Х а б а р ш ы с ы в е с т н и к государственного

188 
 
салыстырғанда  су  бетінен  булану  біршама  ұлғайғаны  байқалған.  «Сарымсақ»  ағынды  су 
жинауыштың морфометриялық сипаттамалары (көлемі, ауданы) 1 кестеде көрсетілген. 
1 кесте – Ағынды су жинауыштың морфометриялық сипаттамалары 
 
Жыл 
Су деңгейі, м 
Ағынды су 
жинауыш көлемі, 
млн.м
3 
Ауданы, км
2 
1 
2 
3 
4 
2010 
108,06 
6,24 
3,26 
2011 
108,00 
6,14 
3,21 
2012 
107,80 
5,56 
3,04 
2013 
108,01 
6,19 
3,22 
2014 
107,97 
6,10 
3,19 
 
 
 
1 сурет – «Сарымсақ» ағынды су жинауышы. 
 
Ластанған  суларды  «Сарымсақ»  ағынды  су  жинауышқа  жіберудің  бір  жолы  бар.  Осы  жол 
арқылы өндірістегі ағынды суларды биологиялық және механикалық тазалау құрылғыларынан кейін 
араласқан өндіріс, шаруашылық, тұрмыстық, жаңбырлы және дренажды сулар құйылады.  
Қазіргі  уақытта  мұнай  өңдеу  көлемінің  өзгеруіне  байланысты  өндіріс  үшін  шекті  рауалы 
шығарындылар  мөлшері  жобасы  жасалған.  Шекті  рауалы  шығарындылар  11  нормаланған 
көрсеткіштер  бойынша  есептелген:  қалқымалы  заттар,  беттік  белсенді  заттар  (ББЗ),  нитраттар, 
нитриттер,  мұнай  өнімдері,  сульфаттар,  сульфидте,  ұшқыш  фенолдар,  хлоридтер,  хлорлы  аммоний. 
«Сарымсақ» ағынды су жинауышынан алынған су үлгілерінің химиялық талдау нәтижелері 2 кестеде 
көрсетілген. 
2 кесте – Химиялық талдау нәтижелері 
 
Жыл 
Ластаушы зат 
Концентрация, мг/л 
ШРК бірлігінде 
ластану деңгейі 
1 
2 
3 
4 
2010-2014 
жж 
Қалқымалы заттар 
22,33 
--- 
Беттік белсенді заттар 
0,10 
0,2 ШРК 
Нитраттар 
4,78 
0,11 ШРК 
Нитриттер 
0,24 
0,07 ШРК 
Оттегіні биологиялық тұтыну 
7,27 
1,2 ШРК 
Мұнай өнімдері 
0,05 
0,17 ШРК 
Сульфаттар 
1296,3 
2,6 ШРК 
Сульфидтер 
0,0 
--- 
Фенолдар 
0,02 
0,08 ШРК 
Хлоридтер 
379,0 
1,08 ШРК 
Хлорлы  аммоний  
9,9 
3,8 ШРК 

189 
 
 Алынған  нәтижелер  «Сарымсақ»  ағынды  су  жинауышта    2010-2014  жылдар  аралығында 
қалқымалы  заттар,  беттік  белсенді  заттар,  нитраттар,  нитриттер,  мұнай  өнімдері,  фенолдар, 
полифосфаттар,  хлоридтер  шекті  рауалы  концентрация  мәні  шамасында  болғанын  көрсетті.  Ал 
хлорлы  аммоний,  ББЗ,  сульфаттар,  хлоридтер  бойынша  шекті  рауалы  концентрация  шамасынан 
асқанын көрсетті. 
Су  ресурстарын  тиімді  пайдалану  мен  «Сарымсак»  ағынды  су  жинауыштың    беткі  науасын 
ластанудан қорғау үшін келесі шаралар орындалуы керек: 
-
 
Жинаушыға құйылатын техникалық, ауыз су және ағынды сулар шығынын есептеу; 
-
 
Сумен  қайтара  қамту  жүйесінде  қолдануға  болатындай  1  канализация  жүйесінің  ағынды 
суларын нормаға дейін тазалау; 
-
 
Сарымсақ  ағынды  су  жинауышқа  шекті  рұқсат  етілген  нормада  құюға  болатындай  2 
канализация жүйесінің ағынды суларын тазалау; 
-
 
Дренажды жүйенің үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз ету; 
-
 
Жер асты құрылыстар гидрооқшаулығының тұтастығын бақылау; 
-
 
Жер асты сулар құрамының сапасына мониторинг жүргізу 
 
Әдебиет 
 
1.А.П. Щипкова, Ю.В. Новиков, Л.С. Гурвич «Охрана окружающей среды в нефтеперерабатывающей 
промышленности», «Химия»,1980 г. 
2.
www.pmhz.kz
 интернет сайты 
3.Очистные сооружения промканализации. Отчет об инженерно-геологических изысканиях. Алматы, 
1977 г.  
 
 
ОЦЕНКА КОНЦЕНТРАЦИИ ВРЕДНЫХ ВЕЩЕСТВ ВЫБРАСЫВАЕМЫЕ ПАЛОДАРСКИМ 
НЕФТЕХИМИЧИСКИМ ЗАВОДОМ В НАКОПИТЕЛЬ «САРЫМСАК» 
Саспугаева Г.Е., Айдарханова Г.С., Анапина Н.Ж. 
 
В этой статье приведены результаты исследования оценки концентрации характерных 
для  предприятий  нефтепереработки  загрязнителей:  сульфатов,  сульфидов,  хлоридов,  фенолов, 
нитратов, нитритов, фосфатов, азота аммонийного и рассмотрения пути их уменьшения. 
 
 
ASSESSMENT OF THE CONCENTRATION OF HARMFUL SUBSTANCES THROWN OUT BY 
PAVLODAR PETROLEUM CHEMICAL PLANT TO SARIMSAK STORAGE 
Saspugayeva G.Y., Aidarkhanova G.S., Anapina N.Zh. 
 
This  article  shows  the  results  of  research    assessing  the  concentration  of  characteristic  of  oil 
refining  pollutants:  sulphates,  sulfides,  chlorides,  phenols,  nitrates,  phosphates,  ammonia  nitrogen  and 
considering the ways of reduce. 
 
 
 
 

190 
 
УДК 619:616.99:636.36.32/.38 (574.41) 
 
С.М. Тугамбаева  
Государственный университет имени Шакаримаг. Семей 
 
ВИДОВЫЕ ОСОБЕННОСТИ ПАРАЗИТОЦЕНОЗА ПИЩЕВАРИТЕЛЬНОГО ТРАКТА   ОВЕЦ 
В РАЗЛИЧНЫХ ЗОНАХ БЫВШЕГО СЕМИПАЛАТИНСКОГО ЯДЕРНОГО ПОЛИГОНА 
 
Аннотация: Выявлены видовой состав обнаруживаемых гельминтов и эймерий в различных 
участках  кишечника    у  овец  в  районах  прилегающих  к  бывшему  Семипалатинскому  ядерному 
полигону 
 
Ключевые  слова:  тонкий  отдел,  ооцисты,    инвазии,  ассоциативные  инвазии,    эймериозы, 
гельминты, толстый отдел, зараженность, микрофлора. 
 
Патогенное влияние эймерий на организм животного изучены следующими исследователями  
[1],  [2],  [3].  Однако  сведений  о  влиянии  ассоциативных  инвазий      на  макро-микроструктуру 
кишечника  у разных пород овец    в сравнительном аспекте недостаточны и в настоящее время они 
приобретают актуальное значение, так как микрофлора кишечника играет большую роль в различных 
процессах жизнедеятельности организма.  
Материалом для изучения видового состава ассоциативных инвазий служили фекалии от овец 
разного  возраста  разводимых  в  различных  зонах  бывшего  Семипалатинского  ядерного  полигона, 
содержимое кишечника, соскобы со слизистой оболочки из разных отделов кишечника. Фекалии на 
наличие  ооцист  эймерий  исследовали  методом  Дарлинга,  кишечника  методом  нативного  мазка. 
Дифференциальную  диагностику  видов  эймерий  проводили  по  ооцистам  в  различных  стадиях 
развития  с  учетом  морфологических  признаков  их,  продолжительности  споруляции,  места 
локализации  эндогенных  стадий  развития,  характера  патологоанатомических  изменений  в 
кишечнике. 
 
Таблица 1 
 
Видовой состав (обнаруживаемых яиц гельминтов и ооцист эймерий) эймериозно-
гельминтозной инвазии в содержимом тонкого  отделов кишечника овец) 
 
 
Районы 
 
 
 
 
Абайский 
Тонкий отдел кишечника 
передний участок 
средний участок 
задний участок 
виды эймерий 
виды эймерий 
виды эймерий 
E. faurei 
E. intricata 
 
E. faurei 
E. intricate 
E. crandallis 
E.ahsata 
 
Е. faurei 
E. intricata 
E. crandallis 
E.ahsata 
виды гельминтов 
виды гельминтов 
виды гельминтов 
Bunostomum 
trigonocefalum, 
Strongyloides papillosus 
Nematodirus sp., 
Faschiola hepatica 
Dictyocaulus filarial, 
 
Bunostomum 
trigonocefalum, 
Strongyloides papillosus 
Nematodirus sp., 
Faschiola hepatica 
Trichocephalus ovis 
Dictyocaulus filarial, 
 
Bunostomum 
trigonocefalum, 
Strongyloides papillosus 
Nematodirus sp., 
Faschiola hepatica 
Trichocephalus ovis 
Dictyocaulus filarial, 
 
 
 
Жарминский 
виды эймерий 
виды эймерий 
виды эймерий 
E. intricata 
 
E. intricate 
E. faurei 
 
 
E. intricata 
E. crandallis 
E. faurei 
 

191 
 
виды гельминтов 
виды гельминтов 
виды гельминтов 
 
Strongyloides papillosus 
Nematodirus sp. 
 
Strongyloides papillosus 
Nematodirus sp., 
Trichocephalus ovis 
Bunostomum 
trigonocefalum, 
Strongyloides papillosus 
Nematodirus sp., 
Trichocephalus ovis 
 
 
Тарбагатайский 
виды эймерий 
виды эймерий 
виды эймерий 
E. intricata 
 
E. intricate 
 
E. intricata 
E. crandallis 
 
виды гельминтов 
виды гельминтов 
виды гельминтов 
Bunostomum 
trigonocefalum, 
Strongyloides papillosus 
Nematodirus sp. 
 
Bunostomum 
trigonocefalum, 
Strongyloides papillosus 
Nematodirus sp., 
Trichocephalus ovis 
Bunostomum 
trigonocefalum, 
Strongyloides papillosus 
Nematodirus sp., 
Trichocephalus ovis 
                                                                                                             
Таблица 2 
Видовой  состав  (обнаруживаемых  яиц  гельминтов  и  ооцист  эймерий)  эймериозно-
гельминтозной инвазии в содержимом толстого  отделов кишечника овец) 
 
Районы 
Толстый отдел кишечника 
передний участок 
Средний участок 
задний участок 
виды эймерий 
виды эймерий 
виды эймерий 
 
 
Абайский 
E.intricata,  E.crandallis, 
E.arloingi,  
E.ahsata 
E. faurei 
 
E. faurei 
E.arloingi 
E. parva 
E. intricata 
E. crandallis 
E. granulosa 
E. ahsata 
E. ninaekohljakimovi 
E. faurei 
E.arloingi 
E. parva 
E. intricata 
E. crandallis 
E. granulosa 
E. ahsata 
E. ninaekohljakimovi 
виды гельминтов 
виды гельминтов 
виды гельминтов 
Moniezia expansa, 
Bunostomum 
trigonocefalum,  
Trichocephalus ovis,  
Nematodirus sp., 
Dictyocaulus filarial, 
Haemonchus contortus, 
Nematodirus spatiger, 
Strongyloides papillosus 
Moniezia expansa, 
Bunostomum 
trigonocefalum,  
Trichocephalus ovis,  
Nematodirus sp., 
Dictyocaulus filarial, 
Haemonchus contortus, 
Nematodirus spatiger, 
Strongyloides papillosus  
Moniezia expansa, 
Bunostomum 
trigonocefalum,  
Trichocephalus ovis,  
Nematodirus sp., 
Dictyocaulus filarial, 
Haemonchus contortus, 
Nematodirus spatiger, 
Strongyloides papillosus 
 
 
Жарминский 
виды эймерий 
виды эймерий 
виды эймерий 
E.intricata,  E.crandallis, 
E.arloingi, 
E.ahsata 
E. faurei 
 
E. faurei 
E.arloingi 
E. intricata 
E. crandallis 
E. granulosa 
E. ahsata 
E. faurei 
E.arloingi 
E. intricata 
E. crandallis 
E. granulosa 
E. ahsata 
виды гельминтов 
виды гельминтов 
виды гельминтов 
Bunostomum 
trigonocefalum, 
Strongyloides papillosus 
Nematodirus sp., 
Trichocephalus ovis 
Bunostomum 
trigonocefalum, 
Strongyloides papillosus 
Nematodirus sp., 
Trichocephalus ovis 
Bunostomum 
trigonocefalum, 
Strongyloides papillosus 
Nematodirus sp., 
Trichocephalus ovis 
 
 

192 
 
 
 
 
 
Тарбагатайский 
виды эймерий 
виды эймерий 
виды эймерий 
E.intricata,  E.crandallis, 
E.arloingi,  
E.ahsata 
E. faurei 
E.arloingi 
E. intricata 
E. crandallis 
E. granulosa 
E. ahsata 
E. faurei 
E.arloingi 
E. intricata 
E. crandallis 
E. granulosa 
E. ahsata 
виды гельминтов 
виды гельминтов 
виды гельминтов 
Moniezia expansa 
Bunostomum 
trigonocefalum, 
Strongyloides papillosus 
Nematodirus sp., 
Trichocephalus ovis 
Moniezia expansa 
Bunostomum 
trigonocefalum, 
Strongyloides papillosus 
Nematodirus sp., 
Trichocephalus ovis 
Moniezia expansa 
Bunostomum 
trigonocefalum, 
Strongyloides papillosus 
Nematodirus sp., 
Trichocephalus ovis 
 
По  результатам  наших  исследований  установлено,  что  видовой  состав  обнаруживаемых  яиц 
гельминтов  и  ооцист  эймерий    тонкого  отдела  кишечника  представлен  гельминтами  (Bunostomum 
trigonocefalum,  Strongyloides  papillosus,  Nematodirus  sp.,  Faschiola  hepatica,  Trichocephalus  ovis)  и 
эймериями (E. faurei,  E. intricate, E. crandallis,  E. аhsata). В тонком отделе кишечника яиц гельминтов 
и ооцист эймерий часто содержится меньше, чем в толстом отделе кишечника. Это объясняется тем, 
что  все  выделенные  яйца  гельминтов  и  сформировавшиеся  ооцисты  эймерий  попадают  в  толстый 
отдел  кишечника  в  том  числе  и  из  тонкого  и  толстого  отделов,  хотя  общее  количество  видов 
паразитов обитает и репродуцируется больше в тонком отделе кишечника. 
В  толстом  отделе  кишечника  видовой  состав  обнаруженных  яиц  и  ооцист  паразитов 
эймериозно-гельминтозной  инвазии    разнообразен  и  представлен  различными  видами  нематод. 
Половозрелые  стадии  обнаруженных  гельминтов  обитают  в  тонком  отделе  кишечника,  в  печени,  в 
дыхательных путях и в толстом  отделе кишечника (Bunostomum trigonocefalum, Trichocephalus ovis, 
Nematodirus  sp.,  Nematodirus  spatiger,  Strongyloides  papillosus,  Haemonchus  contortus,  Dictyocaulus 
filarial),  монезиями  (Moniezia  expansa),    эймериями    (E.  faurei,  E.arloingi,  E.  parva,  E.  intricate,  E. 
crandallis, E. granulose, E. аhsata, E. ninaekohljakimovi ) Таблица 2. 
Нашими  исследованиями  было  установлено,  что  распределение  гельминтов  в  кишечнике 
неравномерно,  т.е.  каждому  отделу  свойственная  своя  видовая  особенность.  Таким  образом, 
результаты  наших  исследований  показывают,  что  наиболее  высокая  зараженность    эймериозно-
гельминтозными  инвазиями  наблюдается  у  овец  из  Абайского      района  (зона    максимального 
радиационного риска), причем наибольшее число половозрелых паразитов обитает в тонком отделе 
кишечника, хотя количество и видовой состав выявленных яиц гельминтов и ооцист превалирует в 
толстом  кишечнике.  Наименьшая  зараженность  наблюдается  у  овец  из  Тарбагатайского  района 
располагающейся  в  зоне  минимального  радиационного  риска.    Наиболее  пораженным  участком 
является  средний  участок  тонкого  отдела  кишечника,  меньше  гельминтов  найдено  в  переднем 
участке  кишечника.  Однако,  следует  отметить,  что  кишечная    микрофлора  не  постоянна.  Она 
подвергается изменениям в зависимости от кормления, возраста, условий содержания.  
Литература 
 
1. Хейсин Е.М. Жизненные циклы кокцидии домашних животных. Ленинград, 1967.- С. 149-151 
2. Сванбаев С.К. Кокцидиозы сельскохозяйственных животных Казахстана. Алма-Ата, 1977.- С.26-69 
3.    Искаков  М.М.  Эпизоотология  кокцидиоза  овец  на  фермах  и  комплексах,  его  терапия  и 
профилактика. Автореф. дисс. канд.наук.- Л., 1980.- С. 24 
 
 
БҰРЫНҒЫ СЕМЕЙ ЯДРОЛЫҚ ПОЛИГОНЫНДАҒЫ ҚОЙЛАРДЫҢ АСҚОРЫТУ 
ЖҮЙЕСІНДЕГІ ПАРАЗИТОЦЕННОЗДЫҢ ТҮРЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ  
С.М. Туғамбаева 
 
Мақалада  Семей  ядролық  полигон  аймағындағы  қойлардың  паразитоценозының  түрлік 
құрамы берілген. 
 

193 
 
SPECIES ARE PARTICULARLY OF PARASITOCENOSES OF DIGESTIVE TRACT OF SHEEP 
IN DIFFERENT ZONES OF THE FORMER SEMIPALATINSK NUCLEAR TEST SITE 
S.M. Tugambaeva  
 
In  given  article  comparative  data  about  specific  structure  of  associations  of  parasites  at  sheep 
planted  on  territory  of  the  former  Semipalatinsk  nuclear  range  are  cited.  Various  associative  invasion 
have been found out in sheep 
 
 
ӘОЖ 664 
 
У.Ч. Чоманов, Г.Е. Жумалиева, Г.Ж. Нурынбетова, Д. Абдулгафуркызы 
«Қазақ өнеркәсіпті қайта өңдеу және азықтық ғылыми-зерттеу институты» ЖШС, Алматы 
 
ӨСІМДІК ТЕКТІ  ШИКІЗАТТЫҢ  ТАҒАМДЫҚ ЖӘНЕ БИОЛОГИЯЛЫҚ 
ҚҰНДЫЛЫҒЫН АНЫҚТАУ  
 
Аннотация:  Жүргізілген  зерттеу  жұмыстары  негізінде    топинамбурдың  қант  диабетіне 
қарсы құнды  шикізат екені анықталды. Топинамбурдың  негізінде  қант диабетін емдеуге арналған 
жаңа нан-тоқаш өнімдері  жасалынатындығы  атап  өтілді. Топинамбурды  қант-диабетіне қарсы 
нан-тоқаш өндірісінде  қолданудың  тиімділігі  көрсетілді.   
 
Түйін сөздер: топинамбур, өсімдік текті шикізат, нан-тоқаш өнімдері 
 
Қазіргі  таңда    Қазақстанда    алиментарлы  аурулармен  задап  шегетін  адамдарға    арналған 
функциональды бағыттағы жаңа   нан-тоқан өнімдерін өндіру  үлкен  маңызға ие болып.   
Нан- тоқаш өндірісінде  басты  шикізаттардың  бірі  - қант.  Соңғы жылдары  диабетке қарсы  
нан  өнімдеріне  деген  сұраныстың  артуына  байланысты    жаңа  қант  алмастырғыштарды    қарастыру   
белсенді    түрде    жүруде.    Бұл  мәселенің  маңыздылығы    қант  диабетімен  зардап  шегетін 
тұрғындардың тамақтануына байланысты  пайда болатын  кедергілерді шешуге және  тұрғындардың 
сұранысын  қамтамасыз  етуге  негізделген.    Әлеуметтанушылардың    жобалаулары  бойынша    2025 
жылға  қарай    қант  диабетімен    ауыратын  адамдар  қатары    300  млн.  құрауы  мүмкін.  Қазіргі    таңда  
бүкіл әлемде  қант диабетімен зардап шегетін адамдар  қатары  145 млн. асқан.  Өкінішке орай  қазіргі 
таңда  қант диабеті дауасы жоқ дерттердің бірі болып отыр, алайда  оның асқынып кетуінің алдын 
алуға болады. Диабетпен ауыратын адамдар қант орнына  қант алмастырғыштарды (ксилит, сорбит 
және т.б.) қолданады – бұл олардың тамақтану рационындағы тәтті тамақтар мен  өнімдердің орнына 
қолданылатын жалғыз ғана альтернатива [1]. 
Қазіргі  таңда    қолданылатын    синтетикалық  қант  алмастырғыштар:  сахарин,    ацесульфат,  
аспартам және    т.б.    Олардың    бір қатар  теріс  медициналық  әсерлері  бар, сондықтанда  олар  ағзада  
жиналып  теріс  әсерге  етуі  мүмкін  (белгілі  болғандай,  ксилит  қан  құрамындағы    қант  мөлшерін 
жеткілікті  дәрежеде    төмендетпейді,    ал  сорбит  липид  алмасуына  теріс  әсер  етеді,    аспартам    адам 
ағзасында  улы  формальдегидке дейін  тотығады) [1]. 
Осыған орай, қант диабетімен зардап шегетін адамдарға арналған  белгілі бір құрамды арнайы  
өнімдерді жасау үлкен маңызға ие.    
Бұл мәселені шешудің  ең  тимді  жолы  диабетке қарсы  нан-тоқаш өнімдерін  жасау  болып 
табылады.    Оның    рецептурасына    емдік    профилактикалық  қасиеті  бар    қоспаны  енгізу    адам 
тамақтану  рационын  сандық  және  сапалық  жағынан  жақсартып  белгілі    бір  заттардың 
жетіспеушілігіні  болатын аурулардың алдын алады [2]. 
Диеталық  және    диабеттік    тамақтануға  аранлаған    өнімдер  жасау  үшін,  сондай-ақ  
адамдардың тамақтану мәдениетін арттыру  үшін  көптеген елдерде  табиғи антидиабеттік   тәттілер 
мен консеванттарға ізденістер жүргізілуде.  Топинамбур жапырағының  диабеттік қасиеті бар екені  
белгілі.   
Жоғарыда    келтірілгендерге  сай,    антидиабеттік  бағыттағы  өсімдік  текті    шикізат    қосу 
арқылы    жасалынған  нан-тоқаш  бұйымдарын  замануи  биотехнологиялық  және      электрофизикалық 
әдстер қолдану арқылы алу  үлкен маңызға ие.    
Осыған  орай  өсімдік  текті    шикізаттың  (топинамбурдың)  тағамдық  және    биологиялық 
құндылығын зерттедік.   

194 
 
Қазіргі  таңда    тамақ  өнімдерінің    тағамдық  және    биологиялық  құндылығын  арттыру      ұн 
өнімдерін  байытудың  ұтқыр және  жетік  жолы болып табылады.  Рациональды тамақтану   туралы  
заманауи  ұғымы  адам  ағзасын  белгілі  бір  мөлшерде    ақуызбен,    көмірсутектермен  маймен 
дәрумендер мен және минеральды заттармен қамтамасыз ету дегенді  түсіндіреді.  
Адам  ағзасында    ақуыздың  алатын  орны  аса  үлкен  –  пластикалық  каталитикалық, 
гормональды, арнайы және  тасмалдағыш қасиеттер.  
Топинамбурдың    биологиялық  және    тағамдық  құндылығы    «Нутритест»  ЖШС  анықталды. 
Топинамбур    ақуыздарының    сапасы    оның  аминқышқылды  құрамы  арқылы    анықталады.  
Топинамбурдың  аминқышқылды  құрамы  зерттелінді. 1 кестеде  зерттеу  нәтижелер  көрсетілген 
Топинамбурдың аминқышқылды  құрамы 
Кесте 1 
Көрсеткіштер 
 
Топинамбур 
Аминқышқылды   құрамы, мг/100 г: 
Алмастырылмайтын, соның ішінде: 
801 
Валин 
136 
Изолейцин 
96 
Лейцин 
142 
Лизин 
150 
Метионин 
29 
Треонин 
108 
Триптофан 
31 
Фенилаланин 
109 
Алмастырылатын,  соның ішінде: 
1310 
Аланин 
110 
Аргинин 
112 
Аспарагиновая 
278 
Гистидин 
33 
Глицин 
114 
Глутаминовая 
292 
Пролин 
102 
Серин 
142 
Тирозин 
101 
Цистин 
26 
Сумма аминокислот 
2111 
 
Алынған  нәтижелер    топинамбур  құрамында    ақуыз  мөлшері  айтарлықтай    жоғары  екенін 
көрсетеді,  анықталған 16 аминқышқылдың 8 алмастырылмайды,  адам ағзасында  синтезделмейді.  
Топинамбурдың аминқышқылды  құрамы оның ақуызының лейцинге,  треонинге, фенилинге 
және    тирозинге    бай  екенін  көрсетеді,    алайда  метионин  мқлшері  шетеулі,  ол  көптеген    өсімдік 
ақуыздарына  тән.    Новосібірлік    клиникалық  иммунологиялық  ғылыми-зерттеу    институтының  
мәліметтеріне  қарағанда    топинамбурдың      ақуызды    құрамы    өзінің    құрылымы  бойынша    айыр 
безіне (тимус) ұқсас және  осы  ақуыздарға ұқсас қасиетке ие.   
Адам  денсаулығы    үшін  тамақтану  үлкен  маңызға  ие.    Идеалды    түрде      тамақпен    біз  
ағзамызды      қажетті    энергиямен  қамтамасыз  ететін  және    ағза  үшін  құрыс  материалы  болып 
табылатын  барлық  қажетті      заттарды    алуымыз  керек.      Бұл  ретте    дәрумендер  тамақтанудың 
алмастырылмайтын  бөлшегі  болып табылады.   
Дәрумендер    ағзада    биохимиялық  және      физиологиялы    процесстердің      қалыпты  жүруін 
қамтамасыз етеді және  зат алмасуға  оң әсер етеді.   
Белгілі    дәрумендердің  адам  ағзасында  жетіспеушілігі      В
1 
дәрумені    жүйке  жүйесінің   
дегенеративті      өзгеруіннің  алдын  алады  және  көмірсутектердің  алмасуына    қатысады,  әсіресе    ми 
талшықтарында.    
В
2
  дәрумені      (рибофлавин)  ағзада  майдың    сіңірілуіне  әсер  етеді.    Ол    орталық  жүйке 
жүйесінің қалыпты жұмыс істеуі  үшін қажет.  Оның жетіспеуі салдарынан  жүйке жүйесі  қызметі  
бұзылады,  бұл  бас ауруын,  аппетиттің жоғалуын,  шаршаушылықты  тудырады.   

195 
 
Рибофлавин  сүт  қышқылынын      пирожүзім  қышқылына  дейін  ыдырататын    ферментер 
құрамына  кіреді,  сондықтан  да    көмірсутектердің    қалыпты  алмасуы  үшін    олардың    мөлшері  көп 
болған В
2
 дәруменінің  мөлшеріде артады.   
РР  дәрумені    (ниацин,  никотин  қышқылы) ас  қорыту    мүшелерінің      жұмысына    әсер  етеді,   
бауырдың,  пигмент  түзгіштердің,  гликоген    жинағыштардың  және    тағыда  басқалардың    қызметін 
қалыптандырады.  
Е  дәрумені  (токоферол) жасушалық мембран үшін  маңызды  мембрана  болып табылады.  
Оның    жеткіліксіз  болуы  салдарынан    капиллярлар  сынғыш  болады,    жүйке  жүйесінің   
дегенерациясы байқалады, бауырдың паренхимасына алып келеді.   
Токоферолдың ағзада  болмауы   түрлі ауруларға алып келеді,   дистрофия, ұлпалық әлсіздік 
байқалады.  Е дәрумені жүрек-талма ауруларының  алдын алады,  физикалық салмаққа төзімділікті 
арттырады, ағзаның иммунорекативтілігін арттырады.  
Ағза  үшін  дәрумендер  өте  аз  мөлшерде  қажет.      Адам  ағзасы    оларды  толық    синтездей 
алмайды,  сондықтанда  оларды    дайын  түрде,  негізінен  тамақпен  бірге  қабылдауы  керек  [57].  2 
кестеде  өсімдік текті  шикізаттың  дәрумендік құрамы  көрсетілген.   
Өсімдік текті  шикізаттардағы (топинамбурдың) дәруменді құрамы 
 
Кесте 2 
Өсімдік 
текті  
шикізат  
Дәрумендер (мг/100 г) 
β – каротина, мкг 
Е, мг 
РР, мг 
В
1
, мг 
В
2
,мг 
С, мг 
Топинамбур 
126 
0,23 
1,31 
0,07 
0,05 
6,7 
 
2 кестеден көрініп отырғандай,   өсімдік шикізаты   құрамында мынадай дәрумендер мөлшері  
жоғары: β – каротина– 126 мкг, Е – 0,23 мг, РР- 1,31мг, С – 6,7 мг. Өсімдік текті  шикізат  құрамында 
суда және майда еритін дәрумендер мөлшері  айтарлықтай жоғары.  
Топинамбурдың  минеральды құрамы 3 кестеде келтірілген.  
Өсімдік текті  шикізаттардағы (топинамбурдың) минеральды құрамы 
Кесте 3 
Көрсеткіштер  
 
Топинамбур 
Минеральды  заттар  мөлшері, 100 г-да: 
Макроэлементтер, мг: 
Калий 
203 
Кальций 
21 
Магний 
13 
Микроэлементтер, мкг: 
Железо 
409 
Цинк 
297 
 
3 кестеден көрініп тұрғандай топинамбурдың минеральды құрамы бай.  Оның  құрамында  темір - Fe 
–409 мкг, мырыш - Zn – 297 мкг, калия К – 203 мг  мөлшері жоғары.  
Тамақ  рационы  және    жекеленген    тамақ  өнімдері    олардың  құрамындағы  адам  ағзасына  қажетті 
мөлшерімен ғана  анықталмайды, сонымен қатар,  адам ағзасы 100 г өнімді қорыту кезінде  бөлінетін 
энергетикалық құндылығы арқылы анықталады  (кесте 4). 
Өсімдік  текті  шикі заттың  химиялық және  энергетикалық құрамын зерттеу нәтижелері  4 кестеде  
келтірілген.     
Өсімдік  текті  шикі заттың  химиялық және  энергетикалық құрамы (топинамбур) 
Кесте 4 
Көрсеткіштері  
 
Топинамбур 
Химиялық құрамы, г/100 г: 
 
Ақуыздар  
2,17 
Майлар  
0,13 
Көмірсутектер  
12,94 
Ылғал  
78,86 
Күл  
1,40 
Энергетикалық құндылығы, ккал/100 г 
62 

196 
 
 
4  кестеден  көрініп  тұрғандай,  топинамбур  құрамында  2,17г.  ақуыз,  0,13  г.  май,  12,94  г    көмірсутек 
болады. Энергетикалық құндылығы   62 ккал/100г  құрайды.   
Топинамбурдың  майқышқылды  құрамы  зерттелінді,  нәтижелер 5 кестеде келтірілген.  
Топинамбурдың май қышқылды  құрамы 
Кесте  5 
Көрсеткіштері  
 
Топинамбур 
Май қышқылды құрамы, мг/100 г: 
Қаныққан , соның ішінде 
37 
С 
10:0
каприн 
4 
С 
14:0
миристин 
1 
С 
16:0
 пальмитин 
26 
С 
18:0
 стеарин 
6 
Моноқаныққан, соның ішінде 
58 
С 
16:1
 пальмитолеиновая 
6 
С 
18:1
 олеин 
52 
Полиқаныққан, соның ішінде 
32 
С 
18:2
линол 
30 
С 
18:3
 линолен 
2 
Жалпы  
127 
 
Өсімдік текті  шикізаттың   полиқаныққан  май қышқылдары  жалпы қышқылдың сәйкесінше  
25% және  70% құрайды  және  ол аминқышқылды құрамының жоғары болуымен ерекшеленеді, ол өз 
кезегінде  ақуыз мөлшерінің  көп болуына, әсіресе  лизин, валин, лейцин сияқты алмастырылмайтын 
аминқышқылдарының  (ақуыздың  жалпы  мөлшерінен  30%  көп),  көп,  олар  ағзаның    зат  алмасу 
процессін реттеп отырады.  
Жүргізілген зерттеу жұмыстары көрсеткендей  топинамбур  қант диабетінен  емделудің және  
алдын-алудың  құнды шикізаты болып табылады.   
Қсімдік шикізаты  құрамында  инсулиннің табиғи алмастырғышы болып табылатын  инулин 
бар.  Топинамбур негізінде қант диабетіне қарсы жаңа нан-тоқаш өнімдерін жасау жоспарланып отыр.  
Осылайша,  топинамбурды  диабетке қарсы нан-тоқаш өндірісінде қолданудың тиімдігі  жоғары екені 
көрсетілді.  
 
Әдебиет 
 
1  Красина  И.Б.,  Ходус  Н.В.  Технологии  и  продукты  здорового  питания  //  Успехи  современного 
естествознания. – 2004.-№ 9. – С. 92-93.  
2  Есаулко  Н.  А.,  Кривенко  А.  А.,  Войсковой  А.  И.,  Стародубцева  Г.  П.,  Жабина  В.  И.,  Донец  И. А. 
Использование стевии для улучшения качества и удлинения сроков хранения хлебобулочных изделий 
// Вестник АПК Ставрополья. – 2011. - №4 (4)- С. 7-10. 
3 Женская красота и здоровье. Женский журнал онлайн. 
www.doctorvrn.ru/vitaminy/217-vitamin-e.html
 
 
 
ОПРЕДЕЛЕНИЕ ПИЩЕВОЙ И БИОЛОГИЧЕСКОЙ ЦЕННОСТИ РАСТИТЕЛЬНОГО 
СЫРЬЯ 
У.Ч. Чоманов, Г.Е. Жумалиева, Г.Ж. Нурынбетова, Д. Абдулгафуркызы 
 
На  основании  проведенных  исследований  показано,  что  топинамбур  являются  ценным 
сырьем для профилактики и лечения сахарного диабета. Отмечено, что на основе топинамбура 
планируется создать новый вид хлебобулочных изделий для профилактики и лечения сахарного 
диабета.  Показаны  высокие  потенциальные  возможности  использования  топинамбура    в 
производстве хлебобулочных изделиях антидиабетического действия. 
 
 
 

197 
 
THE DEFINITION OF FOOD AND BIOLOGICAL VALUE OF PLANT RAW MATERIALS 
U.Ch. Chomanov, G.E. Zhumaliyeva, G.Zh. Nurynbetova, D. Aldulgafurkyzy 
 
On the basis of studies have shown that the Jerusalem artichoke is a valuable raw material for the 
prevention and treatment of diabetes. It is noted that based on the planned artichoke create a new kind of 
bakery  products  for  the  prevention  and  treatment  of  diabetes.  Shows  high  potential  for  use  in  the 
production of artichoke baked goods antidiabetic action. 
 
 
ӘОЖ 330.14 
 
Н.Н. Султаева, С.М. Тугамбаева 
Семей қаласындағы Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті 
 
ОБЛЫСТЫҚ БАЛАЛАР БИОЛОГИЯЛЫҚ ОРТАЛЫҒЫ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ 
ТАУЫСТЫҢ ӨМІРЛІК ЦИКЛЫ 
 
Мақалада  тауыстың  өмірлік  циклындағы  тіршілік  әрекеті  және  тіршілік  ететін  орта 
жағдайларына  байланысты  мінез  құлықтарындағы  өзгерістер,  көбею  кезіндегі  іс-әрекеті, 
қоректену  белсенділігі  мен  финологиялық  әрі  климат  жағдайындағы  физика  -  географиялық 
бейімделу өзгерістері көрсетілген. 
 
Түйін сөздер: көбею, қоректену, климат жағдайлары, финологиялық өзгерістер. 
 
Тауыс  құсы  дүниедегі  ең  әдемі  сирек  кездесетін    құпиялы  құс  екені  талай  рет  айтылып  та, 
жазылып  та  жүр.  Тауыс денесінде  тек  осы  құсқа  ғана  тән  бояулар  бөліп  шығаратын  зат  бар.  Оның 
қауырсындарының  әрбір  талы  көк,  алтын  сары,  қоңыр,  ашық  көк  боп  құбылатыны  да  сондықтан. 
Қауырсын  бойындағы  жан-жаққа  тармақталатын  “бұтақшалар”  бар,  соның  әрқайсысы  екіқабат 
кристал  құрылымдарынан  тұрады,  құрылымдар  болса,  өз  кезегінде,  меланин,  кератин  ақуызынан 
құралған ерекшеліктері бар. Тағы бір ерекшелігі күндіз тауықтармен бірге жайылып, су ішіп жөнімен 
жүрген  құс  сам  жамырағаннан  өзінен-өзі  берекесі  кетіп,  тынышсыздана  бастайды  да,  батар  күнмен 
таласып  ұшып  барып,  ең  биік  ағаштың  басына  қонады.  Сол  отырғаннан  батып  бара  жатқан  күнге 
телміре қарап отырады да қояды.  
Тауыстар (лат. Pavo) – тауықтәрізділер отрядының қырғауылдар тұқымдасына жататын құс. 2 
түрі  бар: кәдімгі  павлин (Р.  crіstatus)  және  көк  қанатты  павлин (Р.  mutіcus).  Қоразының  дене  тұрқы 
110  –  125  см,  салмағы  5  кг-дай  болады.  Әдемі  құйрық  үсті  қауырсынының  (жергілікті  халық  оны 
құйрық  деп  атайды)  ұзындығы  120  –  130  см.  Мекиендері  реңсіз,  сұр  түсті.  Көбіне  жерде  жүреді, 
жақсы  жүгіреді,  қауіп  төнгенде  ағаш  басына  шығып  кетеді. Жәндіктер мен  олардың  дернәсілдерін, 
құрттар,  моллюскалармен  қоректенеді.  3  жасында  жыныстық  жағынан  жетіледі.  Полигамды.  Күйге 
келген қоразы неше түрге боялған “көздері” бар әдемі құйрық үсті қауырсындарын желпуіш тәрізді 
жазып  жіберіп,  тік  ұстай  алады.  Ұясын  жерді  шұңқырлап,  оған  құрғақ  шөп  пен  жапырақ  төсеп 
жасайды.  Ондағы  4  –  7  қызғылт  дақтары  бар  сұр  түсті  жұмыртқасын  мекиені  30  –  35  күндей 
шайқайды. Балапандары тез жетіледі, бір айдан соң өз бетінше ұша алады. Көбеюден басқа уақытта 
топтанып  тіршілік  етеді.  Осы  мақсатта  аранайы  зерттеу  жүргізу  үшін  еркіндікте  тіршілік  етпейтін 
тауыс  құстарының  тіршілік  әрекеттерімен  мінез  құлықтарын  нақты  уақытпен  тіркеп  әрі  суретке 
түсіріп, бейнежазба жазу арқылы күнделікті бақылау жүргізілді. 
Зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін  облыстық балалар биологиялық орталығы жағдайындағы 
тауыстың  өмірлік  циклын  үш  мезгілде:  таңертең,  түс,  кеш  уақытында,  яғни  қоректендірер  алдында 
/таңертең, түс/ және қоректенген соң /кеш/ сынама алынды. Сонымен қатар сынамаларды жылдың үш 
маусымына байланысты /көктем, жаз, күз/ алып зерттеледі. 
Бастапқы  сынама  күз  мезгілінен  басталды.  Тауыстың  қалыпты  жағдайдағы  күнделікті 
тіршілік  әрекеттері  мен  белсенділіктері  байқалды.  Күнделікті  бақылау  кезінде  еркіндікте  тіршілік 
етпеген  тауыс  құстарының  қозғалу  белсенділіктерін,  ұйықтау  кездері  мен  демалуын,  дыбыс 
шығаруын  қоректенуін,  бір-бірімен  байланысын  уақыт  арқылы  кестеден  мезгілдік  көрсеткіштерін 
көрсетуге болады. 
 
 
 

198 
 
№ 1 кесте қозғалу белсенділіктерін көрсетуге болады. 
 
Уақыты 
мен күні 
Қозғалу белсенділігі 
Күнделікті бақылау 
қорытындысы 
ұйық
тауы 
жүруі 
қоре
ктен
уі 
демал
уы 
тазал
ануы 
Дыбыс 
шығаруы 
4.10.14ж 
9.00-11.00 
 
2 
мин 
20 мин 
5 
мин 
 
3 
мин 
1 мин 
Бүгінгі  күнде  жүрісі  көп 
болды.   Мазаланып алдын ала 
бір 
өзгерістің 
болатының 
сезіктенгендей болды. 
11.10.14ж 
11.00-13.00 
 
 
5 мин 
5 
мин 
19 
мин 
1 
мин 
 
Тауыс 
тыңыштықта 
демалғанды 
ұнататыны 
байқалды. 
Адамдар 
келіп 
тамашаласа 
болды 
бір 
бұрышқа 
немесе 
ағаштың 
үстіне шығып кетті. 
25.10.14ж. 
12.00-14.00 
 
15 
мин 
10 мин 
8 
мин 
 
2 
мин 
2 мин 
Осы  уақыт  аралығында  көп 
уақытын 
ұйқыға 
бөлді. 
Ұйықтаған  кезде  орнынан 
қозғалмайды. 
8.11.14ж. 
15.00-17.00 
5 
мин 
7 мин 
6 
мин 
15 
мин 
 
5 мин 
Тамақтанғанан  кейін  демалып 
күннің  батуын  тыныштықта 
бақылап 
көздерін 
күн 
батыстан алмады. 
 
6.12.14ж. 
20 
мин 
5 мин 
10 
мин 
25 
мин 
5 
мин 
1 мин 
Бүгінгі  күні  тауыс  құсы 
тынышты 
болды. 
Ұзақ 
ұйықтап,  қоректенуі  де  ұзаққа 
созылды. 
 
Қауіп  төнгенде  және  ұзақ  бақылап  жанынан  кетпей  қойған  кезде,  мазасы  кетіп  ұйқысы 
бұзылады.  Жалпы    ұйықтау  үшін  ағашқа  қонады.Тауыстардың  іс-  қимылына  қарап  бір  сәтсіз 
өзгерістің 
болатының 
алдын 
ала 
сезіп 
тұрғаның 
байқауға 
болады. 
Тауыс құсы ұшады. Оның ұзындығы – 2,5 метр, салмағы да өзіне жараса әжептеуір көрінеді. Соған 
қарамай, лып етіп жеңіл ұшады, көздеген биігіне оңай көтеріледі
.
 
№ 2 кесте тауыстың қоректену белсенділігі 
 
Күні 
уақыты  Қоректің мөлшері 
мен түрлері 
Немен 
бірінші 
қоректенеді 
Немен ақырғы 
рет 
қоректенеді 
Қорек қалдығының 
мөлшері 
4.10.14ж 
 
8.00 
1кг жем-шөп 
10 литр су 
Жем 
Шөп 
Су 
 
сумен 
100 грамм жем-шөп 
4 литр су  
11.10.14ж 
13.00 
2кг  жем-шөп  10 
лит су 
 
Шөп 
Жем 
су 
шөппен 
150 грамм жем-шөп 
5 литр су 
8.11.14ж. 
 
16.00 
2кг жем-шөп 
10 литр су 
Жем  
Шөп  
су 
сумен 
130 грамм жем-шөп 
3,5 литр су 
6.12.14ж. 
11.00 
1,5  кг  жем-шөп  5 
литр су 
 
Жем  
Шөп  
су 
Шөппен сумен  500  грамм  жем-шөп 
2 литр су 
13.12.14ж.  10.00 
1 кг 
 жем-шөп  6  литр 
су 
Жем  
Шөп  
су 
жеммен 
200  грамм  жем-шөп 
3 литр су 

199 
 
Тауыс құсының қоректенуі ерекше. Әр уақытта әр түрлі қоректенеді. Кейде жемнің мөлшері 
көп болса, кейде шөптің мөлшері көп болады. Суды әсіресе таңғы және түстен кейінгі уақытта ишіип 
тазаланғанды ұнатады. Тауыс құсы тауықтар сияқты қоректенеді. Бірақ негізгі ерекшелігі тауыс құсы 
көбінесе сумен қоректенгеніп тазаланганды ұнатады. 
 
№ 3 кесте Бақылау кезінде тауыс құсының қөбею кезіндегі іс – әрекетін көруге болады. 
 
Күні 
уақыты 
Ауа райы 
Құйрық 
қанаттарын жайу 
уақыты 
Құйрық 
қанаттарын 
жайған кездегі 
шығаратын 
дыбыстары 
17.10.14 ж 
9.00-10.00 
Күзгі уақыт  
Күн жылы 
 
 
22.10.14 ж 
11.00-13.00 
Күзгі  уақыт  күн  салқын 
желді 
2 мин 
1 мин 
8.11.14ж. 
11.00-12.00 
Қар  аралас  жаңбыр  күн 
ызғарлы суық желді 
 3  мин 
50 секунт 
15.11.14ж. 
13.00-14.00 
Қар  жауып  тұрды.  Күн 
салқын 
5 мин 
2 мин 
6.12.14 ж 
14.00-16.00 
Қысқы уақыт күн суық 
1 мин 
30 секунт 
3.01.15 ж 
15.00-17.00 
Қысқы уақыт күн суық 
 
3 мин 
 
Көбею кезінде тауыс құстары мазасызданып жүрістері көбейе бастайды. Көбею іс-әрекеттері 
күз  мезгілінде  жақсы  жүре  бастайды.
 
3  жасында  жыныстық  жағынан  жетіледі
.
  Құйрық  қанаттарын 
жиірек жайып, бір түрлі жағымды дыбыстар шығара бастайды. Ал, жұмыртқа басуы көктем кезінде 
басталады.  Ұясын  жерді  шұңқырлап,  оған  құрғақ  шөп  пен  жапырақ  төсеп  жасайды.  Ондағы  4  –  7 
қызғылт  дақтары  бар  сұр  түсті  жұмыртқасы  болады.  Жұмыртқаны  аналығы  басады.  Тауыстың 
тұқымдастарынан  көп  ерекшелігі  шамалы.  Екі  жастан  асқаннан  соң  мекиендері  жұмыртқалай 
бастайды Екі айдан соң балапандайды. Кейде анасы әлдеқандай себептермен жұмыртқа баса алмауы 
мүмкін.  Ауырады,  өліп  қалады,  ауа  райына  байланысты  әлсірейді,  ондайда  жұмыртқаларды 
күркетауықтың  мекиенінің  бауырына  салады.  Екеуінің  ұқсас  жақтары  көп.  Пайда  болған 
балапандары  да  тез  жетіледі. 
Одан  өзге,  көктем  айларында  ғана  тауыстар  әсем  құйрығын  жайып 
билейтіні  тағы  бар.
 
Мұндай  құйрық  тауыстың  еркектерінде  болады.  Мекиендері  қырғауылдың 
мекиендері секілді бәкене, қарапайым, реңсіздеу боп келеді, сөйте тұра, еркектерін жанынан бір елі 
шығармайды.  Еркектерінің  түрлі-түсті  құйрығын  жайып  жіберіп,  “кемпірқосақтанып”  әрі-бері  көс-
теңдеп, қоқиланып жүруі – жұрт ойлағандай әсемдігін көрсету үшін жасаған қылығы емес 
Бұл әдіс тәсілдер еркіндікте тіршілік етпейтін тауыс құсын зерттеуге көптеген мүмкіндіктер 
берді. 
Бақылу  кезінде    №1  кестетен  тауыстың  қозғалу  белсенділіктерінде  уақыт  аралық 
ерекшеліктерінің  бар  екендігін  сонымен  қатар  күн  шығыс  пен  күн  батыс  уақытында  тыныштықта 
отырып  демалғанды  ұнататындарын  байқауға  болады.  Ал,  №  2  кестеде  тауыстың  қоректену 
белсенділігін  көруге  болады.  Тауыс  құсы  әсіресе  таңғы  уақытта  көп  мөлшерде  қоректенгенді 
қалайтындарын көрсетуге болады. № 3 кестеде тауыс құсының көбею кезіндегі іс  – әрекетін байқай 
аламыз. Тауыс құсының қыс мезгіліндегі іс – әрекеттері сирек болатындарын байқалды. 
Осы  зерттеулердің  нәтижелерін  қортындылай  келсек  тауыс  құстардың  қозғалу 
ерекшеліктерін, қоректенуін, көбеюін, климат жағдайларына бейімделуін, финологиялық өзгерістерін 
көруге болады. 
 
Әдебиет 
 
1.Коробов  Дмитрий  Вячеславович,  «Межгодовые  отличия  численности  и  пространственная 
организация населения»  Владивосток, 2008. 224-стр  
2.Акимушкин  И.  И., «Мир  животных»  (Рассказы  о  птицах) /  Художники  А.  Блох,  Б.  Жутовский, 
Москва, 1971.  384 стр.  

200 
 
3.Darwin C. «The Variation of Animals and Plants Under Domestication», New York: D. Appleton & Co., 
1883,  305—307 стр. 
4.К.А.Тимирязева, «Строение органов пищеварения павлина и их изменения в онтогенезе» Москва, 
2008. 222 стр. 
5.Федосов Виктор Николаевич, «Птицы в условиях горных стран и эколого-физиологический анализ 
их адаптаций», Екатеринбург 2009, 500-667стр. 
6.Рахманов А. И., Бессарабов Б. Ф. «Фазановые: содержание и разведение» Москва 2002г. ,199 - 173 
стр. 
7.Информационный бюллетень о состоянии окружающей среды Республики Казахстан /РГП 
«Казгидромет», Департамент экологического мониторинга. – Астана: Министерство охраны 
окружающей 
среды 
[Электрон. 
ресурс]. 
– 
2011-2013. 
URL:   
http://www.kazhydromet.kz/ru/monitor_beluten, дата обращения: 12.12.2014. 
 
 
ЖИЗЕННЫЙ ЦИКЛ ПАВЛИНА В УСЛОВИЯХ ОБЛОСТНОГО ДЕТСКОГО 
БИОЛОГИЧЕСКОГО ЦЕНТРА 
Н. Н. Султаева, С. М. Тугамбаева 
 
В  статье  дается  информация  о  активности  павлина  во  время  жизенных  циклов,  о  его 
изменениях  в  поведений,  в  зависимости  от  окружающей  среды.  Поведение  павлина  во  время 
размножения  и    питания,  изменения  во  время  финологических  и  климатических  условий, 
физико-географическая адаптация. 
 
LIFE CYRLE OF PEACOCK IN THE CONDITION OF REGIONS BOBYISH  
BIOLOGICAL CENTR 
N. N. Sultaeva, S. M. Tugambaeva 
 
 
The  article  shows  the  vitae  activity  of  peace  in  its  life  cycle  and  the  changes  in  behavior  in 
connection with its habitat its activity during reproduction, nutritious activity and the changes in physics – 
geographical adaptation in phonological and climate conditions. 
 
 
УДК: 581.93:582.35/. 99(574.23) 
 
Г.Ж.
 
Султангазина
 
Костанайский государственный университет имени А. Байтурсынова, Костанай 
 
ГЕОГРАФИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ФЛОРЫ ПРИРОДНОГО ПАРКА «БУРАБАЙ» 
 
Аннотация:  В  статье  приведены  результаты  исследования  флоры  Государственного 
национального  природного  парка  «Бурабай».  Рассматривается  географический  анализ  флоры 
сосудистых  растений.  Материалы  получены  в  результате  полевых  исследований  (2010-2014  гг.), 
учтены литературные данные. 
 
Ключевые  слова:  государственный  национальный  природный  парк,  Боровской  горно-лесной 
массив, флора, географические элементы, ареал 
 
Территория, занятая в настоящее время Государственным национальным природным парком 
(ГНПП)  «Бурабай»  в  геоморфологическом  отношении  является  наиболее  возвышенной  частью 
северной  окраины  Центрально-Казахстанского  мелкосопочника  (ЦКМ).  Согласно  ботанико-
географическому районированию степной части ЦКМ территория Боровского горно-лесного массива 
определена  как  Евразиатская  степная  область,  Причерноморско-Казахстанская  подобласть, 
Заволжско-Казахстанская провинция, Восточно-Казахстанская степная подпровинция, Кокчетавский 
округ.  
При  определении  типов  ареалов  мы  использовали  данные  о  распространении  видов, 
содержащихся  в  следующих  источниках:  «Флора  СССР»  (1934-1960),  «Флора  Казахстана»  (1956-
1966), «Ареалы растений флоры СССР» (1965-1976) [1,3,4].  

201 
 
При  выделении  типов  ареалов  флоры  ГНПП  «Бурабай»  мы  основывались  на  принципах, 
предложенных З.В. Карамышевой и Е.И. Рачковской (1973) при анализе флоры степной части ЦКМ 
[2]. Выделение типов ареалов строилось на анализе современного распространения видов (табл.). 
 
Таблица - Географические элементы во флоре природного парка «Бурабай»  
 
№ 
Типы ареала 
Кол-
во 
видов 
% от 
общего 
числа 
видов 
№ 
Типы ареала 
Кол-
во 
видов 
% от 
общего 
числа 
видов 
1  Космополитный 
34 
5,2 
16  Заволжско-казахстанский 
11 
1,7 
2  Голарктический 
145 
22,5 
17  Заволжско-
центральноказахстанский 
4 
0,6 
3  Палеарктический 
121 
18,8 
18  Казахстанский 
9 
1,2 
4  Южнопалеарктический 
28 
4,3 
19  Эндемы  
1 
0,2 
5  Восточнопалеарктический 
23 
3,6 
20  Восточноказахстанский 
1 
0,2 
6  Западнопалеарктический 
78 
12,1 
21  Причерноморско-казахстанско-
монгольский 
4 
0,6 
7  Евросибирский 
68 
10,5 
22 
Восточнопричерноморско-
казахстанско-монгольский 
4 
0,6 
8  Общесредиземный 
13 
2,0 
23  Заволжско-казахстанско-
монгольский 
21 
3,3 
9  Западносредиземный 
7 
1,1 
24  Центральноказахстанско-
монгольский 
6 
0,9 
10  Восточносредиземный 
8 
1,2 
25  Казахстанско-северотуранский 
1 
0,2 
11  Центральносредиземный 
1 
0,2 
26  Казахстанско-
центральноазиатский 
8 
1,2 
12  Панноно-
причерноморско-
казахстанский 
14 
2,2 
27  Казахстанско-турано-
среднеазиатский 
7 
1,1 
13  Причерноморско-
казахстанский 
18 
2,8 
28  Казахстанско-среднеазиатский 
1 
0,2 
14  Причерноморско-
центральноказахстанский 
1 
0,2 
29  Казахстанско-южносибирский 
3 
0,5 
15 
Восточнопричерноморско
-казахстанский 
4 
0,6 
 
Всего: 
644 
100 
 
1.Космополитный тип ареала. Во флоре ГНПП «Бурабай» таких видов - 34 (5,2 % от общего 
количества  видов).  Космополитные  ареалы  имеют  многие  водные  (Ceratophyllum  demersum, 
Callitriche  hermaphroditica,  Potamogeton  crispus,  P.  pectinatus,  P.  perfoliatus)  и  прибрежно-водные 
(Rorippa palustris, Limosella aquatica, Bidens tripartita, Carex leporina, Eleocharis acicularis, Phragmites 
australis,  Typha  angustifolia,  T. latifolia)  растения. Некоторые  лесные  и  петрофильные  папоротники  - 
Thelypteris  palustris,  Botrychium  multifidum,  Cystopteris  fragilis.  Космополитами  являются  многие 
сорные виды, такие как Chenopodium album, Ch. glaucum, Capsella bursa-pastoris, Potentilla norvegica, 
Trifolium  repens,  Convolvulus  arvensis,  Sonchus  arvensis,  S.  oleraceus,  Taraxacum  officinale,  Setaria 
viridis. 
2.Голарктический  тип  ареала.  Данная  группа  видов  во  флоре  ГНПП  «Бурабай»  самая 
крупная  и  содержит  145  видов.  Среди  них  довольно  много  водных  растений  -  Callitriche  palustris, 
Hippuris  vulgaris,  Lemna  minor,  L.  trisulca,  Potamogeton  alpinus,  P.  filiformis,  P.  gramineus,  P.  lucens, 
Spirodela  polyrhiza,  Utricularia  intermedia,  U.  minor,  U.  vulgaris,  Myriophyllum  spicatum.  Значительно 
число  болотных  видов  -  Carex  buxbaumii,  C.  chordorrhiza,  C.  limosa,  C.  loliacea,  Comarum  palustre, 
Drosera anglica, D. rotundifolia, Eriophorum gracile, E. polystachyon, Oxycoccus palustris, Rhynchospora 
alba,  Galium  trifidum,  Petasites  frigidus,  Galium  palustre,  Menyanthes  trifoliata,  Naumburgia  thyrsiflora, 
некоторые орхидные - Corallorrhiza trifida, Goodyera repens, Liparis loeselii. 
Среди  голарктических  видов  многочисленна  группа  лесных  растений,  распространенных  в 
сосновых  и  березово-сосновых  лесах  -  Poa  nemoralis,  P.  palustris,  Pyrola  chlorantha,  P.  rotundifolia, 

202 
 
Rosa  acicularis,  Rubus  saxatilis,  Geum  aleppicum,  Galium  boreale,  Hieracium  umbellatum,  Antennaria 
dioica,  Hierochloe  odorata.  Значительное  число  видов  растет  в  заболоченных  березово-сосновых 
лесах,  поймах  ручьев.  Наибольший  интерес  представляют  виды,  относимые  разными 
исследователями  к  реликтовым  -  Dryopteris  carthusiana,  Matteuccia  struthiopteris,  Carex  vaginata, 
Linnaea  borealis,  Moneses  uniflora,  Trientalis  europaea,  Vaccinium  vitis-idaea,  Equisetum  fluviatile, 
Equisetum  palustre,  Athyrium  filix-femina,  Calamagrostis  langsdorffii,  Dryopteris  filix-mas,  Cypripedium 
calceolus. 

жүктеу/скачать 7,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: