Министерство сельского хозяйства республики казахстан

135 
Материалы и методы проведения исследований  
Экспериментальные  исследования  проводились  в  учебно-опытной  станции 
«Агроуниверситет» Казахского национального аграрного университета, расположенной в 
северо-западной части Енбекшиказахского района Алматинской области. 
Для  характеристики  метеорологических  условий  в  годы  исследований  нами 
использованы данные метеостанции г. Иссык, расположенной в 18 км от учебно-опытной 
станции. 
Полевые  опыты  проводились  на  лугово-каштановой  почве  тяжелого  механического 
состава,  которая  является  характерным  типом  предгорной  сазовой  полосы.  Лугово-
каштановые почвы опытного участка сформированы на лессовидных суглинках третичных 
и четвертичных отложений и имеют полноразвитый профиль. Эти почвы практически все 
распаханы. На них возделываются зерновые, технические и овощные культуры.  
Экспериментальные  исследования  проводились  по  общепринятой  методике 
проведения  научных  исследований.  Опыты  заложены  в 4-кратной  повторности  в  двух 
севооборотах.  Расположение  вариантов  в  опыте - рендомизированное.  Размер  делянки 
100,8  м
2
 (14,0 м  х 7,2 м).  Учетная  площадь  делянки 52 м
2
 . Заложенные  опыты 
методически выдержаны и обоснованы для решения поставленных задач. 
Определение  температуры  почвы – путем  измерения  температуры  на  глубине 
заделки семян от посева до появления всходов ежедневно в 7, 13 и 19 часов. 
Определение  влажности  почвы  термостатно-весовым  методом  послойно  через 
каждые 10 см  на  глубину  до 60 см  перед  каждым  сроком  сева,  в  середине  и  конце 
вегетации, а также перед и после полива.  
Полевая всхожесть определяется наложением квадратного метра по диагонали рядка 
и  подсчитывается  количество  взошедших  растений.  Определение  полевой  всхожести 
осуществляется в трех местах делянки по 4 повторности.  
Высота  растений  определяет  в 20-30 местах  делянки  в  каждой  повторности  опыта 
путем  проведения  по  диагонали  измерения  длины  растений  (расстояние  от  поверхности 
почвы  до  верхушки  вытянутого  стебля).  Определение  ведется  по  основным  фазам 
вегетации.  
Отбор растительных образцов перед уборкой 
Отбор  почвенных  образцов - по  горизонтам: 0-10 см; 10-20 см; 20-30 см  (ГОСТ 
28168-89). 
Определение агрохимической характеристики почв за ротацию севооборота и в течение 
вегетации: - гумус - по И.В.Тюрину (ГОСТ 26213-91); - валовые формы азота, фосфора, 
калия из одной навески по Гинзбург и Щегловой с дальнейшим определением азота 
по  Къельдалю,  фосфора  колориметрически,  калия  на  пламенном  фотометре  (ГОСТ 
17.4.4.01-84,  ГОСТ 26107-84); - подвижные  формы N,P,K: -нитратный  азот (N-NO
3
) 
дисульфо-феноловой кислотой по Гранваль - Ляжу; - аммиачный азот с реактивом Несслера 
на  глубину: 0-20, 20-40, 40-60, 60-80 см; - подвижный  фосфор - в 1%-углеаммонийной 
вытяжке по методу Мачигина Б.А.(ГОСТ 26205-91); 
Обработка данных полевых опытов проводится методом дисперсионного анализа по 
Б.А. Доспехову (1985).  
Биометрические  исследования  проводилась  по  наступлению  фенологических  фаз 
растений  для  установления  динамики  развития  в  зависимости  от  влияния  приемов 
ресурсосберегающей технологии возделывания. Поделяночный учет урожая, структурный 
анализ  проведен  в  вариантах  полевых  и  производственных  опытов  по  наступлению 
полной спелости. 
Результаты исследований и обсуждение результатов 
Для  установления  влияния  абиотического  фактора - температурного  режима  на 
формирования  агрофитоценоза  сои  на  территории  орошаемой  зоны  юго-востока 

136 
 
Казахстана  использованы  показатели:  среднемноголетняя  и  среднесуточная  температура 
воздуха, а также температура почвы за вегетационный период. 
Соя  теплолюбивое  растение.  Минимальная  температура  для  прорастания  семян 
составляет в пределах 6 и 8ºС. Восходы могут переносить кратковременные заморозки до 
3-4ºС [1,2]. 
Вегетационный  период  культуры  определяется  общим  количеством  тепла, 
полученным за период их развития, т.е. без достаточного числа теплых дней и накопления 
соответствующих  сумм  температур  невозможно  их  возделывание.  Сумма  активных 
температур  для  нормального  ее  развития  в  зависимости  от  сорта  колеблется  в  пределах 
1700…3200ºС.  По  литературным  данным  известно,  что  для  возделывания  культур – 
раннеспелых сортов необходима сумма активных температур в пределах 1700 и 2500ºС, и 
среднеранних – среднеспелых – 2500 - 3000 и позднеспелых – 3000 - 3200 ºС [2,3,4].  
На основании анализа погодно-климатических условий юго-востока Казахстана для 
изучения  ресурсосберегающей  технологии  возделывания  сои  нами  подобраны 
районированные  сорта  Букурия  (среднопозднеспелый),  Эврика 357 (среднеспелый)  и 
новый сорт Вилана (среднераннеспелый). 
Среднемноголетняя  суточная  температура  воздуха  года  исследуемого  района 
характеризуется  данными  двух  метеостанции,  которые  находится  друг  от  друга  в 40-50 
километрах.  Метеорологические  данные  этих  станции  отличаются  между  собой  в 
зависимости от их расположения с учетом вертикальной зональности горной зоны. Поэтому, 
нам  пришлось  провести  статистическую  обработку  среднемноголетних  данных  суточной 
температуры  достаточным  высоким  доверительным  интервалом,  где  среднемноголетняя 
суточная  температура  воздуха  за  вегетационный  период  сои  в  условиях  УОС 
«Агроуниверситет» составляет 19,1±0,13°С. 
В  обосновании  температурного  режима  сои  за  вегетационный  период  представлены 
результаты  статистической  обработки  данных  среднесуточной  температуры  воздуха  за 
вегетационные периоды. 
Среднее значение среднесуточной температуры воздуха за короткий вегетационный 
период  составило 20,3°С,  минимальное  температура - 14,2 °С,  максимальное  значение 
достигло 28,2°С, а интервал колебания – 2,0 °С. 
За длинный период вегетации сои среднее значение составляет – 19,9°С, минимальное 
– 14,1°С, максимальное – 25,3°С, с интервалом колебания – 1,6°С. Средняя среднесуточная 
температура воздуха короткого вегетационного периода выше чем длинного периода 0,4°С, 
также минимальное значение выше за короткий период - на 0,1°С. 
Длинный  вегетационный  период  имеет  несколько  больший  размах  колебаний,  хотя 
очень  точно  повторяют  динамику  температур  за  короткий  период.  Среднесуточная 
температура  воздуха  за  исследуемый  промежуток  времени,  т.е.  за  вегетационный  период 
сои, имела 4 аномальных всплеска температур (высокие) в 2011 году и 2 - в 2010 году.  
Полученные данные свидетельствуют об увеличении среднесуточной температуры с 
18,3 °С до19,9°С за длинный период и с 18,5 °С, до 20,3 °С за короткий период.  
Таким  образом,  вегетационные  периоды  сои  стали  теплее  на 1,6 и 1,8°С 
соответственно, что показывает в будущем воздействие динамики температурного режима 
скажется 
на 
агроэкосистемах 
связанной 
с 
сокращением 
продолжительности 
вегетационного периода культуры. 
Наряду  со  среднесуточной  температурой  для  оценки  теплового  режима 
вегетационного  периода  сои  нами  определена  сумма  эффективных  температур,  которая 
показывает  общее  количество  тепла,  получаемого  растениями  для  завершения 
вегетационного  периода  или  для  прохождения  жизненного  цикла  культуры  от  начала 
вегетации  до  созревания.  Величина  суммы  эффективных  температур  была  получена 
суммированием  ежедневных  превышений  среднесуточной  температуры  воздуха  над 

137 
определенной  её  величиной,  соответствующей  температурному  порогу  развития    
(таблица 1).  
Пороговой среднесуточной температурой для начала вегетации сои в соответствии с 
требованием растений нами приняты температура воздуха между 5 и 10°С, по следующие 
периоды вегетации более - 10°С.  
Требовательность  сои  к  теплу  определяется  суммой  активных  температур, 
необходимой  для  нормального  развития  растений  сои,  которая  тесно  связана  с 
продолжительностью  вегетационного  периода  различных  сортов.  По  данным 
литературных  источников,  все  сорта  сои  по  длине  вегетационного  периода  можно 
разделить на 7 групп: очень позднеспелые – 160 и более дней; позднеспелые - 140…159; 
среднеспелые - 120…139; среднеранние –110….119; раннеспелые - 100…109; очень 
раннеспелые - 80…99; ультрареннеспелые – менее 80 дней [5, 6, 7]. 
Таблица 1 -Температурный  режим  в  различные  фазы  роста  и  развития  сои  в 
условиях юго-востока Казахстана (средние за 2009-2011гг) 
Фаза развития растений  Сумма активной температуры воздуха, ºС по сортам сои
Вилана 
(среднераннеспе-
лый 110-119 дн)
Эврика 
(среднеспелые 
114-123дн) 
Букурия 
(среднепоздне-
спелые 123-134 дн) 
Посев-всходы
339,2 
338,2 
382,1
Всходы – ветвление
417,9
426,5
519,5
Ветвление - цветение
745,6
760,0
790,8
Цветение
– 
бобообразование 
270,2
255,8
298,6
Бобообразование - 
созревание 
592,3
613,8
583,8
Посев - созревание
2365,2 
2394,27
2574,8
Величина 
сумма 
активных 
температур 
служит 
для 
определения 
теплообеспеченности  в  начальные  фазы  развития  онтогенеза  сои,  что  позволяет 
планировать  эффективные  мероприятия  по  уходу  за  посевом  и  обосновать  влияние 
абиотических  факторов  на  рост  и  развитие  культуры.  В  годы  исследования  сумма 
активной  температуры  воздуха,  в  зависимости  от  сорта  сои  в  начальные  фазы  развития 
(посев-всходы)  колебалась  в  пределах 338,6ºС  и 382ºС.  Максимальной  суммой  активной 
температуры воздуха 432,4ºС в этот период отличилась 2009 год. 
В  следующий  период  развития  сои  (всходы – ветвление)  сумма  активной 
температуры  воздуха  по  сортам  колебалась  в  больших  пределах.  В  этот  период  сумма 
активной  температуры  сорта  Букурия  наибольшая  и  составляет 519,5ºС,  что  на 101,6 ºС 
больше,  чем  сорт  Вилана (417,9 ºС).  В  период  цветение-бобообразование  наибольшую 
сумму  активных  температур (298,6°С)  потребляет  среднепозднеспелый  сорт – Букурия, 
только  в  фазу  бобообразование – созревание  снижается  потребность  этого  сорта  к 
тепловому  режиму.  Потребности  среднеспелого  сорта  Эврика 357 и  среднераннеспелого 
сорта Вилана в тепловом режиме близки между собой, в начальные фазы сумма активных 
температур меньше и к фазе ветвление-цветение увеличивается.  
В  условиях  наших  исследований  в  эти  периоды  роста  и  развития  сои,  сумма 
активных температур воздуха находится в максимальном значении. 
Таким  образом  установлено,  что  в  фазу  ветвление – цветение  в  зависимости  от 
продолжительности  вегетационного  периода  сумма  активной  температуры  по  годам 
составляет в пределах 745,6 и 790,8°С, в фазу цветение – бобообразование - 255,8-298,6°С 

138 
 
и в фазу бобообразование – созревание – 583,8-613,8°С. Поэтому общая сумма активных 
температур  полного  вегетационного  периода  в  зависимости  от  сортов  в  годы 
исследований  колеблется  в  пределах 2365,2 и 2574,7°С,  что  обеспечивает  оптимальные 
экологические условия для формирования агроэкосистемы сои.  
В заключении нужно отметить, что наиболее характерным показателем потребности 
сои в тепле, является сумма активных температур за вегетационный период. Оптимальное 
развитие и созревание сои наблюдается при обеспечении накоплении достаточной для нее 
суммы  температур  за  отдельные  периоды  и  полной  вегетации.  Поэтому,  возможность 
возделывания  и  получение  высокого  урожая  культуры  сои  по  результатам  наших 
исследований,  определяют  термические  абиотические  факторы  вегетационного  периода, 
находящейся  в  оптимальных  значениях  и  складывающейся  в  пределах  определенной 
экологической  среде  агроэкосистемы.  Таким  образом,  температурный  режим 
формирования  агрофитоценоз  сои  оказывает  на  весь  ход  биохимических  процессов  в 
растении и почве, в конечном итоге, выход биологической продукции.  
Выводы  
1.  В  условиях  юго-востока  Казахстана  для  нормального  функционирования 
агроэкосистемы  и  получения  гарантированного  урожая  немаловажную  роль  играют 
абиотические  экологические  факторы,  которые  характеризуются  большой  не-
равномерностью распределения влаги и тепла и сильной изменчивостью их в течение года 
и  по  годам,  что  лимитирует  продуктивность  агрофитоценоза  сои.  В  этих  условиях 
продуктивность  сои  зависит  от  технологии  возделывания,  обеспечивающей  потребность 
культуры к экологическим факторам теплового, водного, светового и пищевого режимов.  
2. Выявлено, что показатели абиотических факторов агроэкосистемы сои в условиях 
юго-востока  Казахстана,  такие  как  температура  воздуха  и  почвы,  водный  режим 
характеризуются  ярко  выраженной  сезонной  динамикой  в  период  вегетации  сои,  что 
обусловливает особенность формирования агрофитоценоза.  
 
Литература  
 
1.
 
Муха  Д.В.,  Оксененко И.А. Экологически  чистая  технология возделывания сои: 
учебное пособие.  - Курск: Изд-во КГСХА, 2001. - 47 с. 
2.
 
Енкен  В.Б. Соя. – М.: Сельхозгиз, 1959. - 622 с.  
3.
 
Ауезов  А.А.,  Лукашов  В.Н.,  Бочарников  А.П.  Возделывание  сои  в  Казахстане. - 
Алма-Ата: КазНИИНТИ, 1990. – 60 с. 
4.
 
Куст Г.С., Розов С.Ю.,  Кутузова Н.Д.,  Болышева Т.Н., Стома  Г.В.,  Макаров И.Б.,  
Цейц  М.А.,  Девин  Б.А.,  Андреева  О.В.,  Марчук  Е.В.  Под  общей  научной  редакцией 
д.б.н.  Г.С.  Куста.  Почвенно-экологические  и  агротехнологические  особенности 
выращивания  сои  на  черноземах  в  Краснодарском  крае:  доклады  по  экологическому 
почвоведению. – Краснодар, 2008. -  № 2,  вып. 9. - С. 1-527. 
5.
 
Каюмов М.К. Использование солнечной энергии полевыми культурами. - М.,1981. - 
52 с. 
6.
 
Захаренко  В.А.  Агротехника  возделывания  сои  на  зерно  в  различных  почвенно-
климатических зонах Алматинской области. – Алматы. - 2012. – 42 с. 
7.
 
Балакай  Г.Т.,  Безуглова  О.С.  Соя:  экология,  агротехника,  переработка / Серия 
«Подворье». – Ростов н/Д: Феникс, 2003. - 160 с. 
 
 
 
 

139 
Райымбекова И.К., Сыбанбаева М.А. 
МАЙБҰРШАҚ АГРОЭКОЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДА АБИОТИКАЛЫҚ 
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРДЫҢ РӨЛІ 
Майбұршақ  дақылының  Букурия,  Эврика 357 жəне  Вилана  сорттарының  тіршілік 
циклін  өту  барысында  (вегетацияның  басынан  пісіп-жетілгенге  дейін)  температуралық 
режимнің рөлі жəне оның вегетациялық кезеңнің ұзақтығына əсері зерттелген.    
Raiymbekova I.K., Sybanbaeva M.A. 
ROLE OF ABIOTIC ENVIRONMENTAL FACTORS IN THE FORMATION OF SOYBEAN 
AGROECOSYSTEMS 
The role of temperature during the passage of the life cycle (from the beginning of the 
growing season to mature) culture soybean varieties Bucuria, Evrika 357 and Vilana and its 
impact on the length of the growing season. 
ƏОЖ:634.98 
Сайкенов Б.Р., Аубакиров Н.П., Ерекеева С.Ж., Үсенова Г.А. 
Қазақ ұлттық аграрлық университеті 
 ОРМАН РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ КРИТЕРИЙЛЕРІ 
Андатпа   
Қазақстанның орман қорының көлемі 26,2 млн. га, сонымен қатар 12,4 млн. га жер 
орманмен жабылған.  
Кілт  сөздер:  орман,  сексеуіл,  жолақты  қарағайлы  орман;  жайылма  ормандар;  шөл 
ормандары; далалық шоқ ормандар; тоғайлы ормандар.  
Кіріспе  
Республиканың орманы сексеуілдер  мен бұталарды қосқанда 4,6%, ал оларсыз 1,2%. 
Территория  бойынша  орман  біркелкі  орналаспаған,  жекелеген  облыстардың  ормандары 
0,1%-дан 16%-ға  дейін  ауытқиды.  Су  жағалауындағы  шағын  ормандарды  есептемесек, 
онда Ақтөбе, Атырау, Қарағанды облыстарын ормансыз деп есептесе болғандай (1- кесте).  
Зерттеу нəтижелері мен нəтижені талдау  
Мемлекеттік  орман  қорының  жерінде  өскен  барлық  ормандар  (ауыл 
шаруашылығына арналған жерлердегі агромелиоративті екпе ағаштардан басқа) мемлекет 
жекеменшігі болып табылады жəне мемлекеттік орман қорғау қызметімен қорғалады.  
Жамбыл,  Оңтүстік  Қазақстан,  Семей,  Шығыс  Қазақстан,  Ақмола,  Алматы  жəне 
Қостанай  облыстарында  қолдан  отырғызылатын  екпе  ормандар 1,0 млн.  га  жерді  алып 
жатыр. 
Кесте 1 -  Облыстардағы ормандар жəне олардың қоры 
Облыстар 
Орман 
шаруашылығы
Ағаштың жалпы қоры, 
млн. м
3 
Орман, %
Ақмола  
379,2
42,9
2,6 
Ақтөбе
47,7
1,0
0,2
Алматы
1835,8
38,5
8,2

140 
 
Атырау 16,4
0,4
0,1 
Шығыс Қазақстан
1766,1
167,3
6,2 
Жамбыл 2305,6
3,6
16,0 
Батыс Қазақстан
101,0
8,01
0,7 
Қарағанды 103,9
4,5
0,2 
Қостанай 227,8
18,5
1,2 
Қызылорда 3069,8
5,9
13,6 
Маңғыстау 112,8
0,04
0,7 
Павлодар 312,4
26,8
2,5 
Солтүстік 
Қазақстан 
539,5
55,1
5,5 
Оңтүстік Қазақстан 1609,8
3,1
13,7 
Қазақстан 
Республикасы 
12427,8
375,6
4,6 
 
Қазақстан Республикасының орман қорының құрамындағы орман өсіруді  жоспарлау  
мəліметтеріне сəйкес  жазықтықтың келесі ландшафтты орман  бірлестіктері бөлінді:  
Жолақты қарағайлы орман;  
Жайылма ормандар;  
Шөл ормандары;  
Далалық шоқ ормандар;  
Тоғайлы ормандар. 
 
Кесте 2  -  Орман қорының орман шаруашылығы көлемін  жазықтықтың ландшафт 
бірлестігі  бойынша бөлуі 
 
Облыстар  
Орман шаруашылығы, га 
Жолақты қарағайлы орман 
Павлодар  
159470
Шығыс Қазақстан  
320211
Барлығы:  
479681
Жайылма ормандар 
Павлодар  
28012
Ақтөбе 5712
Атырау 13200
Батыс Қазақстан  
46900
Барлығы:  
93824
Шөл ормандары 
Алматы  
1295661
Оңтүстік Қазақстан  
1498660
Жамбыл 2232101
Маңғыстау
112749
Қызылорда
2737919
Барлығы:  
7877090
Далалық шоқ ормандар
Солтүстік Қазақстан  
385312
Павлодар  
51504
Қарағанды
45575
Атырау 1191
Ақтөбе 16305
Қостанай 126813

141 
Ақмола  
180132
Батыс Қазақстан
20923
Шығыс Қазақстан
65212
Барлығы:  
892967
Тоғайлы ормандар
Алматы  
44310 
Қызылорда  
27977 
Оңтүстік Қазақстан  
41790 
Барлығы:   
114077 
Қарағайлы  бітік  өскен  ағаштың  сүрек  қоры  басым 60,8% (228,59 млн.м
3
),  оның 
ішінде қарағайлар – 25,9% (97,45 млн.м
3
), сонымен қатар жұмсақ жапырақтылар – 34,3% 
(128,96 млн.м
3
), оның ішінде қайыңдар басым – 22,6% (85,05 млн.м
3
). Сексеуіл қорының 
үлесі небары 4,0% (15,14 млн.м
3
) [1, 2]. 
Ормандардың экологиялық жүйе  ретіндегі өзіне тəн ерекшеліктері бар. Біріншіден, 
адамның əсерінен көп өзгеріске ұшырамаған, табиғи күйде сақталған экожүйелердің бірі; 
екіншіден,  бұл  жоғары  өнімділікпен  сипатталатын,  ағаш,  детрит,  гумус  түрінде 
органикалық  зат  шоғырланған  ең  қуатты  жүйе;  үшіншіден,  ормандар  тірі  затқа  тəн 
функцияларды ашық көрсететін күшті орта түзуші жəне ортаны тұрақтандырушы фактор; 
төртіншіден,  көптеген  жануарлардың  мекен  ету  ортасы;  бесіншіден,  орман – 
шаруашылықтың  көптеген  салалары  үшін  бағалы  органикалық  өнім  мен  шикізат  көзі 
болып табылады [3].  
Сонымен  қатар,  орманның  санитарлық – гигиеналық,  тынығу,  стресс  жағдайынан 
құтылуда, эстетикалық жəне экологиялық тəрбие берудегі маңызы зор. 1992 жылы Рио де 
Жанейродағы БҰҰ – ның конференциясында «Ормандарға қатысты мəлімдеме Принцип-
терінде»  былай  делінген: «Ормандар  атмосфераға  түсіп,  парниктік  эффектке  əкелетін 
көміртегі  мен  сутегін  сіңіретін  қойма  болып  табылады» [4]. Дүниежүзілік  форумда 
мұндай  құжаттың  қабылдануы  ғаламдық,  экологиялық,  экономикалық  жəне  əлеуметтік 
мəселелерді шешудегі ормандардың маңыздылығын көрсетеді (3 кесте). 
Кесте 3 -  Қоршаған орта жағдайын жақсарту бағыттары мен мақсаттарды 
Мемлекеттік 
органның  
стратегиялық 
бағыттары мен 
мақсаттары 
Мемлекеттік органның  
қызметін  жүзеге асыруға 
бағытталған мемлекеттің   
стратегиялық мақсаттары 
Стратегиялық құжаттың, 
нормативтік-құқықтық 
актінің аталуы 
1. Адам  өміріне жəне
денсаулығына, 
қолайлы ортаны 
қалыптастыру, 
экологиялық тұрақты 
даму негізімен 
қамтамсыз ету 
1.1 Орман, су 
ресурстарын жəне 
жануарлар əлемін 
сақтау жəне тиімді 
пайдалануды 
қамтамасыз ету 
Облыстың орман қорын 
қорғауды, күзетуді, орманды 
молайту жəне қалпына 
келтіру, орманды өрттен 
қорғау шараларын күшейту, 
оларды зиянкестер мен 
аурулардан қорғау жəне 
санитарлық жағдайын 
жақсартуды қамтамсыз ету. 
Заңсыз қоқыстар үйіндісін 
жою, алдағы уақытта жол 
бермеу, ластанған, қоқыс 
төгілген жерге қайта өңдеу, 
2005 жылғы 18 
ақпандағы Қазақстан 
Республикасы 
Президентінің Жолдауы 
Қазақстан Республикасы 
Үкіметінің 2007 жылы 16 
қазанда №958 
қаулысымен бекітілген 
2008-2010 жылдарға 
арналған Республикалық 
«Жасыл Ел» 
бағдарламасы 
2007 жылғы 9 

142 
 
1.2. Ластану 
қарқынын төмендету 
жəне қоршаған 
ортаны тұрақтандыру 
құнарландыру жұмыстарын 
жүргізу. 
Қалдық сақтағыш жəне істен 
шыққан шахталарды өндеу 
қаңтардағы Қазақстан 
Республикасы 
Экологиялық кодексі 
 
 
Дүние  жүзіндегі  ормандардың  жалпы  ауданы 4 млрд.  га-дан  астам.  Жалпы 
ормандардың ішінен таза ормандарды жеке бөледі. Оған орманды алаңқайлар, жолдар мен 
шалғындықтар  кірмейді.  Таза  ормандар  шамамен 3 млрд.  гектарды  алып  жатыр.  Бір 
адамға шаққанда жалпы ормандық жерлер шамамен 0,8 га – дан келеді.  
Құрлықтың  жалпы  ауданына  қатысты  ормандар  алып  жатқан  территориялардың 
пайызбен  көрсетілген  шамасын  ормандылық  деп  атайды.  Дүние  жүзі  бойынша  бұл 
көрсеткіш – 32%-ға  тең  (кейбір  мəліметтер  бойынша 25% деп  көрсетілген).  Өзінің 
тарихында  адам  шамамен 2/3 орманды  аудан-дардағы  ормандарды  жойған.  Мұның 
нəтижесінде  ормандылық  бастапқы 75%-дан  қазір 25-30%-ға  дейін  кеміген.  Орманды 
аудандардың кему процессі қазір де жалғасуда. Бұл процесс тропиктік ормандар үшін өте 
қауіпті болып отыр.  
Соңғы  кезде,  əсіресе,  шаруашылық  қызметтің  əсері  тимеген  немесе  əлсіз  болған 
ормандарды есепке алу мен қорғауға көп көңіл бөлінуде.  
Аталған  территориялардың  дүние  жүзілік  шамасы 20%. Кейбір  елдерде  бұл  шама 
жоққа дерлік болса, Еуропа үшін жалпы ауданы бар болғаны 4%.  
Ормандардың  көміртегіне  қатысты  қызметі.  Атмосферадағы  көміртегінің  артық 
мөлшерін  шығару  арқылы  парниктік  эффект  мəселесін  шешуде  адамдар  орман 
экожүйелерінен үміттенеді. 1 тонна өсімдік өнімі түзілуі үшін 1,5-1,8 тонна көмірқышқыл 
газы  сіңіріліп, 1,1-1,3 тонна  оттегінің  бөлініп  шығатыны  белгілі.  Өнімділігі  орташа 
орманға  есептесек, 1 га  орман  жылына 6-7 тонна  көмірқышқыл  газын  сіңіріп, 5-6 тонна 
оттегін  оттегін  бөліп  шығарады.  Ормандардағы  көмірқышқыл  газының  орасан  көп 
мөлшерінің  концентрациясы  ағаштардың  биомассасына  ең  үлкен  болуына  байланысты. 
Жер  шарының  өсімдіктерінде  жиналған  көміртегінің  бүкіл  массасының 92%-ы  орман 
экожүйелерінде  шоғырланған.  Құрлықтың  басқа  жүйелерінде  көміртегінің  тек  шамамен 
7%-ы,  ал  мұхиттың  өсімдік  ағзаларында 1%-дан  кемі  шоғырланған.  Көміртегінің  көп 
мөлшері  ормандардың  өлі  органикалық  затында  (детрит),  топырақ  гумусында  жəне 
орманның торфты қабатында сақталған. Сондықтан көміртегінің байланыстыру процессін 
жылдамдату үшін ормандардың ауданын кеңейту мен өнімділігі арттыру шараларын қолға 
алу қажет [5-6]. 
Ормандардың  ауа  тазартудағы  қызметі.  Атмосферадағы  көміртегі  балансына  əсер 
етумен қатар ормандар ауадағы басқа да бөгде заттарды жоюға қабілетті. Ауаны ластаушы 
заттардан тазарту – оларды сіңіру арқылы да (бірінші ретті), физикалық тұндыру (екінші 
ретті) арқылы да жүзеге асырылады.  
Өсімдіктердің бірінші ретті қызметі ластаушы заттарды, соның ішінде улы заттарды 
(CO
2
)  денесінде  жинауы  арқылы  көрінеді.  Улы  заттар  кейін  топыраққа  түскен 
жапырақтармен  немесе  басқа  жолмен  ағзадан  шығарылады.  Мəліметтер  бойынша 1 кг 
жапырақ  маусымда 50-70 г  күкіртті  газ, 40-50 г  хлор  жəне 15-20 г  қорғасынды  сіңіре 
алады.  Азоттың  қос  тотығы  жəне  аммоний  тұздары  түріндегі  қосылыстары  аз  мөлшерде 
сіңіріледі  де,  тамырдан  тыс  үстеме  қоректендіру  (жапырақ  арқылы)  факторы  болып 
табылады.  Бірақ,  бұл  заттардың  артық  мөлшері  басқа  да  ластаушы  заттар  тəрізді 
өсімдіктердің тұрақтылығын төмендетіп, оларды уландырады. Екінші реттегі қызметі мен 
негізінен  ауадағы  бөлшектерді  тұндыру  байланысты.  Бұл  процесс  құрғақ  күйде  де, 
ылғалды атмосфералық жауын-шашында немесе су буында еріген күйде де жүруі мүмкін.  

143 

жүктеу/скачать 3,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: