ВЕСТНИК КЭУ: ЭКОНОМИКА, ФИЛОСОФИЯ, ПЕДАГОГИКА, ЮРИСПРУДЕНЦИЯ

2 (28) • 2013
49
К.Қабатаева, Ә.Баербекова
ЗАҢ ТЕРМИНДЕРІН ЖАСАУДАҒЫ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ТӘСІЛДІҢ РӨЛІ
    Мақалада төңкеріске дейінгі заң терминдерінің сөзжасамдық жүйесі, морфологиялық тәсіл арқылы жасалу
жолы сөз етіледі. Заң ғылымының туынды терминдеріне жалғанған қосымшаларын құрамына қарай бірнеше
топтарға топтастырылуы туралы айқындалып, термин жасайтын өнімді жұрнақтардың өзіндік ерекшелігі туралы
баяндалады.
   Түйінді сөздер: заң терминдері, морфологиялық тәсіл, сөзжасам, жұрнақ.
    Әд.5
К.Кабатаева, А.Баербекова
РОЛЬ МОРФОЛОГИЧЕСКОГО СПОСОБА В ОБРАЗОВАНИИ ЮРИДИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ
   В статье рассмотрены системы словообразования и морфологические способы образования юридической
терминологии  до  Октябрьской  революции.  Определена  классификация  групп  суффиксов,  окончаний  и
особенности активных суффиксов в образовании юридических терминов.
   Ключевые слова: юридические термины, морфологические способы, словообразование, суффикс.
    Лит.5
Klara Kabatayeva,  Bayerbekova Aliya
THE ROLE OF MORPHOLOQICAL WAYS IN FORMINQ OFLEQAL TERMS
  In the article is given the system of wordbuilding and morphological ways of legal terminology's forming before
October Revolution. The classification of suffixes, endings and peculiarity of active suffixes in forming of legal
terms.
  Keywords: legal terms, morphological ways, wordbuilding, suffixes .
  Lit.5
1
  2
1  Candidate  of  Philological  Sciences,  Professor of  Karaganda  Economic  University  of
Kazpotrebsoyuz
2  Work  Karaganda  Economic  University  of  Kazpotrebsoyuz
Мәселенің  қойылуы.  Қазақ  тіл  білімінде
сөзжасам  мәселесі  соның  ішінде  морфология-
лық  тәсіл  (синтетикалық)  сөзжасау  барынша
зерттелген.  Сөзжасамның  аталған  тәсілін  алғ-
аш  зерттегендер  Ғ.Мұсабаев,  А.Ысқақов,  Н.О-
ралбаева, Ғ.Қалиев, Е.Жанпейісов, А.Қалыбаева,
Қ.Есенов  т.б.  Сөзжасам  мәселесіне  арналған
Н.Оралбаеваның оқулығы мен А.Салқынбайдың
еңбегін  ерекше  атауға  болады.
Соңғы зерттеулер мен жарияланымдардың
талдануы.  Қазақ  терминологиясында  да  мор-
фологиялық тәсіл қарастырылып келеді. Ғалым-
дар Ө.Айтбаев пен Б.Қалиев зерттеулерін, соны-
мен  қатар  Ш.Құрманбайұлы  мен  Ш.Біләлов-
тың,  А.Алдашеваның  монографиялық  іздені-
стері  тілге  тиек  етеді.  Көптеген  зерттеулер  мен
әдебиеттерде  жалпы  терминдердің  жасалу
тәсілі,  оның  ішінде  морфологиялық  тәсілі  ту-
ралы  айтылса  да,  заң  терминдерінің,  анықтап
айтсақ,  төңкеріске  дейінгі  заң  терминдерінің
морфологиялық  тәсіл арқылы жасалуы айтыл-
ған  емес.
Жалпы 
мәселелердің 
шешілмеген
бөлімдерін айқындау. Әрине, терминологиялық
сөзжасамның  өзіндік  ерекшеліктері  бар.  Тер-
мин үшін терминдік атаудың сөздік мәнін ашу,
ұғымға  анықтама беру керек болса, жай сөзжа-
самда  сөзжасаудың  бір  тәсілін  пайдаланумен
шектеледі. Жай сөзжасам мен терминдік сөзжа-
самның ұқсастықтары да бар. Жалпы әдеби тілге
қарағанда,  терминологияда  сөз  жасайтын
жұрнақтардың қызмет аясы өте кең. Яғни сөзжа-
самның  морфологиялық  тәсілі  түбір  сөзге  әр
түрлі  жұрнақтар  жалғау  арқылы  туынды  сөз
жасалатындығымен ерекшеленеді. Бұл тәсіл заң
терминдерін жасауда көп қызмет атқарады. Осы
мәселені  ескере  отырып,  біз  морфологиялық
тәсіл  арқылы  заң  терминдерінің  жасалу  жол-
дарына  ерекше  көңіл  бөлуге  тырыстық.
Зерттеудің  мақсаты.  Зерттеудің  мақсаты  -
қазақ  заң  терминдерін  тарихи  тұрғыдан  тал-
дау  арқылы  заң  терминологиясының  негізгі
белгілерін,  қалыптасуын,  бүгінгі  даму  тенден-
циясын анықтай отырып, төңкеріске дейінгі заң
терминдерінің  жасалу  жолдарын  айқындау,
осыған  байланысты  төмендегідей  міндеттер
алға  қойылды:
-
Заң  терминологиясының    морфология-
лық  негізгі  белгілерін  анықтау;
-
Заң  терминологиясына  қойылатын
негізгі  морфологиялық  талаптарды  сипаттау;
-
Заң терминологиясының щығу көздерін
анықтау;
Зерттеудің негізгі нәтижелері. Заң ғылымы-
ның  туынды  терминдеріне  жалғанған  қосым-
шаларын  құрамына  қарай  топтастыруға  бола-
ды:
1. Бір  жұрнақ  жалғануы  арқылы  жасалғ-
ан  туынды  терминдер:  даугер,  зорлық,  куәгер,
парақор, үкімет, күнәкар, құншы, күнәсыз т.б.
2. Бір  сыңары  жұрнақ  жалғануы  арқылы
жасалған терминдер: кінәлы адам, даугер адам,
жазалы  адам.
Сөз  тудырушы  қосымшалардың  қолданы-
УДК  340.11

ВЕСТНИК КЭУ: ЭКОНОМИКА, ФИЛОСОФИЯ, ПЕДАГОГИКА, ЮРИСПРУДЕНЦИЯ
50
сы бірдей емес. Осы негізге сүйене отырып, қазақ
тіліндегі  заң  терминдерін  жасауға  қатысатын
жұрнақтарды  өнімді  және  өнімсіз  жұрнақтар
деп  екіге  бөлуге  болады.
Термин  жасайтын  өнімді  жұрнақтар:
-  лық,  /-лік,  -дық,  /-дік,  тық,  /-тік.  Бұл
жұрнақтардың  түркі  тілдеріндегі  байырғыдан
келе  жатқан  ең  өнімді  жұрнақтар  қатарына
жатады.  Бұл  жұрнақтардың  көмегімен  жасалғ-
ан  терминдердің  ертеден  келе  жатқан  тарихы
бар.  Бұл  туралы  Р.Үрекенова  "Қазақ  тіліндегі  -
лық  жұрнағының  көне  түркі  тілдерінде  -лығ,-
лиг,  -луг,  -лүг  түрінде  белгілі  болып,  сын  есім
және  зат  есім  жасалғандығын"  атап  көрсетеді
[1].
-лық  жұрнағы  дерексіздік  зат  есімдер  мен
қатыстық сын есімдер жасайды. -лық қосымша-
сының  зат есім  мен  қатыстық  сын есім  тудыру-
дағы  қызметі  арта  түседі.  Мысалы:  құқықтық
жүйе, кепілдік беру, т.б.
Мелиоранскийдің  көне  түркілік  лык,  лук
жұрнағы туралы былай деген: "(лык, лук, lik, lyk)
употребляются  для  производства  а)  отвлечен-
ныхъ  существительныхъ,  например,  баі  -  бога-
тый, баілык - богатство, наман - дурной, наман-
дык - зло....." [2].
-  лық  қосымшасының  бір  ерекшелігі  -  лек-
сикалық  қабаттың  қай  түріне  болса  да  емін-
еркін  жалғана  беруінде.  :  ұрлық  жасау,  билік
ету.
-лық жұрнағы тегі шығыстық болып келетін
араб,  парсы  сөздеріне  жалғанады:  күнәкарлық
ету, жәбірлік көру. Орыс тілінен енген кірме тер-
миндерге  де  -  лық  қосымшасы  еркін  жалғана
береді.  Әсіресе,  орыс  тілінен  енген  зат  есім
түбірлеріне  жалғанып,  олардан  қатыстық  сын
жасайтын  амал  ретінде  кең  қолданылады:  сот-
тық, оязнайлық, адвокаттық іс.
- лық қосымшасы жалғанатын тұлғалардың
морфологиялық  құрылымы  да  әркелкі  болып
келеді:
Түбір+лік:  ұрлық,  әділдік,  барымталық.
Түбір+ды  (-ді)+лық:  жауаптылық,  айыпты-
лық.
Түбір+сіз  (болымсыздық  мағынасында)
+лық;  күнәсыздық,  жауапсыздық,  арсыздық.
-лық  жұрнағы  тіркесті  терминдерге  жалға-
нғанда  терминдер  анықтауыш  қызметін  атқа-
рады.  Мұндай  жағдайда  -лық  анықтауыш
сөздің  көбінесе  басында  және  соңында  келеді:
сөз  басында:  ұрлық  жасау,  кепілдік  беру,
әміршілік  ету,  жарлық  ету;  сөз  соңында:  хан
жарлығы,  патша  әміршілдігі.
Есім сөздерге жалғанып,  болымсыздық  ма-
ғына  білдіретін  туынды  сын  есім  жасайтын  өте
өнімді  жұрнақтың  бірі  -сыз,  -сіз.  Мысалы:  за-
консыз, шүбәсыз, сотсыз, тергеусіз.
-қ,  -к, -ық,  -ік,  -ақ,  -ек жұрнақтары  арқылы
жасалған  заң  терминдері:  құқық,  талақ,
бұйрық.
Есімшенің  өткен  шақ  түрі  де  термин  жа-
сауға  негіз  (-ған,  ген,  -қан,  -кен)  негіз  болады.
Есміше формасының ерекшелігі - сын есім қыз-
метінде  тұрса  да,  заттанып  тұрса  да  өзінің
қимыл  мәнін,  шақтық  мәнін  жоғалтпай  сақтап
тұрады,  керісінше  осы  мағыналар  арқылы  са-
палық,  заттық  мағынада  қолданылады.  Тер-
миндік  сипатта  да  осы  өткен  шақ  мәні  аңғары-
лып тұрады: Мысалы: даулаған істер, мархамат
қылған  адамдар,  куә  болған  кісі.
-лы,  -лі,  -ды,  -ді,  -ты,  -ті  қосымшалары
негізгі  және  туынды  зат  есімдерге  жалғанып,
белгілі  бір  заттың  немесе  бір  құбылыстың  бар
екендігін білдіретін туынды сын есімдер жасай-
ды:  даулы адам,  күнәлі  адам, айыпты  кісі.
Аса өнімді -шы  (-ші) жұрнағы арқылы  мы-
надай  заң  терминдері  жасалады:  жәрдемші,
көмекші  (прокурордың  көмекшісі),  законші,
хакімші.
-
қар,  -  ғар  жұрнақтары  қазіргі  қазақ
тілінде көлемі  жағынан үлкендік, ірілік пен  бір
нәрсеге  бейімділік,  икемділік  секілді  заттық
және  сындық  ұғымдарды  білдіру  үшін  жұмса-
лады. Салыстыр:  1)  заң-ғар  // ас-қар,  аң-ғар (та-
удың  аңғары),  шұңқыр,  үңгір//  зеңгір  (аспан);
2)  сотқар,  ызғар,  өткір,  қиқар,  ұшқыр,  тапқыр,
алғыр,  кереғар  т.б.;  3)  кішірейту  мәнін  де
білдіреді:  тайқар  "екі  жастағы  есек"  (салыстыр:
тайынша) [3]. Бұл жұрнақтан жасалған заң тер-
миндері  санаулы  ғана:  сотқар,  жафақар.
-
кес жұрнағы зат есімнен сын есім туды-
ратын,  қазір  актив  қолданылмайтын  жұрнақ.
Тіпті төңкеріске дейінгі материалдардан тек бір
ғана  сөзді  байқадық,  ол  даукес  сөзі.
Ежелгі түркілік -м, -ым, -ім тұлғасы зат есім,
сын  есім  жасауға  қатысқан.  Мысалы:  кесім,
бітім,  мерзім,  үкім, тоқтам, төлем.
Қазақ  тілінде  -қын  тұлғасы  көбінесе  бір
құрамды  түбірлерге  жалғанса,  -қан  екі-үш
құрамды  немесе  туынды  тұлғаларға  үстеме-
леніп  жалғана  береді.  М.Қашқари  сөздігінде  -
қан  тұлғалы  есімдер  туынды  -қын  тұлғасына
қарағанда  молырақ.  Көне  ұйғыр  тілінде  -гын
тұлғасы  тек  сөзжасамдық  қызмет  атқарған  да,
ал  -ған  сөзжасамдық  қызметтен  гөрі  есімше/
шақ  категорияларында  жиірек  қолданылған.
"Қазақ  тілінде  құрамында  мұндай  -қын
тұлғасы  бар  сөздердің  біразы  қазір  зат  есім
мәнінде ұғынылса, біразы сын есім мәнінде қол-
данылады.  Кейбірінің  бойында  қимыл  есімі
мәнінің көмескілене қоймағаны байқалады" [4].
А.Ысқақов  -қын  тұлғасын  етістіктерден  зат
есім  тудыратын  өнімсіз  жұрнақтар  қатарында
қарастыра  келіп,  "олар,  біріншіден,  іс-әрекетті
істеушінің, я іс-әрекеттің иесінің атауын жасай-
ды, екіншіден,  етістіктердің  мазмұнына  тікелей
байланысты  іс-әрекеттің  атауын  жасайды"  деп
көрсетеді  [5].
Төңкеріске  дейін  мұндай  жұрнақтармен
бірнеше  әкімшілік-заң  терминдері  жасалған:
тұтқын, қуғын,  қашқын, босқын,  шапқын.
-
мыс, -міс, -мыш, -міс формалары кейбір
сабақты  етістіктерге  ғана  жалғанып,  олардан
конкретті зат атауларын жасаса,  кейбір салт  ет-
істіктерден абстракт зат есімдер тудырады: қыл-
мыс, тұрмыс.

2 (28) • 2013
51
-
уыл,  (-уіл) формасы  -у  және  -ыл  қосым-
шаларынан  құралған.  Өйткені  бұл  тұлғаны  жа-
мылған  сөздердің  көбінің  түбірі  етістік  болады
да, олардан жасалған азын-аулақ сөздер әр түрлі
заттық  ұғымның  атаулары  ретінде  қызмет  етеді:
қарауыл,  шабуыл,  тосқауыл.
Сонымен  қатар,  -нама, -наме, -деме жұрнақ-
тары  арқылы  көптеген  терминдер  жасалған:
мәлімнама, уәденаме  қағаз,  бұйрықнама,  ғарза-
нама,  ғарызнама,  ғинаетнаме,  куәнама,  кепілде-
ме.
-у тұйық етістігінің жұрнағы  арқылы да  тер-
миндер баршылық: тонау, жасау, ақтау, ұстап алу,
тергеу, тіркеу, салауат қылу т.б.
Өткізілген  зерттеулерден  шығатын  нәтиже-
лер  мен  перспективалар.  Қорыта  келгенде,  мор-
фологиялық жолмен жасалған терминдер қазіргі
қазақ  тіліндегі  заң  терминдері  жүйесінен  елеулі
орын  алады.  Бұл  -  қосымша  арқылы  сөзжасам-
ның  термин  шығармашылығында  да  негізгі  көз
екендігімен  түсіндіріледі,  сол  себепті  қазақ
тіліндегі заң  терминдерінің жасалу жолдарының
ішіндегі  өнімді  тәсілдердің  бірі  болып  саналады.
Жұмыста құқықтық  мемлекет  құру  жолындағы
қазіргі қазақ қоғамы үшін қазақ тілінде заң тер-
миндерінің  зерттелуі ең  қажетті  де өзекті мәсе-
ле  екендігі  айқындалып,  төңкеріске  дейінгі  заң
терминдерінің  қалыптасу  және  даму  жолдары
сол  кезеңдегі  әлеуметтік  өмірдегі  болып  жатқ-
ан  түрлі  экономикалық,  мәдениет,  тұрмыстық,
праволық,  ғылыми-техникалық  өзгерістермен
байланысты  екендігіне  ғылыми  тұжырымдар
жасалды.  Осыған  орай  жұмыста  төңкеріске
дейінгі  заң  терминдерінің  мағыналары  ашы-
лып,  олардың  морфологиялық  тәсілі  анықта-
лып,  тарихи  тұрғыдан  сипаттама  берілді.
Әдебиттер:
1. Урекенова  Р.А. Образование терминов  в
казахском языке. Алма-Ата, Наука, 1980, 128 с. 67
б.
2. Мелиоранский  П.  Краткая  грамматика
казах-киргизского  языка.  Часть 1.  Спб.1894г.
3. Тектіғұл Ж.О. Қазақ тіліндегі түркі негізді
аффикстердің  эволюциясы.  -  Алматы:  "Ғылым"
ғылыми баспа орталығы. 2002 ж. - 303 б. 207 б.
4. Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамма-
тикасы. А, 1981, 235 б., 178 б.
5.     Ысқақов А.  Қазіргі қазақ  тілі. - Алматы:
Ана тілі, 1991. - 384 бет. 157 б.

ВЕСТНИК КЭУ: ЭКОНОМИКА, ФИЛОСОФИЯ, ПЕДАГОГИКА, ЮРИСПРУДЕНЦИЯ
52
К.Қабатаева, А.Искакова
ХАЛЕЛ ДОСМҰХАМЕДҰЛЫНЫҢ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ ҮЙ ШАРУАШЫЛЫҒЫНА, ҚҰРЫЛЫСҚА,
ЭКОНОМИКАҒА БАЙЛАНЫСТЫ ТЕРМИНДЕР
   Мақалада Халел Досмұхамедұлының үй шаруашылығына, құрылысқа, экономикаға қатысты терминдері
талданып, қазіргі тіліміздегі алатын орны туралы сөз етіледі. Мақалада жиырмаға жуық термин сөздер талданды.
   Түйінді сөздер: заң терминдері, морфологиялық тәсіл, сөзжасам, жұрнақ.
   Әд.13
К.Кабатаева, А.Искакова
ТЕРМИНЫ ПО ЭКОНОМИКЕ, СТРОИТЕЛЬСТВУ И ДОМАШНЕМУ ХОЗЯЙСТВУ
В ТРУДАХ ХАЛЕЛА ДОСМУХАМЕДОВА
     В статье рассмотрена система словообразования, морфологические и семантические способы образования
терминов по экономике, строительству и домашнему хозяйству в трудах Халела Досмухамедова. Определены
значении около двадцати терминов.
   Ключевые слова: термины по экономике, строительству, домашнему хозяйству, морфология, семантика.
   Лит. 13.
Klara Kabatayeva,   Ainur Iskakova
THE TERMS BY ECONOMY, BUILDING AND HOUSEKEEPINQ
IN HALEL DOSMUHAMEDOV'S WORK.
  In the article are given Governor Generals' law terms and their features, the ways of development which were
published in the first newspapers and journals. In the article is given the system of wordbuilding, morphological and
semantic ways of the terms' formation by economy, building and housekeeping in Halel Dosmuhamedov's work.And
also are defined about 20 terms' definitions.
   Keywords: The terms by economy, building, housekeeping, morphological, semantic.
   Lit. 13.
1
  2
1  Candidate  of   Philological  Sciences, Professor  of   Karaganda  Economic
University  of    Kazpotrebsoyuz.
2  Work Gymnasium  №45
Мәселенің қойылуы. ХХ ғасырдың басы, әсіре-
се,  жиырмасыншы-отызыншы  жылдар  мамн
ғалымдардың  зерттеуі бойынша  қазақ  термино-
логиясының  тарихындағы  қиын да  күрделі  кезең
делініп  жүр.  Өйткені,  жаңа  формацияның  ор-
науы,  мерзімді  баспасөз  бен  баспа  өнімдерінің
көптеп  шыға  бастауы,  сан  түрлі  ғылым  салала-
рына  арнап  ана  тілінде  оқулықтар  жазу,  басқа
тілдерден  енген  неологизмдерді  аудару
қажеттілігі сол  кездегі  зиялы  қауым  алдына  пән
атауларының  қорын  жасау  міндетін қойды.  Осы-
ған  байланысты,  Халел  Досмұхамедұлының  эко-
номикаға,  үй  шаруашылығы  мен  құрылысқа
қатысты  терминдерді зрттеу  маңызы  туындайды.
Соңғы  зерттеулер  мен  жарияланымдардың
талдануы.  Жалпы  терминология  мәселесі
Б.Әбілқасымовтың "XIX  ғасырдың екінші  жарты-
сындағы  қазақ  әдеби  тілі"  [1]  еңбегінде,  С.Исаев-
тың "Мерзімді  баспасөзде  ұшырасатын  стильдік
қателер туралы//Тіл мәдениеті және баспасөз" [2]
еңбегінде, Ө.Айтбаевтың "Қазақ терминологиясы-
ның  дамуы  мен  қалыптасуы"[3],  Ә.Қайдаровтың
"Қазақ  терминологиясына  жаңаша  көзқарас"  [4]
атты  еңбегінде,  Ш.Құрманбайұлының  "Жалпы
қолданыстағы  сөздердің  терминге  айналуы"  [5]
атты еңбектерінде қарастырылса, Ш.Сарыбаевтың
"Тіл  білімпазы"  [6]  еңбегінде,  К.Нұрпейісовтің
"Қайраткер Халел"[7], М.Құлкенов "Баспагер һәм
редакторы"[8]  атты  еңбектерде  Халел  Досмұха-
медұлының  терминдеріне  қатысты  мәселелерді
сараптауға  болады.
Жалпы 
мәселелердің 
шешілмеген
бөлімдерін айқындау. Қазақ терминологиясының
қалыптасуы  мен  даму  ерекшеліктерін  анықтауда
Х.Досмұхамедұлы  артында  қалдырған  ғылыми
мұраларының  тигізер  үлесі  мол.Оның  термин
жасаудағы  тәжірибесін  зерттеп,  кәдеге  асыру
әсіресе,  дербес  мемлекеттік  құқыққа  ие  болған
қазақ  елінің  бүгінгі  таңдағы  мәдени-рухани
өмірінде  маңызы  зор  екендігі  белгілі.  Өйткені,
қазақ тілінің мемлекеттік  мәртебе  алуы  төлтума
терминологияға  деген  сұранысты  одан  сайын
күшейте  түсті.  Осыған  орай,  Х.Досмұхамедұлы-
ның қоғамдық ғылымдар саласы бойынша жазы-
лған  еңбектерінде  кездесетін  үй  шаруашылығы-
на,  экономикаға  және  құрылысқа  қатысты  тер-
миндерді зерттеп,  осы күнгі қолданылып жүрген
атаулармен  салыстыра  отырып,  лексика-семан-
тикалық топтарға  бөлу көзделеді.
Зерттеудің  мақсаты.  Х.Досмұхамедұлының
қоғамдық  ғылымдар саласы  бойынша жазылған
еңбектерінде кездесетін үй шаруашылығына, эко-
номикаға  және  құрылысқа қатысты  терминдерді
зерттеп,  осы  күнгі  қолданылып  жүрген  атаулар-
мен  салыстыра  отырып,  лексика-семантикалық
топтарға  бөлу,  оларға  тән  ерекшеліктерін  жан-
жақты сипаттап  беру,  ғалым  қаламынан  туында-
ған терминдердің  құрамын  талдап, олардың  жа-
салу  жолдарын  көрсетіп,  терминдердің  тілдік
қабатын  анықтау,  атап  айтқанда,  байырғы  және
УДК  342.725  (574)

2 (28) • 2013
53
кірме сөздердің мөлшерін анықтау, оларға тілдік
сипаттама беру және айқындау - басты талаптар-
дың бірі  болып табылады.
Зерттеудің  негізгі нәтижелері. Халел  Досмұ-
хамедұлының  еібектерінде  үй  тұрмысы,  үй  ша-
руашылығына қатысты  атаулар көптеп кездеседі.
Осы  күні  әдеби  тілде  жиі  қолданылып  жүрген
үстел, кереует, май шам, еден, орындық, шамның
мұржасы // тұрбасы // піскек, қобдиша, ас қасық,
шай қасық, архитектура,  қорған, сәулетші,  ғима-
рат, кірпіш, киіз үй, аула сияқты атаулармен қатар
тілімізде сирек қолданылатын шәйгөн, там, өртік,
міндер, жабын, терезенің болдығы,  шым үй, жар
дуал, шамдал, т.б. [9, 19] сөздер де кезінде Х.Дос-
мұхамедұлы  еңбектерінен  орын  алған,  жиі  кез-
деседі.
Осы аталып өткен сөздердің ішінен беймәлі-
мдеу,  құлаққа тосын тиетін бірқатар сөздер  бар.
Осы  атаулардың  кейбіреуіне түсініктеме  бере ке-
тейік.
Шәйгөн.  Шай  қайнататын  ыдыс.  "Мелихор-
дан шәйгөн, ас қасық, пышақ, шанышқының сап-
тары  жасалынады.  [9,  338].  Диалектологиялық
сөздікте:  шәйгөн  Түрікм.:  Көнеүр.,  Тахта.,  Тедж.;
Орын:  (Ад.,  Бөр.,  Гур.,  Маң.)  Ақ  құман"  деп
түсіндірілген[10,  368].  Бүйірлі  келген,  шүмекті
шай  қайнататын  ыдыс  мағынасында  қолданыла-
тын  бұл сөздің  тілімізде  шәугім  деген  әдеби  ва-
рианты бар.
Абажыр. Бұл сөз француз тілінен орыс тіліне,
одан  біздің  тілімізге еніп  отыр.  Шамның  жары-
ғын бір  орынға  жинақтау  үшін  лампаның  үстіне
орнатылатын (мата, қағаз т.б.  нәрселерден жаса-
латын 
үй 
жабдығы). 
Х.Досмұхамедұлы
көпшілікке  түсінікті  болу  үшін  оның  абажурды
да  баламасы  қалпақты  да  қатар  қолданған.
"Шамның қалпағы (абажыры) қара не қызыл, көк
сары  секілді  бояулы  болмай,  ақ  шыныдан  (фар-
фордан)  болсын"  [9,  189].  Шет  тілдер  сөздігінде
бұл сөз "Абажур [фр. abat-jour] - часть светельни-
ка,  изготовляемая из  стекла,  ткани металла,  пла-
стмассы и др. и предназначенная для защиты глаз
от действия света и создания требуемой освещен-
ности"  деп  түсіндірілген  [11,7]  Жатақ  үй.  Жатақ
бөлме. Ұйықтайтын бөлме. "Төсек орныңды, жатақ
үйіңді  таза ұстасаң,  керуеттеріңді  қайнап тұрған
ыстық сумен уақыт-уақыт жуып тұрсаң, бірге мен
қандаладан  құтыласың"[9,143].
Түсіндірме  сөздікте  жатақ  сөзінің  екі  мағы-
насы  көрсетілген.  1)мекен,  тұрақ,  2(  күш-көлігі
болмағандықтан  жайлауға  көше  алмай  қалған
кедейлер  және  солардың  қонысы,  мекен  жайы.
Көркем  әдебиет  шығармаларында  бұл  сөз  не-
гізінде осы екі мағынада қолданылып жүр. Ал,Х-
.Досмұхамедұлы  бұл  сөзді  үйдің  ішіндегі  орын-
ның  спальная сөзінің мағынасында  қолданылып,
оның  мағынасының  кеңеюіне  себепкер  болып
отыр.  Д.Әбілев,  С.Мұқанов  шығармаларында
кейін  бұл сөздің  дәл осы мағынада кездеседі. Ха-
лекеңнің  қолданысының  әсері  де  болуы  әбден
мүмкін.
"Жатақ"  сөзіне  диалектологиялық  сөздікте
үш  түрлі  түсініктеме берілген:  1)  Басқа  киіп  жа-
татын тақия тәрізді бас киім; 2)Судың асты, судың
орны;  3)  Қайықтағы адам жататын  орын  [10,  27].
Х.Досмұхамедұлы  қолданған  "жатақ  үй"  сөзі
ұйықтайтын бөлме  деген мағынада  қолданылып
отыр.  Ал,  қазір  бұл  сөз солтүстік-батыс өңірінен
келген  біраз  студенттердің  тілінде  "жатақхана"
мағынасында  қолданылып  жүр.
Терезенің  болдығы.  Терезе  желдеткіші
"Қысты  күні  жылы  үйдегі  терезенің  болдығын
ашсақ,  келген  суық  ең  әуелі  аяғымызға  сезіледі"
[9, 330]. Х.Досмұхамедұлы терезенің бодығы сөзін
терезе  желдеткіші  деген  мағынада  қолданылып
отыр.  Қазір  баспа  беттерінде  вентиляторды  да,
форточканы да  желдеткіш  деп  жүр.  Дұрысында
желдеткіш деген  вентилятор  атауына  дәл келеді.
Ал,  форточканың баламасын  біз  Х.Досмұхамед-
ұлы еңбектерінен тауып отырмыз. Ғалым оны те-
резенің болдығы  деп  алған.
Х.Досмұхамедұлы  "Қармыс  батырдағы":
"Өртік,  міндер төгілтіп,
Кешке  мінер күн қайда?!
Ала  шашбау  тепкілеп
Ырғалап  шығар  күн  қайда?!"  [9,  152]  деген
мәтінді  келтіре  отырып,  "өртік-жабу,  міндер-
төсек,  жабынды"  деген  сөздерге  түсініктеме  бер-
ген. [9,155]. "Жабу" сөзінің түсіндірме сөздікте үш
түрлі  мағынасы  берілген.  1)  ат-көліктің  үстіне
суық  тигізбеу  үшін  бүркеп  қоятын  жамылғы;  2)
нәрсенің  үстіне  бүркеп  тұратын,  матадан  істел-
ген  бұйым;  3)қазақы  үйдің  киіз  есігі  [12,481].
Х.Досмұхамедұлының  түсіндіріп  отырған  "өртік"
сөзі  сөздіктегі  бірінші  мағынаға  сәйкес  келеді.
"Міндер"  сөзі екінші мағынадағы қолданысқа  ие.
С.Омарбековтың  еңбегінде  "міндер"  сөзінің  диа-
лектілік мағынасы    берілген.  "Міндер -  моланың
үстіне тастан қойылатын  белгі. Кейде  бес тас деп
те атайды. Үйткені міндер бірінің үстіне бірі қой-
ған  бес  текше  тастан  құралады" [13,76].  Бұл  қол-
даныс  келтірілген  мағынаға  сай  келмесе де,  зат-
тың бірінің үстіне бірін қойып "Жабу" мағынасы-
на жуықтайтын мәні  бар  екені аңғарылады.
Бұлық  көпшік.  Ер  үстіне  салатын  былғары
көпшік.  "Сонда  Махамбет  астындағы  бұлық
көпшікті  жарып  жіберіп, ішіндегі мамығын жа-
қындап  қалған  қуғыншылардың  көзіне  шашып
жіберіп  құтылып  кетеді"[9,  62].  Түсіндірме
сөздікте "бұлық"  деген сөз "құлық" сөзіне  сілтелі-
нген. Құлықтың  түсіндірмесінде  берілген үш  ма-
ғынасының  біреуі  де  Х.Досмұхамедұлының қол-
данып  отырған  мағынасына  жуымайды.  Қазақ
тілінің  диалектологиялық  сөздігінде  "бұлық"
сөзінің  төрт мағынасы  келтірілген.  Соның  ішінде
бұл сөздің бір мағынасы "былғары" деген ұғымда
қолданылған.  Ғалым  С.Омарбеков  бұл  сөзге  бы-
лайша  түсініктеме  береді:  "Бұлық  -  былғары
көпшік.  Бұлық  көпшік  деп те қолданылады" [13,
143].  Бұл  жерде  Х.Досмұхамедұлы  ер  үстіне  са-
латын былғары көпшікті айтып отыр.
Шиша. Шамның шынысы, "Шамның мұржа-
сы (тұрбасы, шишасы) буылтықсыз шелек қалып-
ты  болсын"  [9,10].  Түсіндірме  сөздікте  "шиша"
сөзіне  2  түрлі  түсініктеме  берілген.  1(  керосин
шамның  жалынын  тартатын  шынысы;  2)  сұйық

ВЕСТНИК КЭУ: ЭКОНОМИКА, ФИЛОСОФИЯ, ПЕДАГОГИКА, ЮРИСПРУДЕНЦИЯ
54
құю үшін арнайы жасалған  арнайы шыны  ыдыс;
бөтелке [12,  231]. С.Омарбеков бұл сөздің шүйші
варианты  туралы  былай  дейді:  "Шүйші-керәсін
шамның мойны, шынысы" "Еркем шүйшіні сүртіп
қой".  Оңтүстік  Қазақстан  облысы  тұрғындары
тіліндегі  шиша, түрікпен тіліндегі чүйше, азербай-
жан тіліндегі шүшә, өзбек тіліндегі шиша сөздері
бөтелке және жалпы шыны мағынасында жұмсала-
ды. Шиша сөзі XIII ғасырда жазылған түркі тілі грам-
матикасында да кездеседі (П.М.Мелиоранский. Араб
филолог о турецком языке) [13, 67].
Шамдал. Май шамдары қоятын тұғыр, жабдық.
"Мыстан, қазан, самаурын, шамдал, бақыр ауша-
лар,  машиналардың  түрлі  бөлімдері  жасалады"
[9,338]. Қазақта.  "шамның  сәні шамдалмен"  деген
мәтел бар. Шамдал сөзі қазақ сөйленістерінде жиі
қолданылады.
Жабын жабынды. Бір нәрсенің үстіне салына-
тын бұйым. "Биік ескі қораға жабын болған тақтай-
лардың топырақпен  толған жарығында бабақтар-
дың  шығып  тұрғанын  көргенім  бар"  [9,  99].
Түсіндірме сөздікте жабын атаулы жабынды сөзіне
сілтеніп  оның  үш  мағынасы  көрсетілген.  1(бір
нәрсенің үстіне салынатын бұйым; 2)Үсті шөп сабан-
мен жабылған жаппа; 3(Терезе пердесі. Ал, диалек-
тологиялық сөздікте ол сөздің 6 мағынасы көрсетіл-
ген.
Х.Досмұхамедұлы бұл сөзді "бір нәрсенің үстіне
салынатын бұйым" мағынасында қолданған.
Мәсуек. Бұл сөзді Х.Досмұхамедұлы "Тіс таза-
лағыш" тіркесімен қатар  қолданған: "Тамақ  жеген
сайын тісіңді мәсуекпен (тіс тазалауышпен) жақсы-
лап тазала" [9,191]. Н.Оңдасыновтың сөздігінде: "(ми-
суак УН) мәсуек тазартуға тиісті; 2) Шығыс елдерін-
де тіс ысқышын жасайтын хош иісті өсімдіктің аты."
Х.Досмұхамедұлы  оңтүстік  қазақтарының
тіліне тән біраз сөздерді пайдаланады. Соған қара-
ғанда ғалым тек батыс, солтүстік ғана емес, оңтүстік
сөйленістері жөнінде де хабардар болғанға  ұқсай-
ды. Жар деген  сөздің тұсына жақша  ішінде дуал
сөзін қатар келтіргеніне қарағанда, бұл екі сөзді си-
ноним ретінде қолданғаны байқалып тұр. Диалек-
тологиялық сөздікте жар сөзінің "үйдің қабырғасы"
деген диалектілік мағынасы көрсетілген. Бұл мағы-
на Батыс сөйленістер тобына тән. Жергілікті халық
жар газеті (қабырға газеті), жар сағаты (қабырға са-
ғаты) сияқты тіркестерді жиі қолданады. Мұны диа-
лектологиялық экспедиция материалдары да рас-
тайды. Мысалы, Үйдің төрт жарының төртеуін төрте-
уін де  сылату керек.  Жар газеті  мен жауынгерлік
листок оқта-текте бір шығады.
Маяна.Жалақы, еңбекақы. "Ет алсақ, қадағы үш
миллион сом, айында алатын маянамыз жүз мил-
лионнан саналады". [9,141]. Кітапты баспаға дайын-
даған редакция алқасы сілтемеде "маяна" сөзін "жа-
лақы", "еңбекақы" мағынасындағы сөз болу керек -
деп дұрыс түсініктеме берген. Түсіндірме сөздікте:
"    Маһианә, маһияна, маяна (маһи+анә, ма+я-
на).  1.Ай сайын. 2.Айлық, жалақы. "Бабасы  Көмік
деген аяр еді, Жәмшиттен маяна жеп өлгенінше, әр
түрлі аярлықты жаяр еді". (Тұрмағамбет). [12, 247].
Мадди  маданиат.  Бұрынғы  өткен  мәдениет.
"Осылардың үстіне ислам ғалымдарына қарсы мад-
ди маданиат, шаруашылық, сауда-санағат термин-
деріне артықша назар салған". [9,158].
Өткізілген зерттеулерден шығатын нәтижелер
мен перспективалар. Қорыта келгенде, Халел Досм-
ұхамедұлының  еңбектеріндегі үй шаруашылығы-
на, құрылысқа және экономикаға байланысты тер-
миндердің  қолданылуы  халықтық  тікелей  әлеу-
меттік, тұрмыстық және әдет-ғұрпына байланысты
кеңінен  қолданылған.  Х.Досмұхамедұлының
оңтүстік  аймақ  қазақтарының  тіліне  тән  біраз
сөздерді  пайдаланғанын,  соған  қарағанда ғалым
тек батыс, солтүстік ғана емес, оңтүстік сөйленістері
жөнінде де хабардар болғанын  біз жоғарыда атап
өткенбіз. Ғалым оңтүстік өңірінде жиі қолданыла-
тын ауқат (тамақ),  ауқаттану (тамақтану) сөздерін
де  қолданған.  Х.Досмұхамедұлы шығармаларын
ықыласпен оқыса, одан әдеби тілдің кәдесіне жарай-
тын,  әдеби  лексикамызды байытуға үлес қосатын
баламаларды табар еді. Ғалым басқа тілдерден сөз
алу дәстүрін  заңды құбылыс  деп  есептейді. Бірақ
жапа-тармағай  ретсіз ала  бермей,  іріктеп,  қазақ
тілінің фонетикалық заңдарына қайшы келмейтін-
дей етіп алу керектігін айтады. Ғалымның осы мақ-
калада жазған ойлары бүгінгі күні де маңызын жой-
ған жоқ.
Қай  ғылым саласын алмасақ  та ондағы теғр-
миндердің басым көпшілігі орыс тілі арқылы енген
сөздер болып келеді. Осы терминдердің бір қатары-
на төл тілімізден балама тауып аудару не сәтті сөзжа-
сам нәтижесінде лексикамыз едәуір байып, дамы-
ды.
Әдебиттер:
1. Әбілқасымов Б. XIX ғасырдың екінші жар-
тысындағы  қазақ  әдеби  тілі.  -  Алматы:  Ғылым,
1982. -  223 б.
2. Исаев С. Мерзімді баспасөзде ұшырасатын
стильдік қателер туралы//Тіл мәдениеті және бас-
пасөз. - Алматы: Ғылым,  1972. - 124-131 б.
3. Айтбаев  Ө. Қазақ терминологиясының да-
муы  мен  қалыптасуы.  -  Алматы:  Ғылым,  1988.  -
208 б.
4. Қайдаров Ә. Қазақ терминологиясына жа-
ңаша көзқарас. - Алматы: Рауан,  1993. - 43 б.
5.  Құрманбайұлы  Ш.  Қазақ  лексикасының
терминденуі. - Алматы: Ғылым, 1998. - 205 б.
6. Сарыбаев Ш. Тіл білімпазы//Халел тағылы-
мы.  (Республикалық  ғылыми теориялық мәсли-
хат  материалдары).  - Алматы: Ғылым,  1994. -  32-
42 б.
7. Нұрпейісов  К.Н.  Қайраткер  Халел//Халел
тағылымы. - Алматы: Ғылым, 1994. - 19-32 б.
8. Құлкенов М. Баспагер һәм редакторы//Ха-
лел тағылымы. - Алматы: Ғылым, 1994. - 42-45 б.
9.  Досмұхамедұлы Х. Таңдамалы.  -  Алматы:
Ана тілі, 1998. - 384 б.
10. Қазақ тілінің  диалектологиялық сөздігі.  I
т. - Алматы: Ғылым. 1966. - 176 б.
11.  Словарь  иностранных  слов.  М.,  1989,
С.345).
12. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 3 том. Ал-
маты: Қазақстан. 1982.  -545 б.
13. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. - Алматы:
Ғылым. 1980. - 136 б.

2 (28) • 2013
55
Кабден А.Т.,     Борбасова З.Н.
НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ РАЗРАБОТКИ МАРКЕТИНГОВОЙ СТРАТЕГИИ НА ПРЕДПРИЯТИЯХ
РОЗНИЧНОЙ ТОРГОВЛИ
    В статье рассмотрены основные моменты в формировании стратегии маркетинга розничных предприятии
в условиях жесткой конкуренции. Определены этапы разработки стратегии маркетинга. Также, определены
основные цели, достижения этих целей  и действия, которые укрепят конкурентные позиции предприятии
розничной торговли.
   Ключевые слова: розничные предприятия, стратегия маркетинга, конкуренция.
   Лит. 5.
Қабден А.Т., Борбасова З.Н.
БӨЛШЕК САУДА КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ МАРКЕТИНГТІК СТРАТЕГИЯЛАРЫН
ӘЗІРЛЕУДІҢ КЕЙБІР КӨРІНІСТЕРІ
   Мақалада қатаң бәсекелестік жағдайындағы бөлшек сауда кәсіпорындарының маркетингтік стратегияларының
негізгі  құрылу  кездері қарастырылған. Маркетингтік  стратегиялардың құрылу  кезеңдері қарастырылған.
Сонымен  қатар,  бөлшек  сауда  кәсіпорындарының  бәсекелестік  позициясын  айқындайтын  іс-әрекеттер,
мақсаттар және осы мақсаттарға жету жолдары қарастырылған.
   Түйінді сөздер: бөлшек сауда кәсіпорындары, маркетингтік стратегия, бәсекелестік.
   Әд. 5.
Kabden A.T., Borbasova Z.N.
SOME ASPECTS OF DEVELOPMENT OF MARKETING
STRATEGY THE RETAILER.
   The article describes the main points in the formation of the marketing strategy of retail enterprise in a competitive
environment. The stages of developing a marketing strategy. Also, the basic goal, to achieve these objectives and
actions that will strengthen the competitive position of a retail outlet.
  Keywords: retailers, marketing strategy, competition.
  Lit. 5.
1
  2
Постановка проблемы. Существенные изме-
нения  казахстанского  торгового  бизнеса,  отме-
чаемые в последнее время, связаны, прежде все-
го, с насыщением рынка товарами и требуют от
отечественных  торговых  предприятий  внедре-
ния  в  практику прогрессивных  торговых  техно-
логий.  В таких  условиях возрастает  роль и  зна-
чение организации маркетингового управления
деятельностью  торгового  предприятия.
Ужесточение конкуренции в сфере  рознич-
ной  торговли  требует  от  операторов  рынка  де-
тальной проработки своей маркетинговой стра-
тегии. Формирование маркетинговых стратегий
для розничных предприятий имеет свою специ-
фику. Высокие темпы развития розничного рын-
ка,  обусловленные  ростом  доходов  населения,
позволяли  ретейлерам  захватывать  и  удержи-
вать  значительные  доли  рынка,  не  применяя
детально  проработанную  маркетинговую  стра-
тегию.
Основные  результаты  исследования.  Для
внедрения  новых  стратегий  компании  необхо-
димо  более  детально  рассмотреть  свои  цели  и
пути их достижения.
Основные  цели  деятельности  компании:
связь  с  потребителями  и  получение  прибыли.
Другие цели, которые преследует предприятие:
-
увеличить темпы роста прибыли;
-
повысить объем реализации товаров;
-
расширить  сегмент  рынка;
-
помочь клиентам узнать о компании как
можно больше положительной  информации;
-
повысить эффективность использования
капитала;
-
повысить удовлетворенности потребите-
лей услугами  и сервисом;
-
рост  конкурентоспособности  фирмы.
Эти цели можно достичь следующим обра-
зом:
1) Цены на товары установить ниже, чем у
конкурентов  в  связи  с  ориентацией  фирмы  на
людей со средним уровнем дохода.  Это обеспе-
чит приток широкого круга потребителей соот-
ветственно  спрос  на  товары  и  услуги  увеличит-
ся и фирма станет конкурентоспособной на рын-
ке.
2) Обеспечить взаимосвязь фирмы с потре-
бителями  с  наименьшим  количеством  посред-
ников.  Это  можно достичь за  счет  привлечения
новых  поставщиков  или  заключения  контрак-
тов  с  фирмами-производителями.
3) Обеспечить  распространение  положи-
тельного  мнения  о  компании  за  счет  личного
общения,  доброжелательности,  вежливости  и
компетентности.
4) Добиться постоянного роста объема ока-
зываемых  услуг  за  счет  рекламы,  а  в  дальней-
шем за  счет расширения бизнеса.
Поэтому  одной  из  важнейших  задач  мар-
кетинга  состоит  в  установлении  максимально
1 Кабден А.Т. магистрант КЭУК
2Борбасова  З.Н.  д.э.н.,  профессор
УДК  339.138

ВЕСТНИК КЭУ: ЭКОНОМИКА, ФИЛОСОФИЯ, ПЕДАГОГИКА, ЮРИСПРУДЕНЦИЯ
56
возможной планомерности в деятельности фир-
мы.  Цель маркетинга  в данном  случае  - так  хо-
рошо  познать  и  понять  клиента,  что  товар  или
услуга  будут  полностью  удовлетворять  потре-
бителя. Это обеспечивается путем выбора опти-
мальной  маркетинговой  стратегии.  Тем  самым
уменьшается  степень  неопределенности  и  рис-
ка  маркетинговой  деятельности.
Выбор  стратегии  маркетинга  является  оп-
ределяющим на всех стадиях бизнеса - от появ-
ления  продукции  или  услуги  на  рынке  до  их
продажи  и  послепродажного  обслуживания.
Необходимо главное внимание уделять целевым
покупателям, поэтому необходимо выбрать ры-
нок, поделить его на сегменты,  отобрать из  них
наиболее перспективные и концентрировать свое
внимание  на  обслуживание  и  удовлетворение
этих  сегментов.
Этапы  разработки  стратегии  маркетинга
приведены  на  рисунке1.
Рисунок 1. Этапы разработки стратегии маркетинга 
1. Анализ внутренней и внешней среды 
(сильные и слабые стороны, возможности 
фирмы и угрозы) 
 
2. Выбор 
стратегий 
развития 
 
3. Анализ 
потребностей 
 
 
4. Сегментация рынка: 
макро- и микросегментация 
 
5. Выбор целевого 
сегмента 
 
6. Позицио-
нирование 
 
 
7. Комплекс marketing-
mix (товар, сбыт, цена, 
коммуникации) 
 
8.  Бюджет 
маркетинга 
 
9. Реализация плана 
и контроль 
 
10. Оценка 
эффективности 
стратегий 
маркетинга 
Исходя  из  вышесказанного,  подлинная
стратегия  маркетинга  основана  на  сегмента-
ции,  дифференциации  и  позиционировании.
Она  направлена  на  поиск  конкурентного  пре-
имущества фирмы на рынке и разработку тако-
го  комплекса  маркетинга  (marketing-mix),  ко-
торый позволил бы реализовать это конкурент-
ное  преимущество.
SWOT-анализ  позволяет  определить  при-
чины эффективной или неэффективной работы
компании  на  рынке,  сжатый  анализ  маркетин-
говой  информации  на  основании  которого  де-
лается  вывод о  том, в каком направлении орга-
низация  должна  развивать  свой  бизнес  и  в  ко-
нечном  итоге  определяется  распределение  ре-
сурсов  по  сегментам.  Результатом  анализа  яв-
ляется разработка маркетинговой стратегии или
гипотезы  для  дальнейшей  проверки.
Факторы,  формирующие  стратегию,  могут
быть классифицированы на две группы [1, c.69].
Внешние:
-  состояние экономики  (уровень  занятости,
инфляции, налогообложения и уровень деловой
активности,  экономический  рост);
- социальные и политические процессы, го-
сударственное  регулирование  и  гражданские
права  (интересы  здравоохранения,  равной  оп-
латы  за  равный  труд,  влияние  закрытия  пред-
приятий на местное сообщество и др.), природ-
ная  среда  и  ресурсы,  инфраструктура;
- привлекательность отрасли и условия кон-
куренции  (рост  рынков,  технологические  изме-
нения,  появление  новых  продуктов,  силы  кон-
куренции, экономика  доходов, затрат и прибы-
ли  для  отрасли,  основные  требования  для  кон-
курентного  успеха);
- особые возможности и угрозы для компа-
нии.
Внутренние:
-  сильные  и  слабые  стороны  организации,
ее способность к конкуренции;
-  персональные  амбиции,  философия  биз-
неса  и  этические  убеждения  управляющих
(субъективные  факторы,  которые  могут  иметь
важное  влияние  на  организационную  страте-
гию);
-  влияние  разделяемых  ценностей  и  куль-
туры компании на стратегию (политика, ценно-
сти, традиции, способы поведения, которые мо-
гут  существенно  влиять  на  культуру  организа-
ции).
По  форме  стратегия  -  это  разновидность
управленческих  документов,  которая  может
быть представлена в виде графиков, таблиц, опи-
саний и т.д.
По содержанию стратегия - это модель дей-
ствий,  инструмент для  достижения  целей орга-
низации  [2,  c.87].
Исходным  пунктом  формирования  страте-
гии  предприятия  является,  прежде  всего,  осоз-
нание  его  руководством  невозможности  сохра-
нить  и  укрепить  позиции  фирмы,  опираясь  на
традиционную  политику.  На  разработку  стра-
тегии  помимо потенциала  организации  влияет
ряд  факторов,  среди  которых  важнейшими  яв-
ляются  миссия  и цели  организации;  состояние

2 (28) • 2013
57
рынка:  конкурентные  преимущества;  организа-
ционная  культура;  продукция;  компетентность
высшего  менеджмента  и  уровень  его  притяза-
ний.
Стратегия развития предприятия  вырабаты-
вается  в  ходе  реализации  процесса стратегичес-
кого  планирования,  проводимого  на  предприя-
тии,  итогом  которого является предварительный
проект развития на перспективу. Он, как правило,
включает выбор конкретных сфер  рынка, на  дея-
тельность  которых  должна  быть  ориентирована
фирма; определение источника и типа использу-
емых  ресурсов;  составление перечня  технологий,
планируемых к пользованию; выбор способов, от-
раслей  и  направлений  будущей  деятельности,  а
также  вида  производимого продукта. В  совокуп-
ности это и составляет стратегию организации [3,
c.29].
Выработка  стратегии развития предприятия
предполагает знание  и использование  основных
принципов планирования и управления. Различные
авторы, описывающие основные принципы страте-
гического планирования, сходятся во мнении, что
выбор миссии и целей организации является ответ-
ственным решением при стратегическом планиро-
вании [4c.78]. Миссия и цели служат ориентирами
для всех последующих этапов планирования и од-
новременно, накладывают определенные ограниче-
ния на направления деятельности организации при
анализе альтернатив развития.
При разработке новой стратегии для пред-
приятия  характерны  следующие  цели:
-
Более высокое и надёжное положение на
рынке.
-
Расширение ассортимента продукции и
повышение  качества  продукции.
-
Увеличение  доли  рынка.
-
Улучшение  репутации  предприятия
среди  клиентов.
-
Обеспечение  хорошей  рекламы.
-
Использование  имеющегося  опыта,  на-
выков  и  технологических  разработок  в  выпуске
новой  продукции.
-
Выход на рынок иностранных конкурен-
тов с более низкими издержками.
-
Обеспечение хорошей сбытовой сети.
-
Максимально  удовлетворить  вкусы  и
потребности  покупателей  [5,  c.89].
Выводы проведенного исследования. Таким
образом, эти и другие действия не только укре-
пят  конкурентные  позиции  предприятий  роз-
ничной  торговли,  но  и  заставят  конкурентов
"стрелять по движущейся мишени", то есть воз-
действовать  на  фирму  в  постоянно  меняющих-
ся  условиях. Подобные мероприятия, проводи-
мые  компанией,  потребуют  от  конкурентов  ог-
ромной выдержки, надежной ресурсной базы и
высокого уровня организации работы предпри-
ятия.  Конкуренты  попросту  не  будут  знать,  к
чему готовиться завтра и готовиться ли вообще,
а  неизвестность  всегда, как  минимум,  заставля-
ет  нервничать  и  просчитывать  все  возможные
варианты, которых естественно существует вели-
кое множество.  Как  известно,  нервная и  напря-
женная обстановка в течение длительного пери-
ода времени не  приводят  ни к чему хорошему,
и  рано  или  поздно  конкуренты  начнут  делать
необдуманные  поступки,  пытаясь  "подгадать"
развитие событий.
Литература:
1.  Басовский Л.Е. Маркетинг: Курс лекций.
- М.: ИНФРА-М, 2008.
2. Дорошев  В.  И.  Введение  в  теорию  мар-
кетинга.  Москва  2003.
3. Герчикова  И.Н.  Менеджмент.  Москва:
2008.
4. Факторы  влияющие  на  конкурентоспо-
собность предприятия //   Вестник  УМБ  - Алма-
ты,  2009.-  №2-  С.55-58.
5. Котлер  Ф.  Основы  маркетинга:  Пер.  с
англ.  -  М.:  Ростингер,  2007.

ВЕСТНИК КЭУ: ЭКОНОМИКА, ФИЛОСОФИЯ, ПЕДАГОГИКА, ЮРИСПРУДЕНЦИЯ
58
Карп Е.В.
РАЗВИТИЕ РЕЧИ УЧАЩИХСЯ - ГЛАВНОЕ В НАЧАЛЬНОМ ОБУЧЕНИИ
  В статье дается краткий обзор важности развитии речевой деятельности в детском возрасте, дан краткий
обзор работы учителя, также описаны некоторые методологический инструменты подготовки развития речи
среди школьников, включая опыт самого преподавателя.
   Ключевые слова: развитие речи, творческое списывание, творческий диктант, свободный диктант, сочинение.
  Лит. 4.
Карп Е.В.
ОҚУШЫЛАРДЫН СӨЙЛЕУ МӘДЕНИЕТІ ТІЛІН ДАМЫТУ -
БАСТАПҚЫ БІЛІМ БЕРУДІҢ НЕГІЗІ
    Мақалада балалық жаста сөйлеу мәдениеті қызметін дамыту маныздылығына және мұғалімнің жұмысына
қысқаша  шолу  жасалынған,  сонымен  қатар  оқушылар  арасында  сөйлеу  мәдениетін  дамытудың  кейбір
әдістемелік құралын дайындау суреттелініп жазылған.
  Түйінді сөздер: сөйлеу мәдениетін дамыту, творчествалық көшіру, творчествалық диктант, еркін диктант,
шығарма.
   Әд. 4.
E. Carp
PEECH DEVELOPMENT OF PUPILS - THE MAIN THING IN THE EARLY LEARNING
  This article gives a brief overview of the importance of the development of speech activity in childhood, provides
a brief overview the teacher's work also describes some of the methodological tools to prepare language development
among school children, including the experience of the teacher.
  Keywords: language development, creative writing off, creative dictation, free dictation, an essay.
  Lit. 4.
1
1  Учитель  начальных  классов  высшей  категории,  средняя  общеобразовательная
школа  №  86
Урок русского языка - это,
прежде всего урок развития речи
и  мышления  учащихся.
Рамзаева Т. Г.
Одним из показателей уровня культуры че-
ловека, мышления, интеллекта является его речь.
Речь - это канал развития интеллекта. Чем рань-
ше  будет  освоен  язык,  тем  полнее  будут  усваи-
ваться  знания.
Речевая  деятельность  детей  способствует
овладению  родным  языком.  Речь  помогает  ре-
бенку не  только общаться,  но и  познавать мир.
Развитие речи - важная задача обучения родно-
му языку. Речь - основа всякой умственной дея-
тельности,  средство  коммуникации.  Овладение
речью - это главный способ познания окружаю-
щего  мира.  Чем  полнее  и  глубже  усваиваются
богатство языка, чем свободнее человек  пользу-
ется  ими,  тем  лучше  он  познает  всевозможные
стороны в природе и обществе. Для ребенка гра-
мотная  речь - залог успешного обучения  и раз-
вития, возможность в полной мере существовать
в  обществе.  Развитие  речевой  деятельности  ре-
бенка - не стихийный процесс, он требует опре-
деленного  педагогического  руководства.
Большинство  направлений  работы  по  раз-
витию  речи  можно  успешно  проводить  на  са-
мых  разных  уроках.  Но  главные  -  это,  конечно
же, уроки  русского  языка и  литературного чте-
ния.  Поэтому  полноценное  речевое  развитие
младших  школьников  является  важнейшим
направлением процесса обучения русскому язы-
ку.
"Дитя, которое не привыкло вникать в смысл
слова,  темно  понимает  или  вовсе  не  понимает
его  настоящего  значения  и  не  получило  навык
распоряжаться  им  свободно  в  изустной  или
письменной  речи,  всегда будет  страдать  от  это-
го  коренного  недостатка  при  изучении  всякого
другого 
предмета",- 
так 
считал
К.Д.Ушинский[1,c.5-9].
Прошло много времени с тех пор, как были
написаны  эти  строчки,  но  актуальность  их  не
пропадает:  через  изучение  русского  языка  -  к
познанию  других  наук.
В  основу  начального  курса  русского  языка
положено всестороннее развитие речи. Этой за-
даче  подчинено  изучение  фонетики,  морфоло-
гии,  элементов  лексики  и синтаксиса.  Развитие
речи - это принцип в работе, как по чтению, так
и  по  правописанию.  Работа  над  правильным
произношением  и  выразительностью  устной
речи, над обогащением словаря, над точностью
и  правильным  употреблением  слова,  над  сло-
восочетанием, предложением и связной речью,-
вот  основное  содержание  уроков  по  развитию
речи.
Развитие  речи  -  та  необходимая  составная

жүктеу/скачать 1,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: