Жануарлар экологиясы

жылына жер оетінен буланатын ылғалдың мөлшерінен көп, сондықі 
өсімдіктің  өсуіне  ылғал  жеткілікті  ғана  емес,  қажеттіліктен  артық. 
Сондықган  мұнда  топырақгың  шайылуы  және  батпактану  құбылысы
орын алады.  \
Евразия  кұрлығында  қылқан  жапырақты  орманның  негізін 
шырша 
(Рісеа),
  самырсын 
(АЫез),
  қарағай 
(Ріпиз),
  балқарағай 
(Імгіх) 
туыстарына  жататын  ағаштар  құрайды.  Неарктикалық  тайгада 
(Солтүстік  Америка),  бұлардан  басқа  тсуга 
(Тш§а),
  туя 
(Тһща)
  деп 
аталатын қылқан жапырақты ағаштар орманның негізін қалайды.
Қылкан  жапыракты  ағаштардың  жапырағы  қылкан  тәріздес 
(яғни  тікен  тәріздес)  жіңішке,  үшкір.  Ол  көбінесе  қыста  да  түспей, 
ағапгга 
сақгалады. 
Сондықтан 
вегетациялық 
кезеңді 
кеңінен 
пайдаланып  фотосинтезді  ұзақ  уақыт  жүргізуге  мүмкіндік  береді. 
Және  агаштарды  қьіста  кураудан  сақтайды.  Қылканының  демтесігі 
жабык  кезде  қылқанды  ағаштар  денесінен 
ылғалды 
өте  аз 
буландырады.  Қылқанды  ағаштар  қыстың  суығына төзімді,  кандай да 
салқын  кездердің  өзінде  ассимиляция  жүргізуге  қабілетті.  Олардың 
сұлбасы  (крона)  жіңішке  жэне  ұшар  басына  қарай  конус  тәріздес 
сүйір  болғандықтан  қыста  бұтағына  кар  аз  токтайды  (кардьщ 
салмағын  көтере  алмай  сыну  қаупі  аз).  Сұлбасы  конус  тэріздес 
болғандықтан  күн  сэулесі  барлык  бұтақтарына  біркелкі  түсу 
мүмкіндігі мол.
Қылқан  жапырақты  орман  көбінесе  монодоминант  немесе 
олигодоминант  құрылымды,  белдеулік  қабаты  (ярус)  көп  емес:  ағаш, 
бұта,  бұташалы-шөптесін  белдеулері  жэне  топырак  бетіндегі  мүк 
немесе қына кабаты деген 3-4 белдеу қабаттан түрады.
Орман 
түзуші 
ағаштардың 
құрамына 
және 
олардың 
экологиялық  ерекшелігіне  сэйкес  қылқанды  орманды 
күңгірт 
қылқанды  жэне  ақшыл  кылқанды  деп  бөледі.  Күңгірт  қылқанды 
тайгалык  орман  шырша,  самырсын,  сібір  қарағайы 
катарлы 
ағаштардан құралады. Ақшыл қылқанды тайганы балкарағай  қүрайды. 
Күңгірт  қылқанды  орманды  түзетін  шырша,  самырсын,  сібір 
қарағайлар  -   көленке  сүйгіштер.  Сондыктан  олар  өге  бітік  оссді. 
Ондай  бітік  орманның  жср  бетіне  күн  түсгіейді,  түссе де  күн  сэулесі 
жетіспейтіндіктен  бұталар  аз,  бүташық  пен  шөптесін  өсімдік  мүдцем 
өспеуі  де  ыктимал.  Сол  себептен  оньщ  фитоценозы  ағаш  белдеуінен 
басқа  шөптесіи  жэне  мүк  белдеуіііен  немесе  ағаиі  жэне  мүк 
белдеуінен ғана құралады.
Ақшыл  кылқанды  орман  жарыксүйгіш  ағаппардан  (балқарағай, 
кэдімгі  қарағай)  құралады.  Сопдыктаи  олар  өзара  аліиақ  орналасып 
сирек  орман  алқабын  тұзеді.  Орман  ағаштары  сирск,  күн  сэулесі
165

жеткілікті 
болғандықтан 
ағаштардың 
арасына 
элпеншск 
(КһойоЛепйгоп),
  гүлбұршақ 
(Суіізиз),
  қаракат 
(КіЬез),
  итмұрын 
(Коха) 
катарлы 
бірталай 
бұталар 
және 
шөптесін 
өсімдіктер 
оседі. 
Топырагының  бетін  жапқан  эртүрлі  қыналар  мол  кездеседі.  Шұғыл 
континентік  климат  жағдайы  өскен  сайын  сібір  балкарагайының 
орынын даур  балқарағайы  басып,  ақшылқылқанды  орман  онан  сайын 
сирей  түседі.  Қылқанжапырақты  орман  беддемшесінің  кейбір  тау 
қойнаулары  мен  өзен  аңғарларында  кдйың 
(ВеШІа),
  терек 
(Рориіиз), 
қандыағаш 
(Мпт)
 т.б.  ұсақжапырақгы  орман  алқаптары да  кезделеді 
және 
олар 
тайгалық 
орманды 
мекендейтін 
жануарлардың 
алуантүрлігінің көбеюіне үлкен рөл атқарады.
Тундрамен салыстырғанда кылқанжапырақты орман белдемшесі 
жануарларға бай.  Себебі:  орманда қоректік  заттар мол,  қысқы  суыкта 
көптеген  жануарлар  орманды  паналайды  жэне  жырткыпггардан 
жасырынып  қорғанады.  Қьілқанжапырақты  орманның  ағаштары  мен 
бұталары  алуан  түрлі  жэндіктер  мен  ұсақ  құстардың  мекенжайы, 
қорғанышы  жэне  қоректік  көзі  бола  алады.  Тайғалық  орман 
жануарларының  арасында  қоректік  байланыстың  сан  алуан  түрін 
кездестіреміз.  Әртүрлі  жәндіктер  өсімдіктің  шырынын,  балын  сорып, 
жапырағын,  тамырын,  сүрегін  т.б.  вегетативтік  жэне  генеративтік 
мүшелерін  жеп  тіршілік  етеді.  Орманның  жасыл  ұлпаларымен 
(жапырақ,  өркен,  бүршік)  қоректенетін  жэндіктер  өте  көп.  Олар 
хлорофитофаггардың  қоректік  тобын  құрайды.  Мысалы,  қарағай 
жібеккөбелегінің,  сібір  жібеккөбелегінің  дернәсілдері  күрт  көбейген 
жылдары  қыруар  орманның  қылқанын  эп-сэтте  «жалмап»  қояды.
Жэндіктердің  келесі  бір  тобы  орман  ағаштарьгаың  қабығын,  тінін, 
сүрегін 
жеп 
зақымдайды. 
Бұлар 
діңжеушілер, 
яғни 
дендрофагтардың қоректік тобын  құрайды.  Бұл топтың  өкілі  ретінде 
қылқанды  орман  ағапггарда,  кең  тараған  кабық  жегі 
(Іриіае),
  сүген 
(СегатһусШае),
  зер 
(ВиргезМае)
  қоңыздар  тұқымдасына  жататын 
көптеген түрлі қоңыздарды атауға болады.
Жылы 
маусым 
басталысымен 
кылтанжапырақты 
орман 
белдемшесінде  маса,  сона,  құмыты,  қатарлы  көптеген  қансорғыш 
жәндіктер 
құжынап 
шығады 
да  жаз 
бойы 
ұрпак 
шашып, 
популяциясының  саньга  көбейтеді.  Бұлар  қансорғыш  тоғышар 
жэндіктердің  ягни  гематофаг  паразит  жэндіктердің  қоректік тобына 
жатады. 
Тайга  орманында  көптеп  кездесетін  жэне  адамнын 
денсаулығына  аса  қауіпті  гематофаг  паразиттің  бірі-тайга  жөлек 
кенесі 
(Іхосіез регтісашз).
  Ол  өрмекші  тэрізделер  класының  кенелер 
(Асагі)
  қатарына,  жөлек  кенелер 
(Іхосіиіае)
  тұқымдасына  жатады. 
Тайга  жөлек  кенесі  кеміргіштердің  қанын  сорган  кезде  энцефалит
166

ауруының  вирусын  өзіне  алады  да  келесі  ретте  адамның  қанын  сорса 
адамға  жұктырады.  Энңефалит  —  мидың  қабыну  ауруы.  Асқынган 
жағдайда  адамды  өлімге  үшырататын,  не  жарымжан  боддыратын
қауыпті ауру.  \
Тайга орманында жырткыш жәндіктердің яғни зоофагтардың
қоректік  тобын  құрайтын  ызылдак  қоңыздар 
(СагаЬШае),
  көптеген
түрлі  өрмекшілер 
(Агапеі)
  мен  қырықаяқтар  (
Мугіаросіа)
  жэне
күмырсқаның 
(Ғогтісісіае)
 түрлері  көптеп  кездеседі.  Бұлар  орманнын
зиянкес  жэндіктерін  жеп,  олардың  санын  тұрақты  деңгейде  ұстап
тұратындыктан орман шаруапіылығына маңызы зор.
Орманда  жыл  сайын  қурап  түскен  жапырак,  ескі  шөп,  ағаш
бұталардың  қалдығын  жэне  өлген  жэндік  пен  жану а рл ардың 
өлексесімен  қоректеніп,  олардың  ыдырап  қарашіріндіге  айналуына 
көмегін тигізетін омыртқасыз жануарлардың тобы аса көп. Олар тайга 
орманының 
топырағында 
(басым 
көпшілігі 
топырақтың 
5-20 
сантиметрге 
дейінгі 
беткі 
қабатында) 
кездеседі. 
Олар 
шіріндіжегілердің яғни сапрофагтардың қоректік тобы деп аталады. 
Бұл  коректік  топка  топырақга  тіршілік  ететін  жұмыр  құрттар 
(ЫетаЫез),
  буылтық кұрттар 
(АппеШез),
  сауытты  кенелер 
(ОгіЬаіеі), 
есек  құрттар 
(Ізоросіа),
  көптеген  жәндіктердің  дернэсілдері  жатады. 
Заттектердің  табиғаттағы  айналымын  жылдамдатып,  топыракга 
карашірінді түзіп құнарландыруға бұл коректік топтың маңызы орасан
зор.
Қосмекенділер  мен  бауырымен  жорғалаушылар  — жылу  сүйгіш 
жануарлар,  олардың  көпшілігі  климаты  жылы  субтропикалық 
белдемде  кездеседі.  Салқын  қанды  омыртқалы  жануарлардың  ішінен 
суыққа ең төзімді  кейбір өкілдері  ғана тайга белдемшісшде кездеседі. 
Атап  айтсақ  төртсаусакты  кұйрықты  бақа  яғни  тритон 
(НупоЬіш 
кеузегііщі),
  сібір бақасы  немесе қызылаяк бақа 
(Капа  атигепш),
  шөп 
бақа 
(Клетрогагіа)
  қатарлы  өкіядері  тайга  белдемшесінің  тундрамен 
шектесетін  солтүстік  шекарасына  дейін  жетіп  тараған.  Тайганын 
Европалық  бөлігінде  сүйіртұмсық  бақа 
(К.агуаііз)
  кең  тараған.  Ол 
тіршілігінің  көбін  құрлықта өткізеді.  Тек уылдырық шашатын  кезінде 
ғана  суда  мекендейді.  Гайга  белдемшесінің  оңтүстік  бөлігінде 
құрбақаның 
(Ви/о)
 
кейбір 
түрлері 
кездеседі. 
Бауырымен 
жорғалаушылар  класынан  сұржылан 
(Уірега  Ьегиз),
  балалағыш 
кесіртке 
(Імсегіа  ут рага)
  қылқан  жапыракты  орман  белдемшесінің 
барлық  жерінде,  ал  сарбас  жылан 
(Маігіх  паігіх)
  оңтүстік  бөлігінде
тараған.
Қылқан  жапырақты  орман  белдемшісі  құсгарға  бай.  Бұл 
белдемшеге  тэн  негізгі  құстарга  сұрқұр 
(Вопаза  Ьопаза),
  меніреу  құр
167

(Тесгао  иго%аІІІ5),
  кәдімгі  құр 
(Іугцтш  іеігіх)
  жэне  ак  кұр 
(Ім%ориз 
Іа%ориз)
  қатарлы  тауықтәріздес  кұстар  жатады  (26
-сурет).
  Бұл 
құстардың  биоэкологиялық  тіршілігінде  көптеген  ұқсастық  бар:  кай 
қайсысы  жыныстық  қатынасқа  түсерінде  қанат-кұйрыгын  жайып, 
ерекше  қозғалыстар  жасап  кораздану  жоралғысын  жасайды.  Қыста 
қардың  астынан  үңгір  жасап  сол  үңгірде  түнейді,  күндіз  тіршілігінің 
көбін  жерде  өткізеді,  эредік  ағаштың  бүтағына  шығып  кайын, 
қандыағаш, 
талдардың 
бүрін, 
бүршігін, 
сырғагүлдерін 
және 
бұтақтардың ұшының жіңішке жұмсақ бөлігін жеп қоректенеді. Жазда 
өсімдіктің  жапырағын,  жемісін  тұқымын  корек  етеді.  Балапандары 
эртүрлі  жэндіктерді  де  теріп  жейді.  Бұл  құстардьш  ұрғашысы 
жұмыртқа  басады,  ал  еркегі  ұясыньш  маңайында  ұрғашысын 
қорғаштап  жүреді.  Аталмыш  тауықтэріздес  құстар  ширақ  балапанды 
құстар  тобьгаа  жатады:  жұмыртқадан  жаңа  ғана  жарылған  балапаны 
қауырсынының  суы  кеуіп  бола  бере  ұясынан  шыгып,  енесіне  еріп 
өздігінен тіршілік ете бастайды.
Жоғарыда  аталған  құрлар -  отырыкгы  кұстар:  жылдың  барлык 
мезгілінде қоныс ауыстырмай бір орында ғана мекендейді.
Қыста  қардың  астын  қуыстап  үңгір  жасап,  сонда  түнеп  жэне 
суыкган  қорғануға  бейімделгенінің  нәтижесінде  бұл  құстар  тайга 
орманының табиғи жағдайьгаа жаксы бейімделген.
Тайга  орманының  табиги  жағдайына  жаксы  үйлескен  тағы  бір 
құс  -   шыршашыл  қайшауыз  - 
Ьохіа  ситгігозіга  (26-сурет).
  Оның 
тұмсығының 
астыңгы 
жэне  үстіңгі 
жақтауы 
өзара 
айкасып 
орналасқан.  Тұмсығының  осындай  айкыш  құрылымының  аркасында 
ол  қылтан  жапырақгы  ағаштардың  бүрін  оңай  және  ете  тез  жарып, 
бүрдің  ішіндегі  тұқыммен  коректенеді.Шыршашыл  кайшыауыздың 
қорегінің  85-90  пайызы  кылтан  жапыракты  ағаштардың  тұкымынан 
құралады.
Қылқан  жапырақты  орманға  жақсы  бейімделген,  түқым  жегіш 
құстың  тағы  бір  өкілі  -   самыркеш 
(Мші&Щф  сагуосаіасіез).
  Бұл 
кұстың  тұмсьпы  ұзын,  бұтақтан  бүтаққа  өте  ептілікпен  секіріп, 
ағаштың  бүріне  аспақгалып  түрып  аса  шеберлікпен  бүрді  жарып, 
тұқымын  теріп  жейді.  Ол  көбінесе  карағай,  шыршаның  тұкымымен, 
аздап жәндіктермен қоректенеді. Тұқымнан кыска қор жинайды. Бірақ 
оны қыста түгеддей пайдаланбайды.
Тайгада жыртқыш  кұстардың да көптеген түрі  кездеседі. Мұнда 
тұрақты  жэне  жиі  кездесетін  жыртқьпп  кұстарға  каршыға 
(Ассірііег
кьфғи 
(А.  пІ5ш)
  қатарлы  күндіз  белсенді  тіршілік  ететің 
жыртқыштар  ұсақ  құстарды  жэне  тиін,  қоян,  борша  тышкандарды 
қорек  етеді.  Түнде  белсенді  тіршілік  ететін  жырткыш  кұстардың
168

тайгалық  орманға тән  өкілі  -  кезкұйрық жапалақ 
(Зігіх  игаіешіз).
  Ол 
тайгада  тұракты  тіршілік  ететін  отырықты  құс.  Бірақ  кей  жылдары 
тайгада  коректік  жануарлар  жетіспеуіне  байланысты  аралас  орманға 
немесе  жапыракты  орманға  қоныс  аударады.  Кезкұйрык  жапалақ 
тайга орманыңда ұсақ кұс, кеміргіштермен қоректенеді.
/
• 
щ
 ■
»
зг
—
•
 1
12
П
169

26-сурет. Тайғалықорман белдеміне тэн жануарлар:
1-  төрт  саусақты  құйрыкты  бақа -  тритон;  2-  сұр  кұр;  3-  меңіреу  кұр;
4-  кайшауыз;  5-  самыркеш;  6-  каршыға;  7-  кезкұйрык  жапалак;  8- 
ұшар; 9- борсық;  10- сусар;  11- кұну;  12- сілеусін.
Тайгалық  орман  інде  тіршілік  ететін  кеміргіштерғе  онша  бай 
емес,  бірнеше  түрлі  токалгістер 
(Місгоіш)
  мен  орман  токалтісі 
(Сіеіһгіопотиз)
  туысына  жататын  түрлер  жиі  кездеседі.  Соның  бірі 
кызыл  тоқалтіс 
(Сіеіһгіопотуз  гиііііз)
  тышқан.  Бүл  тышкан  орман 
ішінде  ін  қазып 
мекендеумен  қатар  орманда  жығылған  ағапггың 
кеуектерін,  куыстарын  мекен  етеді. 
Қылтанжанырақты 
ағаштардын 
тұқымымен қоректенеді. 
г ■
’ 
^
Орман  ағапггарьш  тұрақты  орынжай  етіп  тіршілік  ететін 
кеміргіштер  яғни дендробионт кеміргіштерден  тиін 
(8етгщ  уиі^агіз), 
ұшар 
(Ріеготуз  уоіапз),
  борша  тышқан 
(Татіаз  зіһігіса)
  тайга 
орманында  кең  таралған 
(26-сурет).
 
Бұлар  тайғанын  табиғи 
жағдайына  нағыз  бейімделген  кеміргіштер.  Қылтан 
жапыракты 
ағаштардың  ұрығын,  ормандағы  жеміс  жидек,  саңырауқұлакгармен 
қоректенуі,  оларды  қысқа  қор  болдырып  жинауы,  ағаигган  ағашқа, 
бұтақтан  бұтаққа  аса  ептілікпен  секіріп  қозғалуы,  ағаштың  куысына 
ұя  салып  мекендеуі,  бүршікгі  жарып  жаңғақ  шағуға  шеберлігі  міне 
осының  бәрі  бұл  кеміргіштердің  тайгалық орман  тіршілігіне  ежеяден 
бейімделген, орман жануарлары екенін дэлелдейді.
Тайга  орманының  ең  ірі  жануары  — бұлан 
(Аісез  аісез).
  Бұлан 
көбінесе 
ағаш, 
бұталардың 
жапырағымен, 
аздап 
шөптесін 
өсімдіктермен, 
саңырауқұлақ, 
мүк, 
қыналармен 
қоректенеді. 
Бұланның  сирағы  ұзын,  түягы  жалпақ.  Сондыктан  ол  тайгада  жиі 
кездесетін  батпақтарға  да,  қыста  қалындығы  40-50  сантиметрге 
жететін қарға да ешбір бөгелмейді.
Тайгалық  орманға  тән  жануарлардың  біріне  борсык 
(Меіез 
теіез)
  жатады.  Борсық  өте  күрделі  және  терең  ін  қазады.  Інінің 
тереқцігі  3  метрге  дейін  жетеді  жэне  жер  астында  бірнеше 
тармақтанады. Борсық жауын құрты, былқылдақ денелілер, жэндіктер. 
бақа,  кесірткелермен 
жэне  ұсақ  құс,  кеміргіш  жануарлармен 
қоректенеді.  Сонымен  катар  жеміс,  жаңғақ,  эртүрлі  шөптесін 
өсімдіктерді  де  қорек  етеді.  Осылайша  кез  келген  коректік  заттың 
бэрін жейтін талғамсыз жануарлар пантофаг коректілер деп аталады.
Тайгалық  орманның  негізгі  бір  пантофаг  жануары  — қоңыр  аю 
(ІІг&из 
агсіоз).
  Қоңыр  аюдың  түсі  қылтан  жапыракты  ағапггардың 
діңінің  түсіне,  мүктің  түсіне  ұқсас.  Бұл  көрініс  аулап  жейтін  жеміне 
көрінбей  баспалап  жакындауына  пайдалы.  Қоңыр  аю  ешбір  қорек
170

талгамайтын  нағыз  пантофаг  жануар:  жеміс,  жидек,  өсімдіктін 
тамырын  араның  бальга,  кұмырсқа,  жәндіктерді,  жэндіктердің 
дернэсілін  жеумен қатар елік бұгы  , бұландарды әсіресе олардың жас 
төлін  ұстап  жейрі  .  Қыста  апанга жатып  ,ұзақ ұйқыда қысты  өткізеді. 
Әйткенмен  қысқы  ұйқыға  жату  жатпауы  жеміс  жидек  ,қоректік
заттың табылуына да байланысты.
Қиыр  Шыгыстың  тайгалык  жэне  аралас  орманында  қоңыр
аюдан  басқа ірбіс ягни  қабылан 
(Рапіһег раг<1ш
 ),  жолоарыс 
(Рапіһег
іІ£гіз),
  қиыр  шыгыс  мысыгы 
(Ғеііз  Ьещаіетіз)
  қатарлы  ірі
жыртқыштар мекен етеді.
Сібірлік  тайгага  тэн  сусар  тұқымдас  ұсақ  жыртқыштардың 
бірінше  түрі 
бар.Олар  сары 
күзен 
(Мизіеіа  зіЪігіса),
 аккалак
(М.пһ>аІІ
5
),
аккіс < 
М.егтіпеа),
сусар  (
Магіез  тагіез  ),
  бүлғын 
(Магіез
ііЬеІІіпа),
  күну 
(Сиіо  §иІо).
  Бүлар  інде  тіршілік  ететін  үсак
кеміргіштермен,  тиін,  борша  тышқан,  қоян,  жертеселермен  жэне
тауық 
тэріздестер,  торғай  тэріздестер  қатарына  жататын  үсак
күстармен 
қоректенумен 
катар  жеміс,  жаңғак  жеуден  де
тартынбайды.  Бүлғын  ,сусарлар  жемін  жерден  аулаудың  сыртында
ағашка  да  жақсы  өрмелейді.  Ағаштың  куысына  қорым  тастардың
арасына  үялап  ,  жылына  бір  рет  2-5  күшік  туады.  Ақкіс,
аққалақтардын  түсі  кыста ағарады.  Барлық сусар түқымдастар тэрізді
аккіс  акқалақтардын  да  денесі  үзын  жэне  жіңішке,  иіліп  бүплуғе
икемді. Осындай икемділіғі  оларға кемірғіштердің ініне кіріп, жаппай
жеп жоюына мүмкіндік туғызады.
Сусар түқымдас бүл  жыртқыштардың  барлығы да терісі  бағалы
жэне тышқан тэріздес кеміргіштерді жеп, олардың санын  реттеушілер 
ретінде  маңызызор.
Осылайша 
біз  қылкан  жапырақгы 
орман 
белдемшесінде 
тіршілік  ететін жануарлардың қүрамына шолу жасап таныстық. Бұнда 
кальштасқан 
жануарлар 
бірлестігінің 
экологиялық 
негізгі 
ерекшелігіне  тоқталсақ:  а)  жануарларының  басым  көпшіліғі  суықка 
төзімді  ,  эврибионттардан  қүралдары  ;  б)тайганың  солтүстік 
шекарасына  карай  жақындаған  сайын  жануарлар  популяциясының 
тығыздығы  азая  т\гседі;  в)  мүнда  қысты  бүйыққан,  кыскы  үйкыға 
кеткен  күйде  өткізу,  немесе  қысқа  арнап  азықгың  қорын  жинау 
көптеген  жануарларға  тэн  касиет;  г)  тайга  жануарларынын  дерлік 
барлығы  тек  көктемде  ,жазда  (жылы  мезгідде)  ғана  көбейеді.(Тек 
шыршашыл  қайшыауыздар  гана  кылқан  жапырақты  агаштар  мол 
түкым  берген  жьшы  қыста  жұмыртқалайды;)  д)  тай гаш к  жануарлар 
бірлестігінің  құрамы  мен  қүрылымы  жылдың  мезгіліне  байланысты 
үлкен  озгерістерге түседі:  жануарлардың жазғы қүрамының  шамамен
171

оннан  бір  бөлігі  ғана  қыста  тайгада  белсенді  тіршілік  етеді.  Өзгесі 
қыста  басқа  жаққа  ауып  көшіп  кетеді  немесе  қыскы  үякыға  кетіп 
қозғалыссыз  енжар,  бұйықпа  күйде  қысты  өткізеді.  е)  есесіне  тайіа 
жануарларында  сөткелік  өзгеріс  бэсен  байқалады:  түнде  белсенді 
тіршілік ететін жануар өте аз.
10.3.2 
Қоцыржай климатты олкенің жапыракты орман 
белдемшесі
Жапырақты  орман  тайгалық  орманнын  оңтүстіғінде,  тайға  мен 
дала  белдемінің  аралығында  орналаскан.  Еуропа,  Азия  ,  Солтүстік 
Амернкада  жапырақты  орман  біртүтас  белдемше  түзбей  эр  жерде 
үзіліп  орналасады.  Жапырақты  орманның  климаты  оншалык  қатал 
емес.  Қыстың  орташа  температурасы  -1-5С.  Қыста  қатты  суык 
болмаса да біршама қарлы  болады.  Жылына 750-1500мм  ылғалдылык 
түседі. Жаз айларының орташа температурасы  10°С -тан арты к.
Қоңыржай  климатты  өлкенің жапырақты  орман  белдемшесінде 
өсетін ормандардың ең негізгі сипаты олар  көктем мен жаз айларында 
жапырақ  жайып  өнім  береді  де  күзде  жапырағы  қуарып  түседі,  ал 
қыста орман ағаштары бүйыққан  тыньпптық күйде өткізеді.
Жапьфақты 
орман  беддемшесінің 
Европалық  және  Қиыр 
Шығыстан ылғалды, 
жүмсақ 
климатты бөлігінде  емен 
(£Уиегсиз
), жөке 
(
Тіііа
),  үйеңкі  (.
Азег),
  шаған  (
Ғгахіпиз
),  шамшат 
(Ға%из)
  қызыл  қайың 
(
Сагріпиз
)  бастаған  жалпақ  жапырақгы  орманның  түрлері  басым 
кездеседі.  Сібір 
өлкесінде  көбінесе  қайыңнан  қүралған  үсақ 
жапыракты  орман  кең  таралған.  Бүл 
беддемшенін  көптеген 
өлкелерінде  жапырақты  және  қылқанды  орман  аралас  өсіп  аралас 
орманның  түрін  қүрайды. Жапырақты орман  соншалық бітік өспейді. 
Орман  ағаштарьгаың  арасы  сирек,  күн  сәулесі  жеткілікті  мөлшерде 
түсетіндіктен  бүта,  бүташа,  шөптесін  өсімдіктерғе  бай.  Шөптесін 
өсімдік жамьшғысының басым көішііліғін көлеңке сүйгіш көпжылдьпс 
мезофит өсімдіктер қүрайды.
Жапырақгы  орманның  топырағының  бетінде 
қурап  түскен 
жапырақ,  ескі  шөптерден  қүралған  едәуір қалың түспе (опад)  кабаты 
болады.  Қураған 
өсімдіктер 
түспесінен  қүралған  бүл  төсенішті 
үсақгап  жеп,  ыдыратып  қара  шіріндіге  айналдыратын  аса  көп  түрлі 
жәңдіктер  жапырақты  орманнын  топырағында  тіршілік  етеді. 
Солардың 
ішінен  жауын  қүрты  яғни  шүбалшаң  (
ЬитЬгісЫае), 
энхитрейд 
(Епсһуігасиіае),журлырщрттыц, 
(ІЯетаіоёеі)
 
көптеғен 
түрлері,  қосжүпаяқгар  (
ТУірІоройсі
)  жэне  есекқүрт  (.
ІзороДа
),  күрлык 
шаяны  т.б.  сапрофаг  жануарлар 
басты  рөл  атқарады.  Орманның 
топырағында 
сапрофагтармен  қатар  өсімдіктің 
тірі  тамырымен
172

қоректеніп  зақымдайтын 
жәндіктердін 
дернәсілдері  де  көптеп 
кездеседі.  Әсіресе  шыртылдақ  қоңыз 
(Еіаіегісіае),
  тақтамұрт  қоңыз 
(ЗсагаЬаеійае),
  бізтұмсық  қоңыз 
(Сигсиііопиіае)
  тұқьшдастарына 
жататьпі  қоңыз^ардың  тамыр  жегіш  (ризофаг)  дернэсшдері  жиі
кездеседі. 
\  
.  .
Орман  агаштарының  бұтағы  мен діңінде  орналасып  тіңін  жэне
сүрегін  жеп  зақымдайтын  (ксилофаг)  жэндіктердің 
негізгі  өкілі 
ретінде 
бұгы 
қоңыздын 
(Імсапиз 
сетхиз
), 
сүгенқоңыздардың 
(
СегатЬусМае
)  дернәсілдерін  ата>та  болады.  Агаш,  бұталардың 
қабығын  жеуге  машықганған  зерқоңыздар 
(
Виргезіійае)
 
мен 
қабықжемір коңыздардың (
Ірійае
) да көптеген түрі кездеседі.
Жапырақты  ағаштардың  сыртқы  сұлбасындағы 
жапырақ, 
бүршік,  өркен  т.б.  жұмсак  жасыл  мүшелерін  корек  жэне  орынжай 
болдырып  тіршілік  ететін  жэндіктер  орасан  көп.Әсіресе  сүйемші 
көбелек  (
СеотеігШае
),  жапырақширатқыш  кобелек  (
ТоПгісійае), 
жібек  көбелегі  (
ВотЬусиІае)
  тұқымдастарына  жататын  алуан  түрлі 
көбелектердің дернэсілдері, жапырақ жемір қоңыздар (
Сһгузотеіиіае), 
тақгамұрт  қоңыздардың 
ересегі 
жэне  дернэсілдері 
басымдық 
көрсетеді.  Жапырак  пен  өркеннің  шырынын  сорып  физиологияльіқ 
зақьгм  келтіретін  ерекше  бір  фитофаг  жэндіктердің  тобын  біте 
(
АрһШсІае
),  сымыр  (
Соссоісіеа
),  шилан(
Сісасіісіае
)  жэне  қандалалар
қүраиды.
Қиыр  Шығыстың  жалпак  жапырақты  орман  белдемшесінің 
климаты  жайлы,  жұмсақ  болғандықтан  салкын  қанды  омыртқалы 
жануарлардың  көптеген  түрі  кездеседі.  Мысалы,  қосмекенділерден 
шөпбақа  (
Капа  іетрогагіа
),  сүйіртұмсық  бақа  (/?. 
агуаііз),
  бақбақыл 
бака  (
Нуіа  ]аропіса),
  жасыл  күрбақа  (
Ви/о  үігісііз),
  кэдімгі  құрбақа 
(
В.Ьи/о
),  бауырымен  жорғалаушылардан  жасыл  кесіртке 
(Ьасепа 
а%іІІ
5
),
  ұршықсап  кесіртке 
(Ап^иіз /гадаііз),
  кэдімгі  сүржылан 
( Уірега 
үегиз),
  кең  таралған.  Бұлардың  барлығы  құрлықга  тіршілік  етіп 
жэндіктермен 
коректенетін 
жануарлар 
(27-28-сурет).
 
Қиыр 
Шығыстың 
суында  киыршығыс 
тасбақасы  (
Тгіопух  сһіпепзіз) 
тіршілік  етеді.  Бұл  тасбака  катер  төнген  кезде  суға  секіріп  түседі  де 
батпакка  кіріп  кетеді.  Ол  балықтармен,  былқылдак  денелілермен, 
шаяндармен, жэндіктердің дернэсшімен  корекіенеді.  Қыста су түбінің 
батпағына 
батып, 
кыскы 
ұйқыга 
кеіеді. 
Жазда 
2-3 
рет 
жүмыртқалайды.  Су  жағалауының  күнге  жақсы  кызатын  құмына 
жұмыртқаларын  көмеді.  Жұмыртқасы  45-60  күнде  кішкене  тасбақага
айналып жетілсді.
Жапыракты  орман  эртүрлі  ағаштар  мен  жеміс  жидек  өсетін
бұта,  бұташаларға  бай,  климаты  қоңыржай,  қьісы  сонша  суық  емес
173

болғандьгқтан  құстардың  әртұрлі  экологиялык  топтары  мекендейді. 
Әсіресе  мысыкторғайлардың  (
ОгіоШае
),  содырғының 
(РгипеІІШае), 
сайрауықтардың  (
Тигсіісіае
),  тоқылдаісгардың(Я/сй&£),  көкшымшык 
тұқымдастардың (.
РагШае
), шыбыншы торғайлардың (5
ПігпШае),
 қарға 
тұқымдастардың (
СогуШае
), көптеғен түрлері тұрақты мекендейді (27- 

жүктеу/скачать 12,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: