Жануарлар экологиясы

(таксономиялық)  жіктеу  бойынша  бір  тонка  жагатын  жануарлардың 
ішіңде  тіршілік  нысаны  бойынша  әртүрлі  топқа  жататыңдары  да 
біршама  кездеседі.  Айталық  балыктардың  көпшілігі  сүңгуір  пішінді 
болганымен  ішінара  су  түбінде 
мекендейтін  жалпақ  пішінділері 
(түтасқанат,  іүйетабан),  калқыма  тіршілк  ететін  доп  тәрізді  домалақ 
пішінділері  (сауытгы  балық),  судың  айдынында  жүзіп,  түбінде 
бауырымен  жоргалап 
қозғалатын  жылан  тәріздес  пішінділері 
(жыланбалық)  т.б.  таңғажайып  кейіп  -   кескінділері  де  кездеседі. 
Күстардың  ішінде  қанаты  толық  жетілмеген,  жер  бетінде  жүгіріп 
қозғалуға  гана  бейімделген  (түйеқүс,  киви),  канаты  ескек  тәріздес 
жүзгіш  күстар  (пингвин)  қатарлы  үшу  кабілетінен  айрылғандары 
кездеседі. 
Бакалшағы 
бүратылған 
күрсақаякты 
ұлулардың 
(Сазігоросіа)
  көбі  сырғанай  жылжып  қозғалуга  бейімделген.  Бірақ, 
олардың  ішінде  де  түңғиық  суда  жүзуге  бейімделіп  жүзбе  қанатты, 
бірак  бакалшыксыз  түрге  өзгерген  экологиялық топтары  (қанатаяқты 
үлулар),  топыраққа тығылуға  бейімделіп,  бақалшықсыз,  қүрт  тәріздес 
пішінді болған (жалаңаш шьфыш) топтары кездеседі.
Кей  жағдайда  систематикалық  тұргыдан  бір  топка  (қатарлас, 
тұкымдас,  туыстас)  жататын  жануарлар  тіршілік  нысаны  тұргысынан 
бірнеше 
топка 
бөлінеді. 
Айталык, 
коңыздардың 
барлығы 
систематикалық  жіктеу  тұрғысынан  қатты  қанаттылар 
(Соіеоріега) 
катарына  жататыны  баршаға  аян.  Ал  тіршілік  нысаны  тұрғысынан 
алып  карайтын  болсақ  биоценоздың  эртүрлі  қабатында  және  әртүрлі 
ортада  тіршілік  етуіне  байланысты  қоңыздардың  ішінде  жүзетін, 
қазатын,  жорғалап  жүгіретін,  секіретін  т.б.  түрлері  кездеседі. 
Систематикапық  бір  ғана  топқа  жататын  тасбакалардың  ішінде 
адымдап  козғалып  кұрлыкта  тіршілік  ететін  түрлері,  ескек  аяктары 
арқылы суда жүзіп тіршілік ететін топтары кездеседі.
Систематикалық  тұрғьщан  бір  түрге  жататын  жәндіктердің  өзі 
де  тіршілік  нысаны  тұрғысьшан  әр  түрлі  топқа  бөлінеді.  Мысапы 
құмырсқаның  еркегі  мен  ұрғашысы  қанатты  болтындықтан  ұшатын 
жәндіктер  тобына  жатады.  Ал  жұмысшы  құмырскаларда  қанат 
болмайды. Олар жорғалап козғалатын жәндіктер тобын құрайды.
Сонымен  қатар  бір  түрдің  жануарларының  даму  барысында 
олардың  тіршілік  нысандық  тобы  ауысып  өзгереді.  Мысалы 
шөпбақаның немесе көлбақаның даму барысында олардың  суда жүзіп 
тіршілік  ететін  бақашабактары  балык  тәріздес  тіршілік  нысанынан 
құрлықта  тіршілк  ететін,  төртаяқгы  жануарлар  нысанына  ауысады. 
Сондай-ак көбелектің жұлдызқұрты  (дернэсілі)  құрт тэріздес тіршілік 
нысанына,  ал  ересейіп  жетілген  көбелек ұшатын  жәндіктер  нысанына
жатады.
і

«Тіршілік  нысаны»  деген  ұгымды  «экологиялык  куыс»  деген 
ұгымнан 
ажырата  білген  жөн. 
«Экологиялык  қуыс»  ұгымы 
биоценоздық  санатқа  жатады.  Экологиялык  куыс  организмнің 
тіршілік  ететін  биоценоздагы  факторлардың  жиынтыгы  арқылы 
сипатталады  жэне  сол  тірі  организмнің  өзінің  биоценозда  атқаратын 
міндетін  анықтайды.  (мысалы  қоректік  байланысы,  козгалысының 
түрі,  коргану  шаралары  т.б.)  Ал  «тіршілік  нысаны»  дегеніміз 
бейімделу  жүйелері  арқылы  пайда болатын  морфоэкологиялық ұгым. 
Тіршілік  нысаны  тірі  организмнің  белгілі  бір  экологиялық  куысқа 
бейімделуінің багытын жэне бейімделу  мөлшерін мэлімдейді. Дэлірек 
айтсақ,  қандай  бір  организмнің  тіршілік  ететін  ортасьга  және  ол 
организмнің биоценозда атқаратын  міндетін  тіршілік нысаны  аркылы
анықтауга болады.
Қорытып 
айтатын 
болсақ, 
«Тіршілік 
нысаны 
дегеніміз 
организмдердің  (жануарлардың)  шыгу  тегінің,  туыстьщ  деңгейінің 
эртүрлі  болуына  қарамастан  олардьщ  тіршілік  айналымының  кез 
келген  сатысында  белгілі  бір  экожүйедегі  өмір  сүру  жағдайының 
ерекше сипаттарын мэлімдейтін морфоэкологиялььқ ұқсастығы» деген 
аныктама  жасай  аламыз.  Бұл  анықтама:  а)  тіршілік  нысаны  -  
морфологиялық  бейімделушіліктің өзара тығыз  байланысты  біртұтас 
жүйесі  арқылы  сипатталады  дегенді;  б)  тіршілік  нысаны  деген  ұғым 
организмдердің  туыстьпс  тобымен  шектелмейді,  систематикалық 
әртүрлі топтың жануарлары жэне даму сатысының эртүрлі кезеңіндегі 
жануарлар  тіршілік  нысанының  бір  тобын  құрай  алады  дегенді 
нұсқайды. 
;.ч  ,  '

8. Жануарлар популяциясы
8.1 Популяция  туралы мағлұмат
Түрді қүрай гын ағзалар ешқашан жеке-жеке бөлектеніп тіршілік 
етпейді, ағзалар бірігіп белгілі бір мөлшерде ұйымдасқан жиын құрып 
өмір  сүреді.  Бір  түрді  қүрайтын  ағзалардың  осылайша  бірлескен 
жиынтығы популяция (гр: 
рориіиз —
 халайык) деп аталады.
Популяцияны  биология  ғылымының  коптеген  саласы  зерттейді. 
Бұл  салалар  популяция  ұғымына  өз  өздерінің  зерттейтін  объектісі 
тұрғысынан  аньщгама  береді.  Мысалы  жануартану  (зоология)  саласы 
«Популяция  деп  түрдің  таралған  ареалының  белгілі  бір  бөлігін 
иеленіп  орналасқан,  сол 
түрге  жататын  ағзалардың  бірлескен 
жиынтығы.  Олардың  морфологиялық,  биологиялық  сипаттары  ұқсас, 
генофондық  және  функциялық 
касиеттері  ортақ  болады»  деген
анықгама береді ( Шилов,  1985.  1988; Дава,  1967)
Эволюциялық  теория  тұрғысынан  А.Н.  Северцовтың  (1987) 
анықтамасында:  «Популяция  -   түрдің  тараған  мекеннің  белгілі  бір 
бөлігін  иеленіп,  ағзалары  басқалармен  салыстырғанда  сол  мекенде 
ерекше  тығыз  қарым  -   катынаста  тіршілік  ететін  бір  түрдің  ішіндегі 
оқшауланған 
топ. 
Түрдің 
табиғатта 
тіршілік 
етуінің 
және
# эволюциялық өзгеріске түсіп  дамуыньщ  ең  қарапайым  бірлік  бөлігі -  
популяция» деп тұжырымдайды.
Генетикалық  тұргыда  Айала,  Кайгерлердің  (1988)  берген 
анықгамасьшда:  «популяция  деп  шығу  тегі  және  кобеюі  тұрғысьшан 
өзара байланысып бірлескен ағзалардың жиынтығы» делінген.
Экологиялық 
бағытта 
берілген 
Н.М.Чернова, 
А.М. 
Быловалардың (1981) анықтамасында «ортақ бір мекенде бір — бірімен 
байланысып  тіршілік  ететін, 
бір  түрге  жататын  ағзалардың 
жиынтығы» деп  сипатгайды.  Б.А.Быков  (1983):  «Популяция дегеніміз 
өзін  өзі  толықтьфып,  ұрпақтан  ұрпақ жалғасқан  ұзақ мерзім  бойында 
көбею қабілетін сақтай алатын, бір немесе іргелес бірнеше биоценозда 
мекендейтін  бір  түрдің  агзаларының  (дарақтарының)  жиынтығы» 
деген аныктама береді. А.М.Гиляров:  «Популяция деп оз түрінің баска 
топтарынан  уақыт  және  кеңістік  арқылы  бөлініп  азды  —  көпті 
мөлшерде  оқшауланған,  өзін  өзі  сергітіп,  жаңғыртуға  қабілетті,  бір 
түрге 
жататын 
ағзалардың 
(дарақгардың) 
жиынтығы» 
деген 
экапогиялық анықтаманы ұсынады.
Аныктамаларға  зер  салып  сапыстыра  отырып  популяцияның 
төмендегідей сипаттарын байқауга болады: 
1
) популяция биологиялық
бір  түрге  жататьш  ағзалардың  топ  —  топка  бөлініп  бір  -   бірінен 
оқшлаулануының  нәтижесінде  пайда  болады; 
2
)  кез  келген  түр 
табигатта 
популяциялардың 
жиынтыгы 
түрінде 
кездеседі; 
3)
113
V

популяция  -   түрдің  кұрылымдық  және  эволюциялық  бірлігі;  4) 
популяцияны  қүрайтын  ағзалар  өзара  еркін  қарым-катынас  жасап, 
жаппай  араласып  көбейе  алады.  Сондықтан  популяция  өзін  өзі 
жаңартып,  шыгынданған  агзалардың  орнын  толтыруға  кабілетті.  Бір 
популяцияға  қарасты  ағзалардың  мекені  бір  болғандықган  басқа 
популяцияның ағзаларынан ғөрі өз  популяциясының ағзаларымен жиі 
шағылысып  көбейеді.  Сондықган  олардың  генофонды  (барлык 
ағзаларының  генотипінің  жиынтыгы  немесе  генетикалық  коры)  сол 
түрдің басқа популяцияларынан өзгеше болады.  Белгілі бір популяция 
сол  түрдің  басқа  популяцияларынан  кеңістікте  орналасуы,  саны, 
популяцияны  күрайтын  ағзалардың  жастық,  жыныстық  құрылымы, 
мінездік 
қарым 
қатынастары 
т.б. 
сипаттары 
түрғысынан 
айьфмашылықга болады. Бір түрге жататын әртүрлі популяциялардың 
арасындағы  байланыс,  карым  — қатьгаастарының  нәтижесінде  түрдің 
бір түтастыгы сақгалады.
Биологиядағы  төменгі  деңгейдегі  жүйелер  бірігіп  жогары 
деңгейлі  ж\тіені  қүрған  кезде  төменгі  деңгейдегі  жүйеде  болмаған 
жаңа  -   жаңа  қасиеттерге  ие  болады.  Бүл 
жалпы  биологиялық 
заңдылық  эмержент  зандылығы  деп  аталады.  Агзалардан  күралған 
популяцияда  да  оны  қүрастырған  әрбір  жеке  дарақгың  (ағзаның) 
ешбірінде жоқ жаңа қасиеттер пайда болады. Бүл популяция  ішіндегі 
даракгардын 
өзара 
қарым 
-  
қатынасынан 
жэне 
популяция 
мүшелерінің 
бірігіп 
басқа 
популяциялармен 
қатынасуынан 
туындайды.  Бір  түрге  жататын  эртүрлі  популяциялардың  арасында 
мутуалистік  жэне  бэсекелестік  қарым-қатынастың  түрі  басым 
кездеседі.  Популяцияның  ішіндегі  өзаралық  ерекше  байланыска 
жьгаыстары  эртүрлі  дарақтардың,  әртүрлі  жастагы  дарактардың,  ата- 
анасы  мен  төлдерінің  арасындағы  қарым 
қатынастар  жатады. 
Популяцияда  тобьга  қоргау,  тобын  сақгауга  бағытталган  карым 
қатынастар  басым орын  иеленеді.  Соның  нәтижесінде популяциядағы 
даракгардың  саны  реттеліп  түрақтанады.  Популяцияның  қүрылымы 
мен  санының  дер  кезіндегі  ортаның  жағдайына  үйлесімді  сәйкескен 
жагдайда болуын  популяцияның гомеостаздығы дейді.
8.2 Популяцияның жіктелуі
Популяцияны  оның  мекенінің  мөлшеріне,  генетикалық түрғыда 
дербестігіне,  жеке  популяция  болып  түрақганғаннан  бері  өткен 
уакьптын  үзақтығына,  көбею  қабылетіне  т.с.с  негізгі  сипаттык 
көрсеткіштеріне қарай айырып жіктейді.
114

Иеленген  мекенінің  мөліиеріне  және  дарақтарынын  өзара 
байланысу  дәрежесіне  сэйкес  карапайым  немесе  тар  шеңберлі,
экологиялық жэне географиялық  популяция деп бөлінеді.
Қарапайым 
популяция. 
ГІопуляцияны 
кұрастыратын 
ағзалардын мекендеген биотопының біркелкі  емес,  ала — құлалығынан 
карапайым  популяция  гіайда  болады.  Ала  —  кұла  (мозаичный) 
биотоптан  өздерініц  экологиялық  талаптарына  сэйкес 
стацияны 
таңдап  эр жерге бөлініп  топталуына байланысты  қарапайым -  аз ғана 
дарақтардан 
кұралған, 
тар 
шеңберлі 
аумакты 
мекендеген 
популяциялық топтар кұралады.  Қарапайым  популяцияның дарактары 
өзара  жаппай  араласып  көбею  мүмкіндігімен  толық  канымдалған. 
Өйткені  олар  тар  мекенде  бір  -   бірімен  жақын  орналасады.  Мысалы 
көлдін  кішкентай  аралына  бірге  жұмыртқалап,  балапандарын  бірге 
осірген үйректер бір үйірге топтасып бірігеді де бірнеше жыл бойында 
бірге  үшып  келіп,  бірге  қайтуының  нәтижесінде  бір  қарапайым
популяция тобын түзеді.
Экологиялык  популяция. 
Өзара  іргелес  орналаскан  бірнеше
қарапайым  популяция  бірігіп  экологиялық  популяцияны  түзеді.
Тіршілік  ететін  мекені  бірдей,  кобею,  осіп  жетілуі  бір  мезгілде
жүрілетін,  тіршілік  ету  үлгісі  үқсас  бір  түрге  жататын  дарактардың
тобы экологиялық популяцияны күрайды.
Бір  түрге  жататын  жануарлардың  мекендеген  жерлерінің  рельефі,
микро  -   және  мезоклиматы,  шдролошялық  сипаты  т.о.  иірдси  смсс 
болуына  байланысты  бір  түрдің  жануарларының  тіршілік  ету  іс  —
 
әрекетерінде  айырмашылық  пайда  болып  экологиялык  популяция 
қалыптасады,  Мысалы  отырықгы  тіршілік  ететін  жануарлардың  эр 
жерде  мекендеген  тобының 
арасында  биологиялық  прюцесстердің 
(шағылысу,  туу,  жетілу,  қысқы  үйқыдан  ояну  т.б.)  жүрілепн 
мерзімінде 
айырмашылық 
шығуына 
байланысты 
экологиялық 
популяцияға  ажырайды.  Айталық  илеуі  күнге  жаксы  кызатын  ашык 
жерде  орналаскан  қүмырсқалар  көктемде  орман  ішінің  көлеңке 
жеріндегі  илеудің  кұмырсқасынан  ерте  қысқы  ұйқыдан  оянып,  ерте 
жұмыртқалайды.  Осылайша  олардың  кобею  уақыты  бір-бірімен 
сэйкеспеуіне  жэне 
біреуі 
салқын, 
екіншісі 
жылы 
биотопта 
мекендеуіне байланысты экологиялык екі популяцияға айналады.
Географиялык  популяция. 
Мекенінің  экологиялық  жағдайы 
бірдей,  морфологиялық  сипаты 
үжсас,  дарақтарының  тіршілік 
кезендері  мен  сандық  өзгерістері  бір  мезгілде  жүрілетін,  бір  түрге 
немесе 
бір 
түр 
тарабына 
жататын 
ағзалардың 
жиынтығы 
географиялык  популяция  деп  аталады.  Географиялық  популяцияны 
кұрайтын топтардың  мекендеген  географиялык аумақтың шеңберінде
115
\

экологиялық  жагдай  біркелкі,  сонымен  катар  қанаттас  географиялык 
бөліктерден  айтарлықтай  өзгеше  болган  жагдайда  сол  біркелкі 
экологиялық  жагдайга  бір  багытта  бейімделуден 
географиялык
популяция пайда болады.
Бір  түрге  немесе  бір  түр  тарабына  жататын 
әртүрлі 
географиялық 
популяцияның 
дарақтарьгада 
морфологиялық 
айырмашылык  болмайды.  Себебі  географиялык  популяциялардың 
дарақтарының  арасында  жыныстық  катынас  үзілмейді.  Оның  есесіне 
географиялық 
екі 
популяцияның 
дарактарының 
арасында 
экологиялык,  физиоло гиялық  айьфмашылық  айкын  байкалады. 
Мысалы  жирен  тоқалтіс  тьппқаның  суык  және  жылы  ландшафтык 
белдемде  тараган  екі  популяциясының  дарақтары  температ>ранын 
өзгерісі  кезінде зат алмасу қарқынын  калай  өзгертетінін  салыстырган 
зерттеудің  нәтижесінде  солтүстікке  жақын  суық 
белдемдік 
популяцияның  тоқалтістері  сырткы  ортаның  температурасын  әртүрлі 
мөлшерде  өзгерткенде  денесінің  температурасын  реттеуге  жылы 
беддемнің 
тоқалтісінен 
әлдеқайда 
көп 
энергия 
жүмсайтыны 
аныкгалған.  Бүдан  екі  популяцияның  ағзаларында  бейімделудің 
физиологиялық жүйесі екі  түрлі больш өзгергенін көреміз.
Географиялық популяциялардың  биологиялық  сипаттарында да 
айырмашылық  шығады.  Атап  айтсақ  географиялык  популяцияның 
даракгарының  өсімталдығы,  негізгі  қоректік  көзі,  отьфықгылығы 
немесе  көшпенділігі  т.б.  екі  популяцияда  екі  басқа  болуы  эбден 
мүмкін.  Дарақгарды  геофафиялық  популяцияға  біріктіретін  негізгі 
ерекшелік  —  олардың  тіршілік  ьфғағының  ортақтығы.  Басқаша 
айтқанда  олардың  өсіп  —  өну,  көбею,  қыскы  үйқыдан  ояну  т.б. 
белсенді 
тіршілігінің 
бір 
мезгілде 
ж^філетіндігі. 
Сондыктан 
географиялық  бір  популяцияны  құрайтын  дарақтардың  сандық 
өзгерістері  бірыңғай  бағытта  жүріледі.  Ал,  географиялық  екі  басқа 
популяцияда  көбінде  бір  — бірінен  өзгеше  жүреді.  Мысалы  тиіннің 
Енисейлік  түр  тармағы  ( 
Зсіигиз  ШЩтШ  епіззеепзіз
  )  қарағайлы  — 
шьфшалы  тайгада,  қарағайлы  —  самырсынды  тайгада  және  сирек 
карағайлы  тайгада  мекендейтін  үш  популяциядан  қүралады.  Бүл  үш 
популяция  әрбіреуінің  таралған  географиялық  аймактары  бойынша 
ғана  айрылып  коймайды,  сонымен  қатар  санының  көп  жылдық
динамикалык өзгерісі де әр популяцияда әртүрлі.
Популяцияны  өз  ішінен  көбейіп,  өзін  өзі  толықтьфу  қаблетіне
және  өздігінен  эволюциялық жолмен  даму  қабілетіне 
сәйкес 
түракты 
немесе 
перманент 
(лат: 
регтапеп$  -
  тұракты,  үздіксіз  )  популяция 
және  уақытша  немесе 
темпораль 
популяция  деп  бөледі.  Тұрақты 
популяция  өзінің  таралу'  аймағына  ұзақ  уакыт  тұрақгы  тіршілік  ете
116

алады. Ол жэне шексіз ұзак уакыттар бойында өзінің санын өзі реттеп, 
өзінің  шығыныи  өзі  толықтьфып  тіршілік  етуге  қабілетті.  Тұракты 
популяцня -  түрдің эволюциялық даму жолын демейтін, дарактардың 
табиғаттагы  сң  кіші,  қарапаиым  бірлігінің  міндетін  аткарады. 
Уакытша  популяция  бір  мекенде  ұзак  уақыт  бойында  тұрақтап 
тұрмайды  және  өзінің  өліп  шыгынданган  дарақгарының  санын 
үздіксіз  толыктырып  түруга  қабылетсіз.  Сондыкган  олар  уақыт 
барысывда күрамы  мен  қүрылымын  өзгертіп  жаңарудың  нәтижесівде 
түрақгы  популяцияға  айналады,  немесе  жойылады.  Мысалы  кейбір 
көшпелі  жануарлар  және  бір  жылдық  өсімдіктер  мен  жануарлардың 
популяциясының  белгілі  бір  жерге  уақытша  қоныстанып  мекевдеуі 
уақытша 
популяцияға 
жатады. 
Түрақты 
популяция 
мен 
салыстырганда  уакытша  популяция  қыска  уақьітта  тез  көбейетін 
өсімтал.  Уакытша мекендеген  аумағында оларга қауіпті  жырткыштар
мен паразиттар аз болады.
Популяция 
дарактардың 
бірлескен 
топтык 
қүрлымына
негізделгендіктен 
әрбір  даракта  кездеспейтін 
топтық  ерекше 
қасиеттер  мен  сипаттар  популяцияда  жаңадан  пайда  болады.  Бұган 
популяцияны  күрайтын дарактардың  саны, тыгыздығы, туу және өлім
көрсеткіштері, өсімталдығы т.с.с. жатады.
Совдай  -   ак  эрбір  популяция  өзіне  тэн  жыныстық,  жастық,
тектік  (генетикалық),  мінездік  қүрамымен  жэне  кеңістікте  орналас^
ерекпіелігімен сипаталады.
Бүл  көрсеткіштер  популяцияның  ішкі  қүрылымы  туралы  жэне
өміршевдік  деңгейі  туралы  мэлімет  береді.  Сондьпстан  оны  білудің
мэні  зор.  Популяция  -   белгілі  бір  аумактагы  мекеннің  табиги
қорларын  жанды  агзапар  (соның  ішінде  эсіресе  жануарлар)  толык
жэне  тиімді  пайдалануына  мүмківдік  тугызатын  түрішілік  кұрылым.
Баскаша  айтканда  популяциялық  құрылымның  арқасында  жануарлар
03 
мекеніндегі 
энергиялык 
қорларын 
\иемді 
жэне  ұтымды
пайдапанып, қоршаі ан ортаны  кажытпай, жүдетпей, сонымен  қатар өз 
кажеттілігін  толык  камтамасыз  ете  алады.  Сондықтан  габиги  ортаны 
қоргау,  эсіресе  өсімдік  пен  жануарлар  әлемін  гылыми  непздерге 
сүйеніп  үнемді  де  тиімді  пайдалану  мәселесін  дүрыс  шешу  үшін 
популяцияның  құрамы  мен  қүрылымьш  жэне  оның  тіршілік  ет) 
ерекшеліктерін терең зерттеп білудің маңызы зор. Пайдалы  аң, балық, 
сирек кездесетін жануарларды  коргау, олардың  көбейіп осуіне жагдай 
жасау,  эртүрлі  паразиттер  мен  зиянкесгерге  карсы  күрес  жүргізу  іс  -  
шараларының 
барлыгы 
сол 
жануарлардың  ^  популяциялық 
ерекшеліктері  турапы  толық  дерекп  мэліметгсргс  сүйеніп  нсгіддслсс 
гана  нэтижеге  жетеді.  Жануарлардың  популяциялық  экологйясының
117
і

көптеген  заңдылыктары  адам  популяциясына  да  тән  болуы  бұл 
заңдылықтарды білудің маңызын одан әрі арттырады.
8.3 Популяцияның күрамы және кұрылымы
Әрбір  популяция,  жоғарыда  айтылғандай,  өзіне  тән  құрамы 
және  құрылымы  арқылы  сол  түрдің  басқа  популяцияларынан 
ерекшеленеді.  Құрамы  мен  құрылымының  кейбір  силаты  немесе 
сипаттайтын  көрсеткіштері  уақыт  жэне  кеңістік  бойынша  өзгеріп 
отырады. 
Популяцияның 
жағдайын 
сипаттайтын 
сандық 
көрсеткіштерді тұрақты жэне өзгермелі деп беледі.
Тұрақты  көрееткіштер 
популяцияның  дер  кезіндегі  (дәл  сол 
кездегі)  жағдайы  туралы  мэлімет  береді.  Тұрақты  көрсеткіштерге 
популяцияның  дарақтарының  саны,  тығыздығы  және  жастық, 
кеңістіктік, мінездік құрылымның көрсеткіштері жатады.
Популяцияның  саны  деп  сол  популяциядағы  дарақтардың  санын 
атайды.  Популяцияның  саны  уақыт,  мезгіл  барысында  айтарлықтай 
өзгеріп  отырды.  Өйткені  популяциядағы  дарақтар  кей  мезгілде  туып 
көбейеді,  кейде  өліп  шығынданады,  ауып  көшіп  басқа  популяцияға 
барып  қосылады немесе басқа популяциядан дарақтар келіп косылады 
т.б.  Популяцияның  санының  аз  немесе  көп  болуы  біріншіден,  сол 
түрдің 
биотикалық 
әлеуетіне 
(потенциалына), 
екіншіден, 
популяцияның  мекеніндегі  популяцияға  қажетті  табиғи  корлардың 
мөлшеріне  байланысты.  Популяцияның  тіршілігіне  қажетті  табиғи 
қордың  барлық  түрі 
біркелкі  жеткілікті 
болмайтындықтан 
популяцияның  саны  әрдайым  шексіэ  өсе  алмайды.  Мысалы  орманда 
көкшымшыктың  саны  үя  салуға  қолайлы  жердің  санынан  артылып 
кете  алмайды.  Жыртқыштың  саны  жемтік  болатын  жануардың 
санынан артыла алмайды.
Популяцияның  тыгыздыгы 
деп  кеңістіктің 
бір  өлшемідік 
ауданына  немесе  көлеміне  шакқандағы  тиесілі  дарақтар  санын 
айтамыз.  Жер  бетінде  тіршілік  ететін  жануарлардың  тығыздығы 
кеңістіктің  бір  өлшемдік  ауданының  үлесіне  тиетін  дарақтар  саны 
бойынша,  ал  топырақ  жэне  су  жануарлары  бір  өлшемдік  көлемге 
тиесілі 
саны 
бойьшша 
есептеледі. 
Популяцияны 
құрайтын 
даракгардың  дене  мөлшеріне  сэйкес  популяцияның  тығыздығы 
төмендегідей 
өлшеммен 
анықталады: 
микрофауна 
тобының 
жануарлары 
1
  шаршы  см  (немесе 
1
  куб  см),  мезофауна  тобына 
жататын  омыртқасыз  жануарлар -  
1
 шаршы  метр 
(= 
1
  куб.м.),  ұсақ 
кеміргіштер — 
1
  шаршы  км,  ірі  жыртқыштар  мен  тұяқты  жануарлар — 
100  шаршы  км.  Популяцияның  тығыздығы 
популяцияның  көбею 
қабілетін,  ортаның  абиоталық  жэне  биоталық  факторларының
118

колайлылық  деңгейін,  популяцияның  саны  онын  мекендеген  табиги 
ортасының  экд)Логиялық  сыиымдылыгына  сәйкеспігін 
бақылап 
бағалауга қажепп негізгі көрсеткіштердің бірі болып табылады.
8.3.1  Популяциянын жыныстык кұрамы
Популяциядагы  еркек  және  ұргашы  дарактардың  сандык 
қатынасы  популяцияның  жыныстық  құрамы  (немесе  жыныстық 
құрылымы) деті аталады. Жыныстык кұрылым (немесе құрам) тек дара 
жынысты  жануарлардан  құралған  популяцияға  тэн  қасиет.  Дара 
жыныстылык  жоғары  дәрежедегі  жануарларда,  әсіресе  сүткоректер 
мен  жәндіктерде  (насекомдар)  айқын  дамыған.  Олардың  жыныстық 
өзгешелігі  еркек  жэне  ұрғашы  жануарлардың  хромосомының 
жи ы нтығынд ағы 
айырмашылықка  байланысты: 
гомозигот  жұп 
хромосом  (XX)  ұрғашы  жынысты,  гетерозигот  жұп  хромосом  (ХУ) 
еркек  жынысты  анықгайтыны  жалпы  биологиялық  зандылыктан 
белгілі.  Жыныс  осылайша  қос  факторлы  хромосомдык  жолмен 
аньпсгалатындықган  теория  бойынша  туған  төлдің  еркек  жэне
ұрғашысынын  саны  тен  (50  %  еркек;  50 
%
  ұрғашы)  болу
мүмкіндігімен қамтамасыз етілген.
18-сурет. 
Сүтқоректілердің 
жыныстык  жасушаларының 
косылуына  негіздеп  жасалған  жынысты  генетикалык  жолмен
аныкгаудың үлгісі.

Популяцияның 
құрамы 
өзгермелі. 
Жэне 
оның 
өзгерісі 
популяцияның  жастык  кұрамьша  байланысты.  Себебі  жануарлардың 
тобындағы еркек және ұрғашы даракгардың сандық қатынасы топтың 
эр түрлі жасында едәуір өзгеріп отырады. Соған сәйкес популяцияның 
бірінші реттік,  екінші реттік жэне үшінші реттік жыныстық қатынасы 
деп  ажыратылады.  Бірінші  ретгік  қатынас деп  жыныстық жасушалар 
түзілген  кезде  байқалатын,  жынысты  аныктайтын  хромосомдардың 
әртүрлілігіне  (X  және  У)  байланысты  қатынасты  айтады.  Жоғарыда 
көрсетілгендей 
(18-сурет  )
  бұл  қатынас  бойынша  еркек  үрғашы 
дарақтар тең (
1
:
1
) болуға тиісті.
Дарақтардың  жынысы  тек  генетикалық  механизмге  ғана 
байланысты  емес.  Бір  қатар  жағдайларда  дарақтың  қандай  жыныста 
болуы  физиологиялық,  гормондык  факторларға  жэне  ұрыктанғаннан 
кейін  құрсакта  даму  сатысында  сыртқы  ортаның  жағдайына 
байланысты  болады.  Осыған  байланысты  топ  жануарлардан  туған 
төлдердің  жынысының  сандық  қатынасы  генетикалық  механизм 
арқылы  негізделген  тепе  —  тендіктен  (
1
:
1
)  ауытқып,  не  еркек,  не 
ұрғашы  жыныстылардың  біреуі  басымдық  көрсетеді.  Популяцияда 
туылған  топ  төлдің  ішіндегі  еркек  жэне  ұрғашыларының  сандық 
арақатынасы  екінші  реттік жыныстық  қатынас деп аталады. Мысалы 
бауырымен  жорғалаушылардың 
көптеген  түрінің, 
сондай  -   ақ 
құмырсқа  жэне  термиттердің  қандай  жыныста  тууы  олардың 
жұмыртқаларының  дамуы  кезеңіндегі  негізгі  сыртқы  ортаның 
температурасына 
тәуелді 
болады: 
құмырсқалардың 
жұптасып 
ұрықтануы  +20°С  -тан  жоғары  температурада  жүріледі.  Үрықганган 
жұмырткадан тек ұрғашы (аналық)  құмырсқа дамып жетіледі. Ал егер 
+20°С-тан  салқын  болса  құмырска  ұрықтанбай  жұмыртқалайды. 
Бұндай  жұмыртқадан  тек  еркек  жынысты  (аталық  жэне  жұмысшы 
құмырсқалар) дамып жетіледі.
Жыныстық  толысу  сатысына  жеткен  ересек  жануарлардың 
арасынлагы  еркек,  ұрғашы  жыныстыларының  сандық  қатынасы 
үшінші 
ретгік 
жыныстық 
қатынасқа 
саналады. 
Экологиялық 
жағдайдың  эртүрлі  өзгерісіне  ересейген  еркек  жэне  ұрғашы 
жануарлардың 
төзімділігі 
бірдей 
емес. 
Осыған 
байланысты 
популяциядағы  еркек жэне ұрғашы топтардың өлім — жетімге ұшырау 
көрсеткіші  де  біркелкі  емес.  Сол  себептен  популяциядагы  еркек, 
ұрғашы  дарактардың  сандык  қатынасының  арасында  айырмашылық 
шығып  жэне  ол  айырмашылық  жыл  өткен  сайын  молая  түседі. 
Мысалы,  семсер  қүйрық  балықгың  еркек,  ұрғашыларының  сандық 
катынасы  ортаның  РН  -   ына  тәуелді:  РН=7,8  судагы  семсер 
құйрықгың  популяциясында  еркектері  небэрі  15  пайызды  ғана
120

А дам
реттік  жыныстық
ұддардың  саны  кыздардан  артық,  ал  үшінші  реттік  қатынаста  ^ересек 
адамдарда)  эйелдердің  саны  артық  болатынын  көреміз:  орта  есеппен 
жаңа  туған  эрбір 
100
  қыз  балаға  106  ұл  бала  дүниеге  келеді,  үл 
балалардың өлімі артық болатындықган  1 6 - 1 8  жастағыларда қыз бен 
үлдың саны теңеседі, 50 жастағы адамдарда 85 еркекке  100 әйел, ал 80
жастағыларда 50 еркек адамға 100 эйелден келеді.
Популяциядағы  жыныстық  қүрылымның  неғізғі  бағыт  бағдары
осындай  болғанымен  әртүрлі  жан>арлардың  жыныстык  қүрылымы
бірдей емес.
шығындану
жыныстық
еркек  үрғашыларының  сандық  қатынасы  эртүрлі  мекенде  эртүрлі 
болуымен  қатар  бір  ретте  үрғашыларының  саны  басым  болса,  келесі 
ретте  еркектері  басым  болып,  қысқа  уакыттың  ішінде  тез  өзғеріп 
отырады.  Бүған  мысал  ретінде  сүтқоректілерден  жәндік-жегілерді
(Ітесііуогіа)
 айтуға болады.
Бір жерге шоғырланып  үлкен  тобыр қүрмайтын,  популяциядағы
дарақгары 
онша 
тығыз 
орналаспаитын 
жануарлардың 
популяциясынын  жыныстьщ  қүрамында  аздаған  ауытқушылықгар 
кездескенімен  бэрібір  эрдайым  еркектерінің  саны  басым  болады. 
Популяциясында  еркек  жыныстылар  басым  болатын  жануарларда 
үрпағын  жемдеп  асырау,  қауіп —қатерден  қорғау,  қорегін  табуға жэне 
қорғануға баулып тәрбиелеу т.б.  қамқорлық көрсеіудің түрлері жақсы 
дамыған.  Сүтқоректілердің  ішінен  жыртқыштар  бүған  мысал  бола
алады.
Кей  жануарлардың  екінші  реттік  жыныстық  қүрамындағы 
(төлдерінің  жыныстық  қүрамы)  еркек  пен  үрғашыларының  саны  тең 
шамалас  бола  түра  үшінші  реттік  жыныстық  қүрамының  кезеңіне 
келгенде  көбінесе  үрғашыларының  саны  басым  болады.  Мүндай 
жануарлардьщ еркектері  аз жасайды,  қолайсыз жағдайларда еркектері 
топ-тобымен  қырылуы  жиі  кездеседі.  Популяцияның  жыныстық 
құрылымының 
қүбылмалығының  бүл  түрі  үзақ  жасайтын,  аз 
төлдейтін, көшпелі тіршілік ететін полигамды жаггуарларға тән.
Кейбір  топтың  жануарларының  жыныстық  қүрамы  едәуір 
тұрақты  жэне  еркек,  ұрғашы  дарақтарының  саны  деңгейлес  келеді. 
Мұндай  жыныстық  күрылым  экологиялық  белгілі  бір  ортаға  немесе 
бір  ғана  фактордың  қолайлығына  терең  бейімделген  тар  шеңберде 
тіршілік  ететін  стенобионт  жануарларға  тән. 
Олар  көбінесе

өсімталдығымен  ерекшеленеді.  Мысагіы,  бұған  жұлар  тышкян,
көртышқан, құндыз қатарлы сүтқоректілер жатады.
Популядиянын  шынайы  жыныстық  қүрылымы  әртүрлі  жастағы 
топтарының  жыныстық  қатынасын  жеке -  жеке  қарастырып  біріккен
санақ жүргізудің нәтижесінде анықталады.
Жыныстық  қүрылым  көрсеткіштері  популяцияның  тек  көбею 
қарқынын  көрсетіп  қана  қоймайды,  сонымен  қатар  популяцияның 
жалпы  биолоғиялық  элеуетін  (келешекте  санының  азаю,  не  көбею 
бағыты,  биомассаның  өнімі,  энерғия  жүмсау  деңғейі  т.б.) 
білуғе 
мүмкіндік береді.

жүктеу/скачать 12,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: