Жануарлар экологиясы

Биоценозда  бірнеше  ғана  түрдің  өсімдіктері  мен  жануарлары 
ерекше  басымдылық  көрсетіп,  қалғандары  өте  аз  болса,  бұл- 
биоценоздың  эколоғиялық  жағдайы  қолайсыз  екенін  білдіреді. 
Факторлардың  әсері  қалыпты  орташа  мөлшерден  көптеп  ауытқитын 
оңтайсыз  биоцеьозда сол  жағдайға  бейімделе  алған  бірнеше  ғана түр 
ерекше басымдыльгкпсн дамиды да басқа түрлер еркін дами алмайды. 
Еғер  биоценоз  оңтайлы  болса,  ерекше  басымдылық  бәсең,  барлық 
түрдің сандық және салмақтық мөлшері деңгейлес болады.
Биоценоздың  қүрылымын  анықтайтын  негізгі  бір  көрсеткіш- 
оның 
кеңістіктік  күрылымы. 
Әртүрлі 
ағзалардың  биоценоз 
кеңістігінде  тік  (вертикаль)  және  көлденең  (горизанталь)  бағытпен 
таралып  орналасу  ерекшелігі  -биоценоздың  кеңістік  қүрылымын 
түзеді.  Кеңістіктік  қүрылым  түзілуге  биоценоздағы  эдификаторлар 
негізгі  рөл  атҚарады.  Биоценоздағы  өсімдік  жамылғысы  басқа 
ағзалардың  (жануар,  микроағза)  тіршілік  ететін  ортасын  түзіп  жэне 
мезо-,  микроклиматты  өзгертетіндіктен  ежелден  биоценоздың  негізін 
қалаушы  эдификатор  ретінде  белгілі.  Сонымен  қатар  кей  жағдайда 
жануарлар  әлемінің  кейбір  өкілдері  де  эдификатор  бола  алады. 
Мысалы  далалық  аймақгардың  биоценозында  басым  түр  ретінде 
кездесетін  суырлар,  тоқалтістер 
(Місгоіиз),
  түйеқүлақгар 
(Осһоіопа) 
қатарлы  бір жерге жүздеп  мыңдап  шоғырланып,  колониялық тіршілік 
ететін  кеміргіштер  мен  қоянтэрізділер  жэне  моманайлар 
(Муозраіах) 
мен соқыртышкандар  (Зраіах) ін  қазып, топырақгың астыңғы  қабатын
# үстіне  шығарып,  жер  бетіне  үйінді  топьфақты  пайда  болдырады. 
Соның  салдарынан  ол  жердің  өсімдік  жамылғысы  түгелдей  өзгеріп, 
жэндіктер,  өрмекшілер  т.б.,  көптеген  омыртқасыз  жануарлар  мен 
микроағзалардың  ценозы  түбірімен  өзгеруіне  экеп  соқгырады. 
Сондықтан  бүл  жануарларды  да  биоценоздың  эдификаторлары 
ретінде  бағалайды.  Эдификатор  жануарлар  жер  бедерін,  топьфақгың 
күрамы  мен  қүрылысын,  өсімдік  жамылғысының  қүрамын  өзгертуі 
арқылы  биоценозда  ағзалардың  біркелкі  емес  таралуына  себепкер 
болады.  Мысалы  суырдың  інінен  шығарган  үйінді  топырагына  ала 
бүта 
бітік 
өседі. 
Алабүтамен 
қоректенетін 
қоңыздар 
мен 
қандалалардың  бірнеше  түр  сол  жерге  шоғырланады.  Сондай-ақ 
қүмырсқаның  илеуінде, 
кеміргіштердің  інінің 
ішінде,  түяқты 
жануарларға топырағы  тапталып,  шөбі  оталган  жердің  зооценозы  мен 
микробоценозының  күрамы  жэне  тығыздығы  биоценоздын  басқа
бөлігіндегіден өзгеше.
Жануарлар  биоценоздың  тік  белдеуі  бойынша  да  біркелкі
орналаспайды. 
Биоценоздың  шоптесін 
осімдік  өскен  төменгі 
кабатында  тіршілік  ететін  жануарларьфиллобион гтар,  бүталар  мен
149

агаштын  басында  тіршілік 
ететін-аэробионттар, 
топырактын  беткі 
қабатында,  жер  бетінде  тіршілік  ететін  жануарлар  -  
герлетобийлер, 
топыракта  тіршілік  ететін  жануарлар  - 
геобийлер 
деп  атагіады. 
Осылайша,  зооценозды  кұрайтын  жануарлар  ашық  ауалы  ортадагы 
ағаштын  биік  басынан  бастап  жердің  бетіне  дейін  және  топырактың 
терең  қабатына  дейін  бірнеше  биіктік  белдеуін  түзіп  орналасады. 
Биоценоздың  кеңістіктік  құрылымы-өзгермелі  және ауыспалы:  тәулік 
бойында  және  әрбір  маусымда  бір  топтың  агзалары  екіншісімен 
ауысып,  әрбір  топтың  саны  да  бірде  азайып,  бірде  көбейіп  өзгеріп 
отырады.
Бноценоздыц 
экологнялық 
кұрылымы 
берілген 
биоценоздағы  әртүрлі  экологиялық  топтардың  сандық  қатынасын 
анықтайды.  Әрбір  биоценозда  ағзалардың  экологиялық  топтарының 
тек 
сол 
биоценозга 
тән 
сандык 
қатынасы 
қалыптасады. 
Биоценоздардың  экологиялық  құрылымы  ұқсас  болғанмен,  олардың 
түрлік  құрамдары  басқаша  болуы  мүмкін.  Екі  биоценоздағы  бірдей 
экологиялық  куысты  экологиялық  түрғыдан  ұқсас,  бірак  шығу  тегі 
тұрғысынан  іуыстас  емес  т\рлер  иеленген  болса  ондай  екі  түр  өзара 
викариант, 
яғни бір-бірінін 
орнын басатын 
түрлер деп аталады.
Биоценозда  бір  түрдің  атқаратын  қызметін  екінші  бір  түр 
атқарып,  оның  орнын  басу  көрінісі  табиғагга  кең  таралган.  Мысалы, 
Еуропаның 
тайгалы 
орманында 
сусардын, 
Азиялық 
тайгада 
бүлгынның  биоценозда  иеленетін  экологялық  куысы  бірдей.  Сондай- 
ақ  Азияның  далалық  аймагында  кұланның,  Африканың  саванналық 
даласында  киктердің,  Солгүсгік  Американын  прерия  атты  далалық 
аймағында  бизондардын  экологиялық  куысы,  атқаратын  қызметі 
бірдей.  Бұдан  ұқсас  биоценоздардагы  үқсас  экологиялық  куыстарды 
әргүрлі  жануарлар  өзара  орын  басу  (викаризм)  арқылы  иеленегінін
көреміз.
Биоценоздың  экологиялық  қүрылымы  белгілі  бір  климаттық 
және ландшафттык жагдайга бейімделін, экологиялық қатаң зақдылық 
бойьшша қалыптасады.  Мысалы,  әртүрлі  белдемдердің  биоценозында 
фитофаг  және  сапрфаг  жануарлардың  сандық  мвлшері  белгілі  бір 
заңдылықка  багынышты 
түрдс
  кездеседі.  Орман  биоценозысында 
сапрофаггар 
айкын 
басым, 
фитофаг-аз. 
Орманды 
далада 
сапрофагтардың  саны  бәсеңдеп,  фитофаітар  аздап  көбейе  бастайды. 
Далалык, 
шөлейт 
және 
шөлдік 
биоценоздарда 
фитофагтар 
басымдылық көрсетіп,  сапрофап ардың саны азая түседі.  Ылгалдылық 
жетіспейтін  куаң  дала.  шөлейт,  шол  аймактардыц  биоценозында 
ксерофиль  жануарлар,  ылгал  жеткілікті  биоценозда  мезофилдер,
150

ылғалдың 
артықиіылығынан 
садданып, 
батнактаніин 
жерлсрлс 
гигрофилдср 
мен  гидрофи:щердің саны басымдылык корсетеді.
Қаидай  бір  экологиялық  топтың  өкілдерінің  әраіі>
шщыігығы
, 
молдыіы  мен  тығыздығы,  соидай-ақ  эртүрлі  экологиялық  гоптардың 
сшщық катынасы, берілген биогопгың экологиялық жагдайын  әртүрлі 
асііаптарды  пайдаланып  химиялық,  физикалық  жолмсн  зерттегсннсн
кем емес деңгейде сипаттап бере алады.
Қандай  бір  биоценоздагы  өсімдік,  жануар,  микроагзалардың 
түрлік,  экологиялық  алуантүрлілігі  қаншалыісгы  мол  болса,  биоцеиоз 
соншалыкты  түрақгы  боладьь  Өйткені  еіер  биоценоз  коп  іүрден 
қүралатын  болса,  түрлердің  экологиялык  атқаратын  міидепі  әр  жакгы 
болса,  бір  түрлі  агза  жойылып  кетсе  де,  оның  биоценоыа  агкаратын 
қызметін  басқа  бір  түр  атқарып,  биоценаздың  күрылымының  және 
қызметінің біріүтасгыгын  гүракты сақтап түра апады.
10. 
Географиялык белдемде 
қалыптаскаи 
жамуарлар 
кауымдастығынын негагі сипаттары
Жер  бетіидегі  геогрфиялык  зоналар,  өсімдіктер  формациялары, 
жануарлар  қауымдасгыгы,  биомдар  барлыгы  да  климатпен  тығыз 
байланысты  түрде  түзіліп  қүрылады.  Эвалюциялык  даму  үрдісінің 
нэтижесіндс  географиялық  белдемдердіи  эрбіреуінің  климаттық 
ереюпеліктерінс  негізделғен  өсімдік  жамылғысы  мен  жануарлар 
элемінің бірлестігі  пайда болыгі,  өзара бірлестік  қүрып  тіршілік етеді. 
К
уолыктын
  әрбір  табиги  белдемінде  жануарлар  белгілі  үйлесімдік.
бейімдеушілік қағидасына сәйкес кауымдасып қалыптасқан.
Төменде 
эрбір 
белдемдегі 
табиғаттың 
ерекшелігіне 
сәйкес 
жануарлар әлемінің негізгі қүрылымының сипаты  карастырылады.
10.1 Лркгикалык шөл белдемі
Арктикалық  белдемнің  қүрамына  солтүстік  полюспен  іргелес 
жатқан  барлық  аймақ,  солтүстік  мүзды  мүхиттың  полюстік  бөлігінде
таралған көптеген аралдар мен көшпелі мүздар кіреді.
Арктикалық  шөл  беядемінің  климагы  жануарлар  тіршілік  етуге 
тым  колайсыз.  Қыс  айларында  күн  көкжиектен  көтерілмейді. 
Полярлық түн  жарты  жылға жуық созылатындыктан, төңірек қараңғы 
түнек  жамылған  күйге  енеді.  Қыс  кезінде  ауаның  температурасы  -  
50°С  -қа  жетіп  суиды.Өте  суык  жэне  сағатына 
200
км  жылдамдықка
жететін күшті дауылдар жиі кездесіп түрады.
Акпан айының соңына қарай  күн біртіндеп көкжиектен  көтеріле
бастайды.  Кешікпей  полярлык  үзақ  күн  басталады.  Бүл  кезде  тэулік 
бойында күн батпайды.
151

Арктикалық  жылы  мезгіл  өте  кысқа.  Коктемнің  белгісі  біліне 
салысымен  ұзамай  жаз  басталып  кетеді  Мұз  бұзылып  гемиература
0°С-тан жогарылай бастайды.
Арктикның  құнарсыз жұка топырагы түрлі тусгі  кыналарга бай. 
Жаз  мезгілінде  гүлді  өсімдіктерден  көгілдір  жэне  ақрары  гұлді 
тасжарган,  аппақ  гүлді  мамыкшөп,  сары  гүлді 
қиыр  солтүстік 
көкнәрлері, аз уақытгың ішінде гүл жарып, түкым шашып үлгереді.
Теңіздердің мұзы еріген бөлігінде, аралдардың суында планктон 
батдьфлар  қарқынды  дамып  көбейеді.  Бұл  баддырлармен  планктон 
шаяншалар,  шаяншалармен  балықтар,  балыктармен  түлендер  (ит 
балыктар) коректеніп арктикалык биоценоздагы  қоректік тізбектің бір 
бұтағын түзеді.
Мұзды  мұхиттың  Арктикалық  бөлігінде  аксача 
(С®гщтт}9 
Майшабақ  (
Сіиреа),
  Нэлім 
(СаЛш \
  Сутіл 
(Аіһгезіһеа)
  катарлы
балыктар кездеседі.
Арктикада  жазғы  мысал  басталып,  алғашкы  жылымық  лебіз 
білінісімен  мұнда  мұнтаз-  құстар  катарына  жататын  көптеген  су 
құстары  топ-тобымен  ұшып  келіп  қоныстанады.  Әсіресе  жүкатұмсық 
қайралар 
(ІІгіа  Іотхіа\
  маймақ  қаздар 
(Ріп%иіпш  ітреппіз), 
мұнтазқұстардың 
(А1$ае)
  бірнеше  түрі,  мамық  каздар 
(Зотаіегіа 
тоіітіта)
  және  шағала  тұқымдастардан 
(ЬагШае):
  ак  шагапа 
(Роцорһііа  аіһа),
  кылаң  шағала 
(Ьагш  ащепШШ)
  су  кұстарының  жаз 
мезгіліндегі 
негізгі 
бірлестігін 
құрайды. 
(24-сурет).
 
Бұлар 
Арктикалық  теңіздер  мен  көлдердін  жағасындағы  тік  жартастарға 
ұялап құс базарын түзеді.
Мұнтазқүс  түқымдастар  жылдам  ұшады  жэне  жүзуге,  сүнгуге 
шебер.  Саусақтарының  арасы  жүзуге  арналған  жарғақтармен 
қосылған,  қауырсын, мамық жүні  бітік және нығыз, терісінің астында 
май қабаты болатындықтан денесінің жылуын жақсы сақтайды.  Бұлар 
су  астында  қанатымен  есіп  жүзеді,  ал  аяғы  козғалысының  бағытын 
реттеу  міндетін  аткарады.  Су  астында  30  метірлік  тереңдікке  дейін 
сүңги алады.
Бұл  су  құстары  ұсақ  балыктармен,  әр  түрлі  шаянтәрізділермен, 
былқылдақденелілермен,  теңіз  құрттарымен  коректенеді.  Әрбіреуінің 
қорегін іздеп табу, ұстап жеу тэсілі эр түрлі. Мұнтазқұс қорегін  судың 
беткі  қабатьгаан,  қайралар  едәуір  терең  қабатынан.  ал  маймак  қаздар 
судың  гүбінен  қорегін  тауып  жейді.  Бұл,  эрине,  қорек  үшін 
бэсекелесуді  бэсендетіп,  бір  биоценозда  бірлестік  құрып  тіршілік 
етуге  мүмкіндік  береді.  Мұнтаз  құс  тұкымдастарымен  бірге  су 
жағасындағы  жартастарда кұс базарының  бір  мүшесі  ретінде тіршілік 
ететін  шағапалар  жақсы ұшады,  кұрлықта да жаксы  жүре алады,  суда
152

да  жаксы  жүзеді.  Қауырсыны  қалың, 
мамық  жүні  бітік. 
Шагалалардың  негізгі  қорегі  -   балық,  шаянтәрізділер,  былқылдақ
денелілер және теңіз құрттары.
Арктикалық 
шөл 
белдемінің 
қүрлықгағы 
биоценозында
маңызды  рөл  атқаратын  қүстардың  бірі  -   ақ  жапалақ 
(Мусіеа 
8сап4іасіа Ь).
 Оның қауырсьшы өте қалың және жұмсақ болғандьпстан 
үшқан дыбысы білінбейді. Бүл аулап жейтін жемтік жануарга білінбей 
жақьгадауына мүмкіндік  береді.  Ақ  жапалақ  Арктикада лемминг  деп 
аталаын тышқантәріздес кеміргішпен коректенеді. Қыста лемминг қар 
астында  қыстап  жер  бетіне  шықпайтындықтан  ақ  жапалақка  қорек 
табылмаиды.  Арктикалық  күз  басталысымен  олар  тундра  беддеміне 
ұшып  барып  қыстайды.  Леммингтен  басқа  ол  мамык  каз,  шағала  т.б. 
қүстардың жұмыртқа, балапандарымен қоректенеді.
Арктикада  өсімдік  қоректі  құсгардан  ақ  торғай,  ақ  құр 
мекендейді.  Бұлар  -  жазда  қоңыр  сары,  қыста  ак  түске  ауысып 
маусымдық  диморфизм  құбылысы  анық  байқалатын  құстар.  Аққұр 
жер  бетінде  тіршілік  етуге  өте  жақсы  бейімделген.  Жермен  өте  тез 
жүгіреді.  Қыста  аққұрдың  саусақгарына  тұяғына  дейін  бітік  жүн 
өседі.Сондықган  оның  аяғы  ұлпа  қарға  батып  кетпей  еркін  жүгіре 
алады.  Қандай  бір  қауіп  төнген  кезде  аса  шеберлікпен  жасырына 
алады.  Акқұр  қорегін  жерден  тауьш  жейді.  Ол  жазда  жеміс,  тұқым, 
ұсақ жәндіктерді,  қыста  аласа талдың,  жатаған  қайынның  өркендерін
жеп қоректенеді.
Арктикада  жыл  бойы  тұрақты  мекендейтін  жануар  оте  аз.  Күз
басталысымен  мұндағы  өсімдіктер  жаппай  қурап,  өсімдік  қоректі
құстар (ақ торғай, ак құр т.б.) тундра, тайга белдемдеріне көшіп барып
қыстайды.  Жазда  келіп  ұялап,  құс  базарында  балапан  басып  осірген
балыққоректі  кұстардың  барлығы  да  мұз  қата  бастағанда  оңтүстікке
ауып кешеді.
Тек  ак  аю,  сойдақ  тіс  морждар,  түлендер  (ит  балыктар)  және 
кеміргіштер  тобынан  леммингілер  тәрізді  мұндагы  табиғаттың 
құбылмалығына  нагыз  бейімделген  аз  гана  түрлі  сүткоректі
жану арлар тұракты тіршілік етеді 
(24-сурет).
Қиьф  солтүстіктегі  арктикалық  суық  белдемнің  сүтқоректі 
жыртқыш  жануарларыньщ  ең  ірісі  жэне  биоценозда  маңызды  роль
атқаратыны — ақ аю. Ол қиыр солтүстік теңіздерінің (Ақ теңіз, Баренц, 
Баффин,  ІІІығыс  Сібір  геңіздері)  қалкымалы  мүэдарында  жэне 
солтүстік мұзды  мұхиттағы көптеген  аралдардың (Жаңа жер, Бегичев, 
Жаңа  Сібір,  Гренландия,  Франц-Иосиф  жері,  Врангель  аралы  т.б.) 
жағалауында  мекендейді.  Денесінің тұрқы-3-3,7  м,  салмағы  900  кг-ға 
жетеді.  Арткы  екі  аяғымен  тік  тұрып  жүре  алатын,  жүні  ньныз,
153

кұйрығы  кысқа  алып  денелі  жыртқыш.  Арктиканың  аязынан 
қорғануға  бейімделіп,  жүні  өте  нығыз  болуымен  қатар  терісінің 
астында шел майдың калың кабаты бар.
Ақ  аю  өте  күшті  жануар.  Оның  түяғының  үзындығы  5  см-ден 
астам. Азуы мен сояу тістері өте карулы жэне өткір, алдыңғы аяғымен 
өте күшті ұрып соғатындыктан қандай да ірі жануарларды оңай жеңіп, 
қорек  болдырады.  Табаны  май  қабатымен  капталғандықгал  жүрісі 
сыбдырсыз,  түсі  ақ  болғандықтан  қардан  ажырап  байкалмайды. 
Сондықган ол аса ептілікпен баспалап келіп түлендерді аулайды. Олар 
қысқы  үйқыға  жатпайды,  қыс  бойында  белсенді  тіршілік  етеді.  Тек 
буаз  кірекейлері  ғана  аралдардың  жағасындағы  күртік  қарды  үңгіп 
уақытша  түрақгайтын  апан  жасап  апанда  балалайды.  Қонжықтары 
үзақ  уақыт  бойы  енесіне  еріп  жүріп,  жемін  іздеп  табу,  аулауды 
үйренеді.
154

24-сурет.  Арктикалық  с>ъіқ  шөл  белдемінің  жануарлары:  1- 
жұқатұмсық қайра; 2- кәдімгі мұнтазқұс; 3- шоқпартұмсық мұнтазқұс; 
4-  кәдімгі  мамык  каз;  5-  қылаң  шағала;  6-  полярдың  карқыддақ 
шағаласы;  7-  аққұр  (сол  жақга  -   кысқы,  оң  жақта  -   жазғы  түсі 
көрсетіледі);  8-  ақ  жапалақ;  9-  сібір  леммииғісі;  10-  түлен;  11- 
сойдактіс;  12- Гренландия наһаны (кит).
Қыс  кезінде  ақ  аю  көбінесе  түлендермен  жэне  аздап 
балықтармен  қоректенеді.  Түлендер  де  калқыма  мұзда  тіршілік 
ететіндіктен  ақ аюга оңай  ұсталады.Арктика теңіздерінде  гренляндия
155

түлені 
(РщорЫІш §гоепІапсІіса  ),
  айдарлы  түлен 
(Сузіорһога  сгшаіа) 
«теңіз  қояны» 
(
Егщпаіһиз  ЬагһаШз)
  атты  түлендер  кең  таралған. 
Олардың  негізгі  қорегі  -   балықтар:  Арктикалық  терең  суда  көптеп 
кездесетін  ақсаха,  нәлім,  сутіл,  теңіз  алабүғасы  тәрізді  балықгармен 
қоректенеді.  Теңіз  жағасының  таяз  сулы  бөлігін  мекендейтін  «теңіз 
қояны»  атты  түлен  балықтармен  қатар  су  түбінен  қос  жақтаулы  және 
қүрсақаяқты  былқылдақ  денелілер,  ас  шаян,  таңқы  шаяндарды  теріп 
жейді.
Балыктар теңіз  суында кең  таралған  омыртқасыз жануарлармен 
( ас шаян, жамбас шаян, ескек аяқ және бүтақ мүртшалы шаяндар т.б.) 
қоректенеді.  Ал  бүл  шаяндар  көбінесе  планктон  балдырларды,  су 
түбіне  шөккен органикалық заттарды сүзіп жеп тіршілік етеді. 
Осылайша,  арктикалық  теңіз  суындағы  жануарлардың  қорек  арқылы 
бір  біріне  тәуелденіп  байланысқан  тізбегін  көре  аламыз.  Ол: 
балдырлар—►
 
теңіздің  планнктон  және  бентос  омыртқаеыз 
жануарлары—►балыкгар—>түлен—>ак аю.
Арктикалық 
табиғи 
жағдайына 
ойдағыдай 
бейімделген 
жануарлардың  бірі  -   морждар  яғыни  сойдақ  тістілер 
(ОсІоЬепісіае). 
Олар  арктикалық  теңіздердің  былқылдақ  денелілерге  бай,  таяз  сулы 
жағагіауларында  мекендейді.  Теңіз,  мүхиттың  жағалауларындағы 
қүрлыққа  және  мүздың  үстіне  жатып  демалады.  Бір  жерге  бірнеше 
мыңдаған  сойдақ тіс  шоғырланып  үйірімен  өмір  сүреді.  Шоғырланып 
жиналатын орыны -  сойдақ тістер жатыны деп айтылады.  Олар судың 
80-90м 
тереңдігіне 
дейін 
сүңгіп, 
қос 
жақгаулы 
былқылдақ 
денелілермен 
(Віуаһіа)
  қоректенеді.  Күндіз  коп  уақыт  бойында 
мүздың  үстінде  жатып  дем  алатындықтан  жатын  орнының  маңында 
қалқыма мүздың мол  болуы  шарт.  Сойдақ тістердің  піыққан  байырғы 
тегі  қүрлықта  тіршілік  еткен  жануарлар  болғанымен  казіргі  кездегі 
сойдақ тістер суда тіршілік етуге өте жақсы бейімделген: суда жылдам 
жүзіп, терең сүңгіиді. Терісінің астында қос қалтасы бар. Қалталарына 
ауа толтырып суға сүңгіиді. Қалталарына толтырылған  ауамен  тыныс 
алып  су  астында 
ұзақ  уақыт  бола  алады  және  толтырылған  ауа 
салмағын жеңілдетіп, жүзімталдығын артгырады.
Сойдақ  тістілердін  мүрты  өте  қатты  және  айтарлықтай  күшті.  Олар 
мэңгі күнгірт қараңғылык орнагі түратын терең судың астынан қорегін 
(былқылдақ  денелілер)  тауып  жеуіне  сол  мүрггарының  сезгіштігі 
көмектеседі.  Мұртымен  су  астындағы  заттарды  сипап  сезумен  қатар 
қоректік затын бөлшектейді.
Ересектерінің 
ұзындығы 
3,7-4,2 
м, 
салмағы 
1270-1700 
килограмға жетеді.  Олар өздерінің  алып денесі, ұзын  сояу  тісі, үрейлі 
пішіні  арқылы  қандай да жануарларға қоркыныш  тудырады.  Олар аса
156

күшті  сойдак  тістерімен  кез  келген  жануарды  оп-оңай  жара  салады. 
Ақ аюдың өзі де сойдақтістердің айғырымен шайқасудан сескенеді.
Сойдақгістілер көбінесе қос жақгаулы  былқылдақ денелілермен 
коректенеді.  Сонымен  қатар  судың  түбінде  кездесетін  көпқылтанды 
қүрттар,  басқа  да  омыртқасыз  жануарларды  қорек  етеді.  Ашыққан
жағдайда балык, түлендерге де шабуылдайды.
Сойдықтістшерге  табиги 
жағдайда 
шабуылдап 
нүқсан
келтіретін  жануарлар  ретінде  ак  аю,  тісті  киттер  және  адамды  атауға 
болады.  Олардың шаруашылыққа маңызы зор:  еті мен майынан тағам 
өндіріледі.  Терісін  әртүрлі  бүйым  өндіруге  пайдаланады.  Бірақ 
сойдақгістілер  өте  азайып  кеткендіктен  Табиғат  жэне  табиғи 
қорларды  қорғау  Халықаралық  одағының  жэне 
Ресейдің  Қызыл
кітабына кіргізіліп қорғауға алынды.
10.2 
Тундра белдемінің жануарлар қауымдастығы 
Тундра 
белдемі 
Европаның, 
Азияның 
жэне 
Солтүстік 
Американың  солтүстік  жағалауын  көмкере орналасқан.  Беринг,  Охот, 
Норвег  теңіздері  жэне  элемдегі  ең  үлкен  арал-  Гренландия  аралы  да 
тундра  белдеміне  жатады.  Тундра  белдемі  оңтүспгінде  орман
белдемімен шектеседі.
Тундра беддемінің жазы  қысқа жэне  суық,  қысы  7-8  ай  бойына
жалғасатын  өте үзақ жэне  аса қатал.  Қыста мүнда 2  айға жуық ешбір 
күн  көзі  көрінбейді.  Жер беті  аса  қатты  суъітып  -70  градусқа жететін 
' сүрапыл  аяз,  қарлы  бүркасын  жиі  кездеседі.  Тундра  белдемі  жер 
шарының  биік  ендігінде  орналасқандыктан  жазда  түн  болмай,  поляр 
күні  екі  айға  жуық  уақытқа  созылады.  Поляр  күні  кезінде  күн 
көкжиекке  түсіп,  батуга  таяп  барып  қайтадан  көтеріледі.  Сондықган 
күн  батпайды.  Бірақ  күн  биікке  көтерілмейтіндіктен  күннің  сәулесі 
жер бетіне сүйір бүрыш жасап түседі де, жер бетін  нашар қыздырады. 
Тундра  беддемінде  ең  жылы  күннің  температурасы  10  градустан 
аспайды.  Жаздың  кез  келген  күіиаде  қарлы  катқақ  кездесіп  түрады. 
Топырағының  беткі  30-35  см-ге  дейінгі  кабаты  ғана  жібиді.  Бүдан 
төменгі  қабатын  түгелдей  үзақ  жылдық  тоң  иеленеді.  Суык,  салқын 
климат  басым  болуына байланысты  жер  белндегі  судың  булануы  өте 
аз,  баяу.  Топырақтың  терең  қабатына  суды  өгкізбейтін  тоң  қабаты 
орналасуының  әсерінен  тундра  белдемінде  батпақты  жерлер  жиі 
үшырасады.
Жаз  мезгілі 
салқын 
жэне 
қысқа  болғандықтан 
тундра 
топырағында  өсімдіктін  шіріп,  ыдырауы  оте  баяу  жүріледі.  Мүның 
бәрі  өсімдік  өсуіне  бөгеттік  жасайды.  Сондықган  тундра  белдемінде 
өсімдік  жамылғысы  өте  сирек,  өсімдіктің  түрлік  қүрамы  өте  аз.
157

Көбінесе  суыққа төзімді  өсімдіктер  (криофит)  басым  кездеседі.  Атан 
айтсақ  өсімдік  жамылгысының  басым  бөлігін  кыналар  (
Ысһепез
), 
мүктер  (
Вгуорһуіа
),  қияқөлеңдер 
(Сагех),
  мүкжидек 
(Уассіпіит 
охусоссиз)у
  көкжидек 
(Уассіпіит  иІІ£Іпозит)9
  жатаған  кайын 
(Веіиіа 
папа),
 тайпақ талдар 
(Баііх)
 қүрайды.
Тундра  белдемінің  табиги 
экологиялық  жағдайы 
қатал, 
жануарларға  қолайсыз  болғандықтан  ондағы  жануарлардың  түрлік 
қүрамы  көп  емес.  Тундраның жағымсыз  қатал  табиғатына бейімделіп 
төзе  алған  аз  ғана  түрлі  жануарлар  кездеседі.  Оның  есесіне  мұндагы 
эрбір түрдің жануары өте өсімтал. Тез көбейіп, аса көп үрпақ береді.
Тундраның  қүрлығында  тіршілік  ететін  омырткасыз  жануарлар 
қыста  қар  астьгада,  өсімдіктің  арасына  кіріп  анабиоз  күйге  түсіп, 
қысқы  үзақ  ұйқы  жағдайында  өткізеді.  Олар  көктем  басталысымен 
жаппай  көбейе  бастайды.  Дернэсіл,  куыршақ,  жүмыртка  сатысында 
қыстап  шыққан  омыртқасыз  жануарлар  көктем  шыға  дамуъш  қайта 
жалгастырады.
Тундраның  жер  беті  батпақ  пен  суға  бай  екенін  жоғарыда 
айтқанбыз.  Осы  су  мен  батпақга  сансыз  күжынаған  үсак  шаян 
тәріэділер  мен  жэндіктер,  олардың  дернэсілдері  тіршілік  етеді. 
Олардан  жазда  орасан  зор  мол  маса  шіркей  дамып  жетіледі  де  адам 
мен жануарларға мазасыз жағдай тудырады.
Жаз  маусымы  басталысымен  тундраға  үялап  жұмыртқа  басу 
үшін  үйрек  түқымдастар  тобын  қүрайтын  жыл  қүстары  үшып  келіп 
қоныстанады.  Олар-  ақкулар,  қаздар  жэне үйректер.  Бүлардың денесі 
нығыз,  бітімі  сымбатты,  мойыны  үзын,  аяктары  төрт  саусақты.  Алға 
қарай  бағытталған  үш  саусагы  үзын,  олар  өзара  жүзбе  жарғақтар 
арқылы бір-бірімен жалғасып  қосылады. Бүлардың қауырсыны нығыз, 
мамықтары  қалың  жэне денесін  біртегіс  түтастай  жауып  орналасады.
Қүйымшақ  безінен  бөлініп  шыкқан  майлы  сұйықпен  майланган 
мамық жүніне су жұқпайды. Суда жақсы жүзеді.
Мамыр  айында  қар  ери  бастасымен  тундра  ақкуы 
(Су$пш 
Ьешекіі)
  алыс  оңтүстіктен  ұшып  келеді.  Бұл  әсем  жэне  маңғаз  құс. 
Аққулар  көбінесе  өсімдікпен  қоректенеді.  Су  өсімдіктерін  де, 
құрльпсга өсетін өсімдіктерді де қорегіне жаратады.  Аққулар эрқашан 
да  жұбымен  тіршілік  етеді.  Үрғашы  ақку  су  жайылмайтын,  биіктеу 
төмпек  жерге  ұя  салып,  оған  өзінің  мамық  жүнін  төсейді. 
Жұмыртқасы дамып балапан болысымен олардың тіршілігі құрлықтан 
суға  ауысады.  Балапандарының  қауырсыны  жетіліп  жэне  ересек 
ақкулар  түлеп  біткен  соң  олар  балапандарын  ерітіп  оңтүстіктегі 
қыстайтын мекеніне қайтады. Тундра аккуы-  саны  сиреп бара жаткан, 
сэнді  де  маңгаз  құс.  Ол 
Ресейдің  қызыл  кітабына  енгізілген.
158

Тундралык  суларга  көктемде  аққулармен  қатар  қаздардың  бірнеше 
түрі  келіп  мекендейді.  Әсіресе  мүнда  ақмаңдші  қаз 
(Апзег  аіһі/гопз), 
акказ 
(А.саегиіезсепз%
  сүрқаз 
(А.апзег),
  қызыл  жемсаулы  қарашақаз 
(Вгапіа  пфсоііһ)
  жиі  кездеседі  (25
-сурет).
  Солардың  ішінде  сандық 
көрсеткіші  тұргысынан  акмаңдай 
қаз  басымдылық  көрсетеді. 
Ақмаңдай  казды  қауырсынының  сұр  түсінен  жэне  маңдайдағы  ақ 
меңінен  басқа қаздардан  оңай  айыруға болады.  Тундра белдемінде ол 
көбінесе  қүрлық  жерлерді  мекендейді,  ал  бірақ  суда  жақсы  жүзеді, 
қажеттілік туса су  астына да жақсы  сүңгиді.  Судан  алыс  емес қүрлық 
жерлерде үя салып жүмыртқалайды. Күзде оңтүстікке кайтып кетеді.
Тундралық 
қаздардың 
тағы 
бір 
өкілі- 
кызылжемсаулы 
қарашақаз.  Оның  мойыны  қысқа,  өңі  басқа  каздардан  ашық:  түлғасы 
қара  ала  бола  тұра  кеудесі,  жемсауы,  үрттары  кызыл  күрең  болуы- 
оның түсінің неғізғі ерекшелігі. Ол тундраның суға жақын орналасқан 
үстірт,  қыраттарын  мекендейді.  Суға  жүзімтал  және  жақсы  сүңги 
алады.  Ол  маусым  айынын  ортасы  кезінен  жүмырткалайтын  жерін 
таңдап тауып,  шөбі  бітік,  бүталы,  суға жақын  жағалауға үялайды.  Бір
жерге 4-5 жүп қарашақаз колониялы топпен үя салады.
Тундралық өлкелерді шаруашылықтың эртүрлі салалары дамып, 
өлкені  игере  бастауы  жэне  қаскерлік  түрде  заңсыз  атып  аулаудың 
эсерінен  қызылжемсаулы  қарашақаздың  саны  соңғы  жылдары  азая 
бастады.  Осыған  байланысты  оны  Ресейдің  қызыл  кітабына  енгізіп 
жэне Таймыр жеріне мемлететтік корын орнатып қорғауға алынды.
Тундра  жеріне  үйректерден  айдарсыз  сүңгуір 
(Ыугоса  тагііа), 
кылкұйрық 
(Апаз асиіа),
 теңізші үйрек 
(Сіагиіиіа куетаііз)
 ұшып келіп 
жұмыртқалайды.  Бұлардың  барлығы  да  суда  жақсы  жүзетін,  шебер 
сүңгитін 
қүстар. 
Олар 
көлдердің 
жағалауына 
үя 
салып, 
жүмыртқалайды.  Жүмыртқадан  жаңа  шыққан  жас  балапандары 
алғашында  енесімен  бірге үясының  маңайында  тіршілік  етеді  де,  тек 
бірнеше  күннен  кейін  ғана  суда  тіршілік  ете  бастайды.  Енесі  үнемі 
балапандарымен  бірге  болып,  суға жүзіп  сүңгуге,  қорек тауып  жеуге, 
жырткыш  аң, 
қүстардан 
сақгануға  үйретеді. 
Үйректер  үсақ 
шаяндармен жэне су жэндіктерімен коректенеді. Үйректің балапанына
көбінесе шағалалар шабуыл жасап шығындайды.
Жаз  маусымында  тундра  белдеміне  үйрек,  қаздармен  бірге 
лашын 
(Ғаісо  реге§гіпш),
  ак  сүңқар 
(Ғаісо  §ут/аІсоп),
  жүнбалақ 
жамансары  ( 
Вшео  Іо&орш)
  қатарлы  жыргқыш  қүстар  келіп 
жүмыртқалайды.  Олар  сом  денелі,  саусақтары  ұзын,  тұмсығы  мен 
тұяқтары  имек  жэне  өткір  болады.  Лашын  ұясын  жартасқа, 
жарқабаққа  немесе  батпақ  арасындағы  аралшық,  төмпешіктерге 
салады,  ал  аксүңқар  көбінесе  баска  құстардың  ескі  үясына
159

жұмыртқалайды.  Лашын,  ақсұңқарлар  ұсақ  кұстармен  (үйрек, 
акгорғай, сарыторғай т.б.) қоректенеді.
Жүнбалақ  жамансары  ағаштың  үсақ  бұтақтарын  токып  жерге 
немесе  бұталардың  басына  ұя  салады.  Ол  лемминг  тышқандармен 
қоректенеді.  Әдетте  2-4  жұмыртқа  табады.  Бірақ  жұмыртқасының 
саны  лемминг  тышқандарының  санына  байланысты:  лемминг  аз 
жылдары мүлдем жұмыртқаламайды.
25-сурет. Тундра жануарлары:
160

1-  қызыл  жсмсаулы  қараша  қаз;  2-  айдарсыз  сүңгір  (үйрек),  3- 
жүнбалық жамансары; 4-  қаратөс қүмдауық;  5-  күжіркей; 6- ақ тырна,
7- солтүстік бүғысы; 8- ақгүлкі. 
.
Тундра  белдемінде  ең  көп  тараган  батпақ  қүстарының  бірі-
каратөс  қүмдауь«к 
(Егоііа  аіріпе).
  Ол  таяз  судан  жэне  батпақтың 
арасынан  үсак  жәндіктерді  теріп  жеп  қоректенеді.  Батпақ  пен  таяз 
суда  мекендеуіне  байланысты  аягы  жэне  түмсыгы  үзын.  Тамагы  мен 
жемсауының  түсі  қара,  көкірегі  мен  басқа  бөлігі  түгелдей  ақ. 
Қорегінің 
басым 
бөлігін 
жэндіктер, 
шаянтэрізділер 
жэне 
былкылдакденелілер  иеленеді.  Қаратөс  қүмдауық  суда  жақсы  жүзеді, 
жылдам  үхпады,  жермен  де  жақсы  жүгіреді.  Үясын  батпактың 
арасындагы томпактарга салады, ескі шөптермен жауып жасырады.
Тундрага  тән  тагы  бір  құс-  күжіркей 
(Рһііотасһиз  ри§пах). 
Шағьыысар  кезінде  еркек  күжіркейдің  мойынының  мамық  жүндері 
эртүрлі  өңге  бөленіп  озгереді  жэне үзарып  өсіп  мойынды  жуандатьіп 
көрсетеді,  басының  қауырсындары  да  үзарып  айдары  бар  тэрізденіп
көрінеді. 1
25-суреттің 5).
Тундрада  әсіресе  қызғылт  шағала 
(Ююйозіеіһіа  гозеа)
  көптеп
кездеседі.  Оның  арқа  жагы  сүрғылт,  ал  кеудесі  мен  қүрсақ  жағы 
қызғылт түсті. Қызғылт шағалалар саны шағын топ қүрып колониямен 
тіршілік  етеді,  су  жагалауының  шөптесін  өсімдіктерінің  арасына  үя 
салады.  Судан  үсақ  шаян,  балық  үстап  жеуімен  қатар  қүрлыктан 
жэндіктерді жэне жэндіктердің дернэсілдерін теріп жеп коректенеді.
Тундраға  келіп  жүмыртқалайтьш  қүстың  бірі-  ақ  тырна 
—Сгиз 
Іеисо§егапиз.
 Ақ тырнаның аяғы мен мойны үзын, денесі зор, түмсығы 
істік тәріздес  үшкір.  Ол-  саны  азайып  бара жаткан,  сымбатты  қүстың 
бірі.  Қауырсындары  мен  мамык  жүндерінің  түсі  түтастай  ақ 
болганымен  құйрығының  ең  ұшындағы  желпуіш  қауырсындарының 
ұшы  қара түсті.  Көбінесе  су  астындағы  киякөлендермен  қоректенеді. 
Сонымен  қатар  суда  тіршілік  ететін  омыртқасыз  жануарларды  басқа 
құстардың  жұмырткасын  жеуден  де  тайсалмайды.  Әдетте  екі 
жұмыртқа  табады.  Жұмыртқадан  жаңа  ғана  жарылып  шыққан 
балапандары  өзара  жиі  төбелесіп,  аяусыз  шабуылдасады.  Ақырында 
бірі  өліп,  біреуі  ғана қалады.  Күзде екі  ересек тырнаның  жанында бір
ғана  балапан  тырна  еріп  жүретіні  осыған  байланысты.  Ак  тырнаға
Ій
кету
ұшырап
жэне  өсімінің  аздығы  бұлардың  санының  күннен  күнге  азаюына 
әкеліп  соқгыруда.  Ақ  тырна  табиғат  пен  табигат  корларын  коргау 
Халықаралык одагының жэне Ресейдің қызыл кітабына енгізілген.
161

Тундраға  көктемде  ең  ерте  ұшып  келіп  ұя  салатын  құс-  ак 
торғайлар  ( 
Ріееігорһепах  піуаііз).
  Олар  тундраның  кары  әлі  ерімей 
тұрғанда  ұшып  келіп,  таулы  өлкелердің  ұсақ  тастакты,  қорымды 
беткейлеріне  мекендейді.  Ақ  торғайлардың  жалпы  денесі  ақ 
болсадағы  қанаты  мен  құйрығының  ұшы  қара,  арқасы  да  қаралтым 
тұсті.  Ақторғайлар  ұясьш  тастың  уңгір,  куысына  жасырын  жерлерге 
салады.  Балапандары  ересейіп,  ұясынан  ұшқан  соң  ақ  торғайлар  бір 
жерғе жиналып  тобьф  құрады.  Содан  соң  көп  ұзамай  тобымен  ұшып 
жылы жақа қайтып кетеді.
Бұл  аталған  құстардың  барлығы  да  тундра  белдеміне  көктемде 
келіп,  жаз  бойы  жұмыртқа  басып,  балапанын  өсіріп,  күз  бастала 
қыстық мекеніне  кайтып кететін жыл құстары.
Тундрада  жыл  бойында  тұрақты  мекендеп  отырықгы  тіршілік 
ететін  құстар  өте  аз.  Мұнда  ақ  жапалақ 
(Ыусіса  зсатиііаса),
  аққұрлар
ғана  жыл бойында отырықты тіршілік етеді.
Аққұрдың  қыста  қарды  қазып,  қар  астынан  өсімдіктің  тамыры 
мен  тұқымын  тауып  қөректене алатыны және қыс  басталардан  бұрын 
түлеп,  жүні  ағаратындығы  оның  тундралық  табиғатың  маусымдық 
өзғерісіне  терең  бейімделғенін  дәлелдейді.  Қыста  аққұр  қардан 
айрылып 
көрінбейді,  ал  жазда 
сұр  қоңыр  түске  айналып 
түлейтіндіктен 
өсімдіктің  арасынан  қандай  да  кырағы  көзғе  оңай 
шалынбайды.
Сүтқоректілерден  тундрада  ең  көп  кездесетін  және  кең  тараған 
жануар  лемминғ.  Тундра  белдемінде  лемминғнің 
бірнеше  түрі 
тіршілік  етеді:  норвеғ лимминғ 
(Ьетптиз  Іеттиз  )
  ,  сібір  лемминғ  ( 
Ь. 
зіЬігісиз),
  сары  бауыр  лемминг 
(Ь.  сһтузо^азіег)
  қаратабан  лемминг 
( 
һ   пі^гірез)
  т.б.  Жазда  жер  беті  жібіген 
кезде  лемминглер 
топырақтың  15-20сантиметр терең  қабатында көп  тармакты  ін  қазып, 
жер астынан шым-шытырық күрделі жол тартады. Оның кей жерлерін 
кеңейтіп 
ұрпақтарын  өсіретін  ұя  жасайды.  Олар  өсімдікпен
қөректенеді:  жапьфақ,  тамыр,  жеміс  жидекпң  қаи-қаисын  талгамаи 
жейдіЛемминглер  өте  өсімтал.  Аналық  бір  лемминг  бір  ретте  3-9 
ұрпақ  табады.  Туған  ұрпағы  2  айдан  соң  ересейіп  жыныстық 
қатынасқа  түсіп  күшіктей  бастайды.  Сондықтан  олардьщ  саны 
бірнеше  жылда  бір  рет  шектен  тыс  көбейіп  тұрады.  Мұндай  көрініс 
популяцияның  «  сандық жарьшысы»  немесе  популяцияның  күрт  өсуі 
деп  аталады.  Күрт  өскен  кезде  леммингінің  саны  әдеттегіден  40-100 
есеге  дейін  артады.  Ондай  кезде  леммингілер  жаппай  көшіп  қоныс 
(мекен) 
аударуға  мәжбүр  болады.  Леммингілер  ақ  түлкі,  ақкіс 
қатарлы  терісі  бағалы  аңдардың  негізгі  қорегі 
болғандыкган 
тундрадағы жануарлардың қоректік тізбегінде маңызды рөл атқарады.
162

Тундра  белдемінде  тіршілік  етуге  бейімделген  айыр  тұяқты 
сүтқоректі жануарлардың бірден бір өкілі- солтүстік бүғысы 
(Кап$і/ег 
Іагагиіиз).
  Солтүстік  бүгысының  айыр  түягының  арасы  ашылып 
ауданы  үлкейетіндіктен  батпакка  батпай  еркін  жүруіне  колайлы. 
Бүгының  саусактарының  түягы  жалгіақ  және  түяктың  ішкі  жагына 
карай  имек  болатындықтан 
қарды  теуіп  қазуына  өте  қолайлы. 
Тұмсығының 
ұшы 
мұрынының 
тесігіне 
дейін 
жүнімен 
қапталғандыктан  қандай суықга да қар астынан жем тауып жей алады. 
Солтүстік 
бүғысы 
жазда 
шоптесін 
өсімдіктермен, 
саңыраукұлақгармен  жэне  талдын  жапырағы  мен  қөректенеді.  Ал 
қыста  қалындығы  70-80  см-ге  жететін  қарды  түяғымен,  мүйізімен 
қазып,  қар  астынан  қына  теріп  жейді.  Солтүстік  өлкелерде 
мекендейтін  халықтардың  кэсібінің  негізгі  көзі  — солтүстік  бұғысы. 
Тундраның  кең  байтақ  алкабында  солтүстік  бұғысы  мын-мындаған 
үйірімен  кездеседі.  Солтүстік  бұғысы  тундра  жерінде  жабайы  түрде 
кездесумен  қатар  қолға  үйреткен  үй  жануары  ретінде  бағып, 
күнделікті  сүтін,  етін,  терісін,  мүйізін  пайдаланатын  бұғылар  да  аз 
емес.  Тундрада бұғы  шаруашылығы  жақсы дамыған.  Бұгының  негізгі
жауы — қасқьф 
(Сапіз Іирш).
Тундра  биоңенозында  лемминг  тышқандарымен 
қөректеніп
екінші  реттік  тұтынушы  (консумент)  рөлін  аткаратын  жануарлардың 
бірі  ақтүлкі 
(Аіорех Іо&ориз).
  Ақтүлкі 
(25-сурет)
  солтүстіктің
табиғи 
жағдайына 
өте 
жақсы 
бейімделген. 
Леммингілермен 
қөректенудің  сыртында  көктемде  кұстардың  жұмыртқасын  жейді. 
Қыста леммингіні  қар астынан ұстап жей  алмайтындықтан  акт\глкілер 
оңтүстік  өлкелерге  ауып  мекен  ауыстырады.  Ақгүлкі  күшігін  інге 
туып өсіреді 8-18-ге дейін күшік табады.
Қорытып 
айтқанда, 
тундра 
биомьшың 
жануар
қауымдастығында төмендегідей негізгі сипаттар бар екенін көреміз:  а) 
тундра  жерінің  50-60  пайызы  жануарлар  тіршілік  етуге  жарамсыз 
(мәңгі  мұз,  тоң,  су,  батпақ  т.б).  Сондыктан  тіршілікке 
жарамды 
жерлерінде  жануарлар  тығыз  қоныстанады.  (Мысалы,  қияқөлең  - 
мүкті тундраның  1  шаршы метр жерінде құстың  16-24 ұясы кездеседі); 
б)  тундра  жануарларының  көбі  қыста  жылы  жакқа  көшіп, 
қоныс 
аударып  кетеді,  қалғандары  қыскы  ұйқыға  кетеді  (омыртқасыз 
жануарлар),  белсенді  тіршілік  ететін  кейбіреуі  (лемминг,  тоқалтіс 
тышкан)  қыс  бойы  жер  бетіне  шықпай,  қар  астында  өмір  сүреді;  в) 
тундра жануарларының зат алмасу  (метаболизм) үрдісі  жаз мезгілінде 
өте  екпінді  жүріледі.  Соның  нэтижесінде  олар  жаздың  кысқа 
мерзімінде  көбейіп  үлгерумен  катар,  кыс  түскенше  осіп  жетіліп, 
денесіне  азыктық  заттың  корын  жинап  та  үлгереді,  г)  дене
163

температурасы  тұрақгы  (гомоеотермді)  тундра  жануарларында  қыста 
температурасын  азайтьш  реттеу  кабілеті  жаксы  дамыған.  Денесінің 
температурасы  төмендеуіне  байланысгы  олар  ішкі  энергиясын  аз 
жұмсайды.  Энергияны бұлай үнемдеу  қыста азығы  аз, қары  көп,  суық 
беддемнің 
жануарларына 
аса 
қажетгі 
қасиет; 
д) 
тундра 
жануарларының 
тіршілігінде 
тәуліктік  айырмашылық  аз,  оның 
есесіне  маусымдық  айырмашылық  айқын  жүріледі;  е)  эр  жылдың 
өзгешілігіне 
сәйкес  тундра  жануарларының  саны  өте  ауқымды 
мөлшерде  ауытқыйды.  Осыған  байланысты  олардың  арасындағы 
қоректік  өзара  байланыс  та  түрақгы  емес  —  тез  өзгереді.  Мысалы, 
тундрада  лашын  әдетге  шалшықшы,  аққүр  қатарлы  қүстармен 
қөректенеді, бүл қүстар аз жыддарда лашын леммингімен  қоректенуге 
ауысады.  Жалпы  өзінің  экологиялық  талабын  тез  өзгертіп,  кезіндегі 
табиғи  жағдайға  оңай  бейімделу  -   табиғаттың  қатаң  да  өзгермелі 
мінезіне сәйкес сүрыпталып аман қалудың негізгі бір жолы деп көрген 
жөн.

жүктеу/скачать 12,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: