Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевтың 021 жылы қаңтарда жарияланған «Тәуелсіздік бәрінен қымбат»
жүктеу/скачать 1,32 Mb. Pdf көрінісі
|
2021-16
| Кенжехан МАТЫЖАНОВ,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Т Ұ Л Ғ А А А А А А А А А А А А А Т У Р А Л ТҰҢҒЫШ ТӨРАҒАСЫ да, Үкімет қаулысына да қарамай заманның қиындығын, қаржының тапшылығын сыл- тауратып, түлкібұлаңға салды. Міне, осы сәтте Т раға мәселені Үкімет алдына дейін шығарып, зіне олармен қатаң с йлесетіндей мәртебе алып, кабинетіне тікелей шығатын үкіметтік телефон қойдырып, облыстан ұсынылатын кандидатураларды Комитеттің мақұлдауымен тағайындайтын пәрменге қол жеткізген еді. Соның нәтижесінде бірер айдың ішінде облыстардың барлығында басқармалар құрылып, іске кірісті. Олар мәртебесі ж нінен аймақтардағы Ішкі саясат, білім, мәдениет сияқты байырғы басқармалардан кем болған жоқ. Жеке ғимараттары, авток ліктері, мәселелерді з құзыретінде қарап, шешім шығаратын алқа құрамы да болды. Алғашқы облыстық басқарманы Жезқазған облысы (ол уақытта облыс тарамаған) құрып еді. Облыс басшысы Юрченко ұлты басқа болғандықтан елдің алдына түскісі келді ме, әлде орынба- сары >лихан Бәйменовтың ықпалы болды ма, әйтеуір 7 адамнан тұратын басқарманы жедел құрып, басшысына сол ңірге танымал мәдениет қайраткері Сәдуақасов Қайырбек тәрізді іскер, беделді азаматты тағайындау ж нінде ұсыныс жіберді. Бұдан әрі іркес-тіркес ұсыныстар жиіледі. Ең соңынан Ленинск қаласында басқарма құрылды. Осының нәтижесінде әр ңірлік тіл саясатының қайраткерлеріне айналған Мархабат Байғұт (Шымкент), Нұрпейіс Қасымов (Алматы облысы), Аман Тілеуберді (Семей), Садуақасов Қайырбек (Жезқазаған), Қалқаман Сарин (Қостанай), Естай Жай- лыбаев (Ақт бе), Кеңесбек Демешов (Ал- маты қаласы), Күләш >бдікешова (Жам- был), >лия Ахметова (Солтүстік Қазақстан), Гүлмира Мәдиева (Шығыс Қазақстан) сияқты іріктелген тұлғалар тағайындалды. Комитеттің жұмысын жүйелі жолға қою мақсатында алдымен Қазақстан Республика- сында Мемлекеттік тіл саясатын жүргізудің Тұжырымдамасы жасалып, ол Премьер- министрдің орынбасары жанындағы кеңесте талқыланып қабылданды. Б а я н д а м а ж а с а ғ а н Т і л к о м и т е т і н і ң т рағасы Сұлтан Оразалинов к птеген зекті мәселелерді шешуді күн тәртібіне қойды. Тіл саясатын министрліктермен, облыстармен үйлестіре жүргізудің мәселелері қозғалып, бұл арнадағы Тіл комитетінің орны мен р лі нақтыланды. Бұл – мемлекеттік тіл саясаты ж ніндегі алғашқы ресми құжаттардың бірі еді. Бұдан әрі Қазақстан Республикасының «Тіл туралы» Заңы мен Үкіметтің «Тілдерді дамытудың мемлекеттік бағдарламасын» кезең-кезеңімен жүзеге асырудың жоспары комитеттің алқа мәжілісінде қабылданып ң і р л е р г е ж о л д а н д ы . О б л ы с т ы қ т і л басқармалары ңірлік жоспарлар жасап жүзеге асыруға кірісіп кетті. Дегенмен, республикада да, облыстар мен аудандарда қордаланған ша- руалар шаш етектен еді. Ең басты мәселе, мемлекеттік тілге деген қоғамдық к зқарасты сауықтыру болды. Бұл орайда, шовинистік к зқарастағы кеудемсоқ орыс тілді ортаны сабасына түсіру оңай болған жоқ. Құлап қалған КСРО-ның тұлыбына қарап м ңіреп жүрген әсіре саясаткерлер қарасы те к п еді. Олардың сойылын соғатын ақпарат құралдары да отқа май құйып отыра- тын. С з бостандығын, баспас з бостандығын желеу етіп құрылған саржағал басылымдар- да сан жоқ болатын. Солардың ішінде тіл саясатына шіге, ршелене шабуыл жасаған газет «Караван» болды. Бұл басылым жарық к рген сәтінен бастап қазаққа қарсы атой салды. 3здері алғашқыда біз барған ғимаратта отырған екен, содан шыққысы келмей біраз қитыққаны бар, кейіннен сол шін алғысы Ондайға келгенде т раға аса талапшыл, табан- дап отырып алатын, к ңілжықпастыққа бар- майтын еді. Бірде Сыртқы істер министрлігінің тіл саясатына байланысты жұмысы қаралып, үлкен сынға ұшырағаны бар. Олар здерінің шетелдермен жұмыс істейтінін, қазақша білетін кадр тапшылығын сылтауратып, сытылып кетуге тырысқанда, Алқа т рағасы Заң бәрімізге ортақ, тәуелсіз мемлекеттің елшілері керісінше мемлекеттік тілді міндетті түрде білуі керек деп отырып алған. Сол сәтте Министрліктен келген кіл Қайыр Омаров де- ген ағамыз: «Талаптарың орынды. Елшілердің ішінде нерпаз адамдар да аз емес» деп зі опералық даусымен ән шырқап беріп, жұртты жадыратып жіберген еді. Тіл комитетінің ұсынысымен бірнеше Үкімет қаулысы да дайындалды. Соның алғашқысының бірі, қазақша адам аттары мен тегін дұрыс жазудың тұжырымдамасы жасалып, Ішкі істер министрлігіне қолданысқа жіберілген. Сол нұсқа аздаған згерістерімен әлі күнге қолданылып келеді. Оның орын- далу барысы да алқа мәжілісінде Ішкі істер министрлігінің паспорт рәсімдеу басқармасын шақыра отырып әлденеше рет талқыланған. К омитет құрамында Терминоло- гия және ономастика басқармасы құрылып жұмыс атқарды. Алғашқы к птомдық терминологиялық с здіктер де сол кезеңде дайындалып, кейіннен жарық к рді. Мемлекеттік терминологиялық комиссияның жұмыс органы ретінде терминдерді жүйелеу мен бекіту жұмыстары да қарқынды жүргізілді. Ай сайын терминком мәжілісінде жүздеген атаулар мен ұғымдар сараланып бекітілетін. Олар баспас з бетінде де қызу талқыланып жататын. Ішінде ұтымды ұсыныстар мен сәтсіз қолданыстар да болмай қалмайтын. Қалай дегенде де жұртшылықтың белсенділігі жоғары еді. Бірде терминком мәжілісінде әскери терминдер талқыланды. Қорғаныс министрлігі дайындап әкелген жобада жақсы қолданыстар к п болды, біразын мақұлдадық. Енді біразы құлаққа тосаң естілген соң кейінге қалдырылды. Соларды талқылап отырған кезде терминком мүшелерінің бірі: «офицер» деген ұғымды «серке» деп аударсақ қайтеді деген ұсыныс айтып қалғаны. Қорғаныс министрлігінен келген полковник (аты-ж нін ұмыттым) шыр-пыр болып қарсы шықты. Сондағы айтқан уәжі: «Ертең оны біздің жігіттер орысшаға аударып алады. Содан олар бірі-бірін «Козел Пәленбай Пәленбаевич, ко мне» деп мазақ қылмай ма деп күлдіргені бар. Иә, тілдің түгендейтін ұпайы к п еді! Ол уақытта ономастикалық мәселе де күйіп тұрған. Кезінде қиянатпен зегеріп кет- кен жер-су атауларын қалпына келтіру ж нінде ңірлерден келген мыңдаған ұсыныстар Мемлекеттік ономастикалық комиссияда қаралып, Үкімет шешімімен бекітіліп жата- тын. Комитеттің ономастика б лімі мекемелер- дің маңдайша жазулары мен жарнамалардың жазылу ретін оқтын-оқтын тексеріп, олардың қорытындысына байланысты талаптар қойып, ақпарат құралдарына жариялау үрдісі де осы кезде қолға алынған. Тексеру кезінде небір қызық жайға да тап болып, жігіттер бертінге дейін күлкіге айналдырып айтып жүретін. Мәселен, бір тексеріс кезінде мамандар: «Департамент недвижимости» дегенді «Жыл- жымайтындар департаменті», «Мужской душ», «Женский душ» дегенді «Ерлердің суағары», «>йелдердің суағары» деп аударып қойғандарын айтып күлкіге батыратын. Тіл комитетінің ұсынысымен мемле кеттік қызметкерлерді мемлекеттік тілге тегін оқытып үйрету ж ніндегі мәселе заңдастырылды. Бұған дейін ол қазақ тілі қоғамы арқылы ТІЛ КОМИТЕТІНІҢ |