарында да мол кездеседі. Демек, бұлар – Абайға дейінгі кезеңдерде-ақ халық тіліне сіңген, жалпылама қолданыста жүрген, қазақ тіліндік болып кеткен сөздер. Абайдағы абстракт ұғым атауларының бірсыпырасы осы көрсетілгендей, бұрыннан қалыптасқан шығыс сөздері: ар, абырой, мейір, нала, парыз, нәпсі, қаһар, қиял, құдірет, дәурен т.б. Абстракт атаулардың біразы өзгелердегі тәрізді, Абайда да -лық, -шылық жұрнақтары арқылы тілге сіңіскен араб-парсы түбірлерінен жасалған: зұлымдық, қапалық, тәкаппаршылық, адамдық, адамшылық, мейірбандық, әділеттік, әділетсіздік т.т. Абай тіліндегі жалпыхалықтық қолданыстан алынған шығыс сөздерінің 2-3 белгісін көрсетуге тура келеді. Ең алды- мен, қазақ тіліне Абайға дейін қалыптасып, орын тепкен араб- парсы түбірлері Абайдан бұрын да, Абайдың өзінде де қазақ тілі жұрнақтары арқылы жаңа сөздер жасайды. Мысалы, бұрыннан бар адалдық, арамдық, әділдік, адамдық, достық, дұшпандық, қорлық, зорлық тәрізді есімдер де, Абай текстерінде активтен- ген немесе жаңадан жасалған асықтық ~ ғашықтық, арлылық, мейірбандылық, рақымдылық, қапашылық, Құдайшылық т.б.- ның түбірі – жоғарыда көрсетілген сіңісті, түсінікті сөздер. Тілге ертеректен енген шығыс сөздерінің грамматикалық және тұрақты тіркес жасау қабілетін Абай жақсы пайдаланады. Баға қылу («бағалау, жоғары көтеру»: Маманды рулы елге баға қылған – «Айман-ІІІолпан», 1957), бәс кесу (Сексен байталға бәс кесіп – «Қыз Жібек», 1963. 43), пейілі тарылу, сәлемге келу, ары төгілу, шайтан сөзі, пейілінен табу, насихат сөз, ғашық оты – ашық оты, уағдадан жылысу, уағдада тұру, қаза келу, кәр қылу т.б. тәрізді тіркестер Бұқардан бастап XIX ғасыр ақындарында, фольклорлық үлгілерде актив қолданылған. Абай осылармен қатар араб-парсы сөздерін қатыстырып бірнеше жаңа фразеологиялық және грамматикалық тіркестер жасайды. Мысалы, ғашықтық жарасы (бұрынғы ғашық оты ~ ашық оты дегеннің үлгісімен), Хаққа мүлгу, қалың қайрат табу, ғылым оқу, ғылым бағу, ғылым іздеу тәрізді тіркестер деп есептеуден, әрине, мүлде аулақпыз. Бұларды мысал үшін ғана таңдап, материал жинадық, Абайға дейінгі күллі ақын-жыраулар сөздігін сүзіп шығуға әзірге мүмкіндігіміз болмады. 78 жасап, оларды өте жиі қолданады: Ғылым таппай мақтанба (I, 44). Сол малды сарып қылып ғылым табу керек (II, 168). ...Ғылым тапқандардың жолына... (II, 164). Бұл – «білімді болу, оқу» мағынасындағы тіркес. «Білім алу, оқу» мағынасындағы ғылым оқу да осындай: Ғылым оқып ой таппай (I, 58). Ғылым жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|