«Педагогика ғылымдары» сериясы

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИГРОВЫХ ТЕХНОЛОГИЙ НА УРОКАХ САМОПОЗНАНИЯ В 
НАЧАЛЬНОЙ ШКОЛЕ 
 
Кобегенова Г.К. – учитель начальных классов  
школа «Самопознание», Центр «Бөбек», г. Алматы 
 
Аннотация 
В  данной  статье  рассматривается  вопросы  использование  игровых  технологий  на  уроках 
самопознания  в  начальной  школе.  Предмет  «самопознание»  -  это  школьный  предмет, 
обладающий  бесценными  духовными  сокрови-щами,  приобщение  к  которым  делают  каждого 
человека  духовным  и  нравственным,  счастливым  и  радостным,  добрым  и  мудрым. В  статье 
раскрыты  игровые  технологии,  представлены  классификации  игр,  показана  эффек-тивность 
использования  игровых  технологий  на  уроках  самопознания  в  начальной  школе.  В  основе 
игровых  техно-логий  обучения  лежит  принцип  познания  ребенком  учебного  материала  от 
ощущения  через  эмоцию,  от  ассоциации  к  анализу,  а  затем  к  творчеству.  Использование 
игровых технологий на уроках самопознания способствует развитию зрительной памяти, речи, 
логического мышления, способности эмоционального и образного выражения,  умения сделать 
анализ художественного произведения. 
Ключевые слова: игра, игровые технологии, педагогические технологии, самопознание 
 
 
 
«Игра – это огромное окно, через которое в духовный мир ребенка  
вливается живительный поток представлений, понятий об окружающем мире» 
В. Сухомлинский 
Поиск новых форм и приемов изучения предмета «Самопознание» в наше время - явление не только 
закономерное,  но  и  необходимое.  В  современных  условиях  обучение  должно  быть  направлено  на 
формирование сильной личности. Чтобы жить и работать в непрерывно меняющемся мире, необходимо 
разрабатывать собственную стратегию поведения и нести за нее ответственность. 
В педагогической практике применяются различные методические приемы для активизации процесса 
обучения на уроках самопознания. Уроки самопознания имеют свою специфику и отличаются от других 
уроков тем, что требуют формирования положительных, позитивных качеств, специальных знаний, уме-
ний, навыков для самостоятельного решения проблем. 
На  сегодняшний  день  обществу  нужны  люди,  способные  принимать  нестандартные  решения, 
умеющие творчески мыслить. Значительное место в системе школьного образования занимают игры. Они 
являются одним из важных средств разностороннего воспитания школьников. Применение игровой дея-
тельности на уроках самопознания является важным методическим средством для развития творческих 
способностей детей школьного возраста. 
В  начальной  школе  особое  место  занимают  такие  формы  занятий,  которые  обеспечивают  активное 
участие в уроке каждого ученика, повышают авторитет знаний и индивидуальную ответственность млад-
ших  школьников  за  результаты  учебного  труда.  Эти  задачи  можно  успешно  решать  через  технологию 
игровых форм обучения. Игра только внешне кажется беззаботной и легкой, она требует от играющего 
энергии, ума, выдержки, самостоятельности. Игровые технологии в обучении могут изменить образова-
тельный процесс коренным образом, способствовать достижению высоких результатов обучения. 
Игровые формы обучения позволяют использовать все уровни усвоения знаний: от воспроизводящей 
деятельности к творческо-поисковой. Кроме того, детям привычнее обучаться в игре, поскольку именно в 
такой форме информация воспринимается ими лучше, поддерживается интерес. 
Понятие  «игровые  педагогические  технологии»  включает  достаточно  обширную  группу  методов  и 
приемов организации педагогического процесса в форме различных педагогических игр. В отличие от игр 
вообще, педагогическая игра обладает существенными признаками: четко поставленной целью обучения 
и  соответствующими  ей  педагогическими  результатами,  которые  характеризуются  учебно-познаватель-
ной направленностью. 
Игровые ситуации на уроках выступают как средство побуждения, стимулирования младших школь-
ников к учебной деятельности. 
Реализация  игровых  приемов  и  ситуаций  в  урочной  форме  происходит  по  таким  основным  направ-
лениям:  

- дидактическая цель перед учащимися ставится в форме игровой задачи;  
- учебная деятельность подчиняется правилам игры;  
- учебный материал используется в качестве ее средства;  
- в учебную деятельность вводится элемент соревнования, который переводит дидактическую задачу в 
игровую;  
- успешное выполнение дидактического задания связывается с игровым результатом. 
Следует разделять игры по виду деятельности: 
- физические (двигательные); 
- интеллектуальные (умственные); 
- трудовые; 
- социально-педагогические. 
По характеру педагогического процесса выделяют следующие группы игр: 
- обучающие, тренировочные, контролирующие и обобщающие; 
- познавательные, воспитательные, развивающие; 
- репродуктивные, продуктивные, творческие; 
- коммуникативные, диагностические, профориентационные, психотерапевтические. 
Обширна типология педагогических игр по характеру игровой методики. Важнейшие из применяемых 
типов: предметные, сюжетные, ролевые, деловые, имитационные, игры-драматизации. 
Значение игры в обучении ребенка рассматривается во многих педагогических системах прошлого и 
настоящего.  Большинство  педагогов  расценивают  игру  как  серьезную  и  нужную  для  ребенка  деятель-
ность.  
В  истории  отечественной  педагогической  науки  сложились  два  направления  использования  игры  в 
обучении детей: для всестороннего гармонического развития и вузкодидактических целях. 
Ярким представителем первого направления был великий чешский педагог Я.А.Коменский. Он считал 
игру  необходимой  формой  деятельности  ребенка,  отвечающей  его  природе  и  склонностям:  игра  – 
серьезная  умственная  деятельность,  в  которой  развиваются  все  виды  способностей  ребенка;  в  игре 
расширяется и обогащается круг представлений об окружающем мире, развивается речь; в совместных 
играх ребенок сближается со сверстниками.  
Дидактическое  направление  использования  игры  получило  развитие  вXVIII  в.  у  педагогов-филан-
тропистов  (И.  С.  Базедов,  Х.  Г.  Зальцман  и  др.)  стремились  сделать  обучение  детей  занимательным, 
отвечающим их возрастным особенностям, филантрописты использовали разнообразные игры.  
С наибольшей полнотой дидактическое направление представлено в педагогике Ф. Фребеля. «Процесс 
игры,  утверждал  Ф.  Фребель,  -  это  выявление  и  проявление  того,  что  изначально  заложено  в  человеке 
божеством.  Через  игру  ребенок,  по  мнению  Ф.  Фребеля,  познает  божественное  начало,  законы  миро-
здания и самого себя. Ф. Фребель придает игре большое воспитательное значение: игра развивает ребенка 
физически,  обогащает  его  речь,  мышление,  воображение;  игра  является  активной  деятельностью  для 
детей дошкольного возраста. Потому основной воспитания детей в детском саду Фребель считал игру». 
Дидактическое  направление  использования  игры  характерно  и  для  современной  английской  педаго-
гики.  В  детских  учреждениях,  работающих  по  системе  М.  Монтессори  или  Ф.  Фребеля,  по-прежнему 
основное  место  отводится  дидактическим  играм  и  упражнениям  с  различными  материальными,  самос-
тоятельными творческими играми детей не придается значения [1]. 
Втрудах  К.  Д.  Ушинского,  А.С.Макаренко,  П.  Ф.  Каптерева,  П.  Ф.  Лесгафта  и  других  содержатся 
важные мысли о роли игры в формировании ребенка.  
В частности, А.С.Макаренко считал, что «хорошая игра» обеспечивает высокую эффективность любой 
деятельности и вместе с тем способствует гармоничному развитию личности, так как обязательно содер-
жит  в  себе  усилие  (физическое,  эмоциональное,  интеллектуальное  или  духовное),  доставляет  радость 
(радость творчества, победы или эстетическую), а кроме того, налагает ответственность на ее участников. 
В  игре  особенно  полно  и  порой  неожиданно  проявляются  способности  ребенка.  Это  универсальное 
средство,  помогающее,  в  частностии  и  учителю  превратить  достаточно  сложный  процесс  обучения  в 
увлекательное и любимое занятие дошкольников. 
К.Д. Ушинский указал зависимость содержания детских игр от социального окружения. Он утверж-
дал, что игры не проходят для ребенка бесследно: они могут определить характер и поведение человека в 
обществе.  Так,  дитя,  привыкшее  командовать  или  подчиняться  в  игре,  не  легко  отучается  от  этого 
направления и в действительной жизни. К.Д. Ушинский придавалбольшое значение совместным играм, 
так как в них завязываются первые общественные отношения. Онценил самостоятельность детей в игре, 
видел  в  этом  основу  глубокого  влияния  игры  на  ребенка,  однако  считал  необходимым  направлять 
детскиеигры, обеспечивая нравственное содержание детских впечатлений [2].  

Таким  образом,  игра  используется  в  воспитании  детей  по  двум  направлениям:  для  всестороннего 
гармонического развития и вузкодидактических целях. Игра необходимая форма деятельности ребенка. 
Игра – серьезная умственная деятельность, в которой развиваются все виды способностей ребенка, в ней 
расширяется и обогащается круг представлений об окружающем мире, развивается речь. Дидактическая 
игра  дает  возможность  развивать  самые  разнообразные  способности  ребенка,  его  восприятие,  речь, 
внимание. 
Много игр с готовым содержанием и правилами создается в настоящее время педагогами. 
Игры  с  правилами  предназначены  дляформирования  и  развития  определенных  качеств  личности 
ребенка.  В  педагогике  принято  делитьигры  с  готовым  содержанием  и  правилами  на  дидактические, 
подвижные и музыкальные. 
Для  всех  игр  с  готовым  содержанием  и  правилами  характерны  следующие  особенности:  наличие 
игрового  замысла  или  игровой  задачи,  которые  реализуются  (решаются)  через  игровые  действия. 
Игровой замысел (или задача) и игровые действия составляют содержание игры; действия, и отношения 
играющих регулируются правилами; наличие правил, и готовое содержание позволяют детям самостоя-
тельно организовывать и проводить игру.  
Воспитательно–образовательное содержание игры заключено в игровом замысле, игровых действиях 
и правилах и не выступает для детей как самостоятельная задача. 
Среди  дидактических  игр  различают  игры  в  собственном  смысле  слова  и  игры  –  занятия,  игры  – 
упражнения.  Для  дидактической  игры  характерно  наличие  игрового  замысла  или  игровой  задачи. 
Существенным  элементом  дидактической  игры  являются  правила.  Выполнение  правил  обеспечивает 
реализацию  игрового  содержания.  Наличие  правил  помогает  осуществить  игровые  действия  и  решить 
игровую задачу. Таким образом, ребенок в игре учится непреднамеренно. 
В  дидактической  игре  формируется  умение  подчиниться  правилам,  т.к.  от  точности  соблюдения 
правил  зависит  успех  игры.  В  результате  игры  оказывают  влияние  на  формирование  произвольного 
поведения, организованности. 
По  характеру  используемого  материала  дидактические  игры  условно  делятся  наигры  с  предметами, 
настольно-печатные игры и словесные игры. 
- предметные игры – это игры с народной дидактической игрушкой, мозаикой природным материалом. 
Основные игровые действия с ними: нанизывание, выкладывание, катание, собирание целого из частей и 
т.д. Эти игры развивают цвета, величины, формы. 
- настольно–печатные игры направлены  на  уточнение представлений об окружающем, стимулирова-
ние знаний, развитие мыслительных процессов и операций (анализ, синтез, обобщение, классификацию и 
др.) Настольно печатные игры разделены на несколько видов: парные картинки, лото, домино, разрезные 
картинки и складные кубики, игры типа «Лабиринт» для старших дошкольников 
- словесные игры. В эту группу входит большое количество народных игр типа «Краски», «Молчок», 
«Черное и белое» и др. Игры развивают внимание, сообразительность, быстроту реакции, связную речь. 
Структура дидактической игры, ее задачи, игровые правила, и игровые действия объективно содержат 
в себе возможность развития многих качеств социальной активности [3].  
Таким образом, в дидактической игре ребенок имеет возможность конструировать свое поведение и 
действия. 
Дидактическую игру условно разделяют на несколько стадий. Для каждой характерны определенные 
проявления дет¬ской активности. Знание этих стадий необходимо воспитателю для правильной оценки 
эффективности  игры.  Первая  стадия  характеризуется  появлением  у  ребенка  желания  играть,  активно 
действовать. Возможны различные приемы с целью вызвать интерес к игре: беседа, загадки, считалочки, 
на¬поминание  о  понравившейся  игре.  На  второй  стадии  ребенок  учится  выполнять  игровую  задачу, 
правила  и  действия  игры.  В  этот  период  закладываются  основы  таких  важных  качеств,  как  честность, 
целеустремленность,  настойчивость,  способность  преодолевать  горечь  неудачи,  умение  радоваться  не 
только своему  успеху, но  и успеху товарищей.  На третьей стадии ребенок,  уже знакомый с правилами 
игры, проявляет творчество, занят поиском самостоятельных действий. Он должен выполнить действия, 
содержащиеся  в  игре:  угадать,  найти,  спрятать,  изобразить,  подобрать.  Чтобы  успешно  справить¬ся  с 
ними,  необходимо  проявить  смекалку,  находчивость,  способ¬ность  ориентироваться  в  обстановке. 
Ребенок, усвоивший игру, должен стать и ее организатором, и ее активным участником. Каждому этапу 
игры  соответствуют  и  определенные  педагоги¬ческие  задачи.  На  первой  стадии  педагог  заинтересо-
вывает детей игрой, создает радостное ожидание новой интересной игры, вызывает желание играть. На 
второй  стадии  воспитатель  высту¬пает  не  только  как  наблюдатель,  но  и  как  равноправный  партнер, 
умеющий вовремя прийти на помощь, справедливо оценить по¬ведение детей в игре. На третьей стадии 
роль дефектолога заклю¬чается в оценке детского творчества при решении игровых задач.  

Одной из основных задач умственного воспитания детей является развитие мышления и речи. Эти 2 
неразрывно  связанных  между  собой  психических  процесса  формируются,  развиваются  при  познании 
ребенком окружающего мира.  
Чтобы приучить ребенка к умственному труду, необходимо сделать его интересным, занимательным. 
Занимательность  умственного  труда  достигается  разными  методами,  среди  которых  на  особом  месте 
стоит  дидактическая  игра,  содержащая  в  себе  большие  возможностидля  развития  умственной  деятель-
ности детей, для развития самостоятельности и активности их мышления. В игровой форме сам процесс 
мышления протекает быстрее, активнее,  так как игра  – вид деятельности,  присущий этому возрасту.  В 
игре ребенок преодолевает трудности умственной работы легко, не замечая, что его учат. В зависимости 
от образовательной задачи дефектолог может сам варьировать условия игры [4]. 
В дидактической игре дети учатся думать о вещах, которые они в данное время непосредственно не 
воспринимают.  Эта  игра  учит  опираться  в  решении  задачи  на  представление  о  ранее  воспринятых 
предметах.  Игра  требует  использования  приобретенных  ранее  знание  в  новых  связях,  в  новых  обстоя-
тельствах.  В  этих  играх  ребенок  должен  решать  самостоятельноразнообразные  мыслительные  задачи: 
описывать  предметы, отгадывать  по  описанию, по  признакам сходства  и различия, группировать пред-
меты  по  различным  свойствам,  признакам,  находить  алогизмы  в  суждениях,  самому  придумывать 
рассказы свключениемнебылиц и т.д. 
Большое  значение  использованию  словесных  игр  с  целью  развития  мышления  детей  придавали 
лучшие педагоги разных стран мира. Немецкий педагог Б. Базедов писал, что детям доставляют огромное 
удовольствие  игры,  в  которых  они  видовые  понятия  объединяют  родовым  и  к  родовомупонятию 
подбирают видовые.  
В  советской  педагогике  страстным  защитником  игры  как  формы  обучения  детей  дошкольного 
возраста выступала Н.К.Крупская, онанеоднократно говорила о значении игры как важнейшем средстве 
всестороннего воспитания дошкольников: «… игра дляних – учеба, игра для них – труд, игра для них – 
серьезная  форма  воспитания».  Называянародные  игры,  Н.К.Крупская  отмечала  их  большое  значение  в 
воспитании  у  детей  целого  ряда  качеств:  находчивости,  дисциплинированности,  наблюдательности, 
чувства юмора. 
Игры для детей в основном направлены на развитие речи, уточнение и закрепление словаря, воспита-
ние  правильногозвукопроизношения,  умение  считать,  ориентироваться  в  пространстве.  Лишь  незначи-
тельная часть игр направлены на развитие мыслительной способности детей. 
Когда у детей начинает формироваться словесно-логическое мышление, необходимо больше исполь-
зовать  игры  именно  с  целью  развития  самостоятельности  мышления,  формирования  мыслительной 
деятельности [5]. 
Таким  образом,  игра  –  доступный,  полезный,  эффектный  метод  обучения  и  воспитания  самостоя-
тельности мышления у детей. Она не требует специального материала, определенных условий, а требует 
лишь  знания  воспитателя  самой  игры.  При  этом  необходимо  учитывать,  что  предлагаемые  игры  будут 
способствовать развитию самостоятельности мышления лишь в том случае, если они будут проводиться в 
определеннойсистеме с использованием необходимой методики. 
 
1.  Бондаренко А. К. Дидактические игры в детском саду: Кн. для воспитателя дет. сада.  – 
2-е изд., дораб. – М.: Просвещение, 1991. – 160 с. 
2.  Выготский Л.С. Педагогическая психология. - М.: Педагогика, 1991. 
3.  Гринченко  И. С.  Игра  в теории,  обучении,  воспитании и коррекционной работе.  Учебно-
методическое пособие – М.: «ЦГЛ», 2002. – 80 с. 
4.  Дидактические  игры  и  занятия  с  детьми  раннего  возраста:  Пособие  для  воспитателей 
детского  сада/  Е.  В.  Зворыгина,  Н.  С.  Карпинская,  И.  М.  Кононова  и  др.;  Под  ред.  С.  Л. 
Новоселовой. – 4-е изд., перераб. – М.: Просвещение, 1985. – 144 с. 
5.  Рубинштейн  С.  Л.  Проблемы  общей  психологии  /  отв.  Ред.  Шорохова  Е.  В.-  М.: 
«Педагогика»,1973.- 423с. 
 
Түйіндеме 
Берілген  мақалада  бастауыш  мектептегі  өзін  өзі  тану  сабақтарында  ойын  технологияларын 
тиімді  пайдалану  мәселелері  қарастырылады.  «Өзін  өзі  тану»  пәні  әр  адамды  рухани, 
адамгершілікке  жетелеп,  бақытты  өмір  сүруге,  ақылдылыққа,  мейірімділікке  тәрбиелейтін 
мектеп бағдарламасындағы пән болып табылады. Мақалада бастауыш  мектептегі өзін өзі тану 
пәнінде  ойын  технологиялары  және  оларды  пайдаланудың  тиімділігі,  оның  жіктемелері 

анықталған. Ойын технологияларынегізінде оқыту баланың оқу материалдарын оның сезімдері 
арқылы тану принци-піне негізделеді. Өзін өзі тану пәнінде ойын технологияларын пайдалану 
қатысушылардың  көру,  сөйлеу,  логикалық  ойлау  қабілеттерін,  эмоционалды  образды 
бейнеленуін, көркем шығармашылық туындыларын дұрыс анализдеуге үйретеді. 
Түйін сөздер: ойын, ойын технологиялары, педагогикалық технологиялар, өзін өзі тану. 
 
Abstract 
This article discusses the use of gaming technology in the classroom in an elementary school of self-
knowledge.  The  subject  of  “self-knowledge”  is  a  school  subject,  has  priceless  spiritual  treasures  that 
make the introduction to each person’s spiritual and moral, happy and joyful, kind and wise. The article 
deals with gaming technology, presents the classification of games, and shows the efficiency of the use 
of  gaming  technology  in  the  classroom  in  an  elementary  school  of  self-knowledge.  At  the  heart  of 
gaming technology training based on the principle of cognition child educational material through the 
feeling of emotion, from the association to the analysis, and then to work. The use of gaming technology 
in the classroom self promotes development of visual memory, speech, logical thinking, the ability to 
emotional and imaginative expression, the ability to analyze the works of art. 
Key words: game, gaming technology, pedagogical technology, self-knowledge. 
 
 
 
 
 
УДК  
 
ОҚУШЫЛАРДЫҢ АЗАМАТТЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
Г.Т. Токкулова – п.ғ.к.,доцент  
Қ.А. Яссауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті 
Ғ.У. Қабекенов – білім беру докторы  
Ш.Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг университеті,  
педагогика және психология кафедрасының доценті 
 
Абстракт: Экономикадағы дағдарыстық жағдаяттар, туындаған әлеуметтік мәселелер әрбір мемлекеттегі адам-
дардың патриоттық және азаматтық сезімдерін тәрбиелеуге ерекше көңіл бөлуді талап етеді. Сондықтан оқушыларға 
азаматтық тәрбие беру, олардың азаматтығын қалыптастыру мәселесі өзекті болып табылады.  
Азаматтық индивидтің әлеуметтік белсенділігін және оны өмірдің барлық саласына қатыстыру шамасын анық-
таса, ал азаматтық тәрбие беру жалпы білім беретін мектептің бітіруші тұлғасының адамгершілік мәселелерін қалып-
тастырудың орталық буыны болып саналады. 
Тірек сөздер: азамат, азаматтық, азаматтық тәрбие, патриотизм.  
 
Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Ә.Назарбаев  «Қазақстан-2050»  -  Қалыптасқан 
мемлекеттің  жаңа  саяси  бағыты  Стратегиясында»  рухани  бірлік  пен  ұрпақтар  арасындағы 
сабақтастық,  ұлттық  сана-сезім  мен  жаңа  қазақстандық  патриотизмді  қалыптастыру  мәселесін 
өзектендіреді,  бұның  бәрі  жақын  болашақта  Мықты  және  Қуатты  Қазақстанмемлекетін 
өркениетті  жолмен  құрудың  қажетті  шарты  екеніне  баса  назар  аудара  отырып,  «белсенді 
азаматтық ұстанымы қалыптасқан жастар – тәуелсіз Қазақ-станның қуатты әлеуеті» - деп 
тұжырымдайды [1]. 
Өскелең  ұрпақтың  азаматтығын  қалыптастыру  қазіргі  білім  берудің  өзекті  мәселесі,  оның  негізгі 
міндеттері:  заңды  құрметтеу;  басқа  адамның  құқығын  сыйлау;  өзінің  ісіне  жауапкершілік;  мораль  мен 
құқық  нормалары  туралы  білімі;  Өз  Отанының  тархын  білу;  өзін-өзі  тануы,  тұлғаның  өзін  іс  жүзінде 
көрсетуі болып табылады.  
Оқушы  жастардың  азаматтығын  қалыптастыруда  алдымен  оқушылардың  «азамат», 
«азаматтық», «азаматтық қоғам», «патриотизм» туралы түсініктерін кеңейту қажет.  
Азаматтық  қоғам  –  көп  сатылы  экономикаға,  заң  үстемдігіне,  саяси  жүйенің 

демократиялығына  негіз-делген  қоғамдық  құрылым  мемлекеттің  қызметінен  тыс  топтардың, 
ұжымдардың экономикалық, т.б. белгілері бойынша біріккен құрылымдардың жиынтығы [2]. 
Демек  азаматтық  қоғам  жеке  тұлғаның  негізгі  құқықтары  мен  еркіндіктері  заң  жүзінде 
қамтамасыз  етілген  және  саяси  қорғалатын,  мемлекеттен  тыс  қатынастар  саласында  үйлесімді 
дамыған қоғам. Ол саяси өкіметке тәуелсіз жұмыс істейтін және оған ықпал жасауға қабілетті 
қатынастар  мен  институттар  жиынтығы,  дербес  жеке  адамдар  мен  әлеуметтік  субъектілер 
қоғамдастығы. 
Сонымен  бірге  азаматтық  қоғамды  адамның  жеке  тұлғасының  және  бейресми,  мемлекеттік  емес 
қоғамдық ұйымдардың дамуына қолайлы жағдай туғызатын әлеуметтік тәртіп түрі деп те түсінуге бола-
ды. Ол аса дамыған экономикалық, мәдени, саяси, құқықтық қарым-қатынастардың болуын талап етеді. 
Азаматтық қоғам институттарына саяси партиялар, жергiлiктi қоғамдастықтар, кәсiптiк одақтар, дiни 
бiрлестiктер,  шығармашылық,  қоғамдық  және  ғылыми  одақтар  мен  бiрлестiктер,  бұқаралық  ақпарат 
құралдары, сондай-ақ қоғам үшiн  түрлi қызмет пен қызмет көрсетулердiң кең ауқымын iске асыратын, 
қызметтiң алуан түрiн жүзеге асыратын мемлекеттiк емес қорлар, коммерциялық емес мекемелер, заңды 
тұлғалар  одақтары  (қауымдастықтары),  қоғамдық  пайдалы  мiндеттердi  шешетiн  басқа  да  ұйымдар  мен 
бастамашыл топтар түрiнде құрылған мемлекеттiк емес ұйымдар жатады.  
Азаматтық қоғам институттарына саяси партиялар, жергiлiктi қоғамдастықтар, кәсiптiк одақтар, дiни 
бiрлестiктер,  шығармашылық,  қоғамдық  және  ғылыми  одақтар  мен  бiрлестiктер,  бұқаралық  ақпарат 
құралдары, сондай-ақ қоғам үшiн  түрлi қызмет пен қызмет көрсетулердiң кең ауқымын iске асыратын, 
қызметтiң алуан түрiн жүзеге асыратын мемлекеттiк емес қорлар, коммерциялық емес мекемелер, заңды 
тұлғалар  одақтары  (қауымдастықтары),  қоғамдық  пайдалы  мiндеттердi  шешетiн  басқа  да  ұйымдар  мен 
бастамашыл  топтар  түрiнде құрылған  мемлекеттiк  емес ұйымдар жатады.  Азаматтық қоғамды дамыту-
дың алғышарттары меншiктiң алуан түрлi нысаны кезiнде азаматтарда экономикалық дербестiктiң пайда 
болуы мен адами жеке тұлға мәртебесiнiң артуы болып табылады. 
Азаматтық  тәрбиенің  негізгі  мақсаты  адамда  қоғамдық  ізгі  мұраттарды,  отансүйгіштік 
сещімін бейбіт-шілікке ұмтылысын, қоғам игілігіне еңбек ету қажеттілігін тәрбиелеу. Азаматтық 
-  адамның  нақты  бір  мемлекетке  саяси  және  құқықтық  қатысы.  Қазіргі  Мықты  және  Қуатты 
Қазақстанныңазаматтық  қоғамын  бес  жүйеге  бөліп  көрсетуге  болады:әлеуметтік,  саяси, 
экономикалық,  рухани-мәдени,  ақпараттық.  Соның  ішінде,  рухани-мәдени  жүйе  және  оның 
негізгі бағыттары – білім, ғылым, мәдениет, рухани сана-сезім, дін, денсаулық оқушы жастардың 
азаматтығын қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. 
Азаматтық  мәселесін  тарихилық  қағидасы  тұрғысынан  қарастырғанғалымдар  зерттеулерін 
талдай отрып, азаматтық тәрбиенің мазмұндық сипаттамасы нақты тарихи дәуірге сай қоғамның 
әлеуметтік сұранысын бейнелеген деп тұжырымдауға болады.  
Азаматтық  тәрбиенің  әлеуметтік  қызмет  пен  педагогикалық  құбылыс  ретінде  пайда  болуы 
қоғамдық-экономикалық  формацияның  нақты-тарихи  жағдайымен  тығыз  байланысты.  Оның 
мақсаты  мемлекеттің  белгілі  бір  типіне  әлеуметтік  сұранысын  көрсете  отырып,  қоғамның 
әлеуметтік-таптық құрылымының заңды өзгерістеріне сәйкес мағына беріліп анықталады.  
Бұл педагогикалық құбылысты нақты-тарихилық тұрғыдан талдау «азаматтық тәрбие» ұғымы 
мен  азаматтықтың  ежелгі  дәуірден  бүгінгі  күнге  дейінгі  динамикасын  қадағалауға  мүмкіндік 
береді.  
Азаматты  тәрбиелеудің  теориясы  мен  практикасының  тарихи  аспектісі  О.И.Волжина, 
Н.К.Гончаров,  Ф.Ф.Королев,  А.М.Шаленов,  Д.С.Яковлева,  т.б  зерттеулерінде  қарастырылады. 
Бұл  мәселенің  мәнін  түсіну  үшін  Ю.П.Азаров,  А.А.Бейсенбаева,  К.К.Жампеисова,  т.б. 
зерттеулері де маңызды.  
Жоғарыдағы  ғалымдардың  пікірінше,  азаматтық  тәрбие  және  оның  нәтижесі  азаматтық 
әлеуметтік-саяси  құбылыс  ретінде  мемлекеттік  институттарды  және  азамтық  қоғамды 
қалыптастырумен бірмезгілде, яғни құл иеленушілік кезеңде пайда болды. Сол уақыттан бастап 
азаматтық  тәрбие  мемлекеттің  атрибуты  және  қызметі  болып  қалыптасты.  Бұл  мәселенің 
мазмұны мен мәні қоғамның дамуына байланысты өзгеріп отырғаны заңдылық.  
Сондықтан  күрделі  тұлғалық  қасиет  ретінде  азаматтықтың  мәнін  анықтау  үшін  оның 
компоненттік құрамын, ішік құрылымдық өзгерістері мен даму тенденциясын айқындау қажет.  
«Азамат»  ұғымының  мазмұны  (әлеуметтік,  заңды,  саяси,  адамгершілікәрбір  тарихи  дәуірде 
өзгеріп отырған. Азамат (грекше «polities», латынша«civis», ағылшын тілінде «citizth»азаматтық 

құқығы бар және міндеттерін атқаратын қабілетке ие тұлға деген мағынаны білдіреді. Сонымен 
азамат белгілі бір құқықтар мен міндеттерге ие болған іс-әрекет субъектісі.  
Антропологиялық  тұғыр  адамның  тұлғалық  даму  құрылымында  азаматтық  феноменін 
талдаудың жаңа құндылық парадигмасын анықтады. Философиялық тұрғыдан «азамат» ұғымы 
адамгершілік қасиеттер арқылы анықталады.  
Сондықтан  оқушы  жастардың  азаматтығын  қалыптастыру  мәселесі  философия,  педагогика, 
психоло-гия,  әлеуметтану  ғылымдарының  зерттеу  пәні  болып  табылады.  Бірақ,  әдебиеттерде 
азаматтықтың  таби-ғаты,  оның  құрылымы  мен  қалыптасу  және  даму  механизмдері  туралы 
білімді  құру  үшін  қажетті  теория-лық  және  эксперименталдық  материалдар  әлі  де  болса 
жеткіліксіз.  
Г.Н.  Филонов  бұл  феноменге  енетін  басымды  құндылықтарды  бөліп  көрсетеді:  қоғамдық  игілік, 
адамның құқығы, әлеуметтік әділеттілік, заң алдындағы теңдік, адамгершілік, адалдық, патриотизм мен 
толеранттық [ 3]. 
Ғылыми  әдебиеттерді  талдау  «азаматтық»  ұғымы  мазмұнының  әлеуметтік-құқықтық, 
моралдық-этика-лық,  әлеуметтік-психологиялық  және  педагогикалық  аспектілер  тұрғысынан 
қарастырылатынын көрсе-теді.  
Әлеуметтік-құқықтық  аспектіде  азаматтық  мемлекетті  басқаруға  белсенді  қатысуға 
дайындық,  демократиялық  қарым-қатынас  тәжірибесін,  демократиялық  құндылықтарды 
қабылдау,  демократиялық  сананы  дамыту  деңгейі  ретінде  түсіндіріледі  (А.Я.Азарова, 
А.К.Мухтарова, т.б..  
Моралдық-этикалық  аспектіде  азаматтық  қоғамның  адамгершілік  мәдениет  деңгейі, 
адамгершілік  императив,  парыз,  азаматтық  бедел,  ар-ұждан,  патриотизм,  гуманизм  идеалына 
сәйкестік ретінде түсінді-ріледі (Л,М,Архангельский, Л.А.Байсеркеев, т.б. 
Әлеуметтік-психологиялық  аспектідеазаматтық  мемлекетпен,  қоғаммен  бірлікте  болу, 
отанға сүйіс-пеншілік, әлеуметтік оптимизм, өмірлік қиындықтарды жеңудегі шішім қабылдау 
және тұрақтылық сезімі ретінде қарастырылады (И.С.Кон, С.К.Нурмукашева, т.б. 
Педагогикалық  аспектіде  азаматтық  мемлекет,  қоғам,  халық  алдындағыпарызы  мен 
азаматтық  міндеттерін  саналы  және  белсенді  орындауын,  өзінің  азаматтық  құқығын  ақылмен 
пайдалануын анықтай-тын адамгершілік сапасы ретінде анықталады [4].  
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде әртүрлі анықтамалар кездеседі.  
«Орыс  тілі  сөздігінде»  азаматтық  азаматтың  мемлекетке  қатынасы  бойынша  өзінің  құқығы 
мен міндеттерін жете ұғынуы, азаматтық тәртіптілігі мен жинақтылығы ретінде анықталады [5].  
«Азаматтық  «өркениетпен»  теңестіріледі,  яғни«адамның  әлеуметтік  даму  деңгейіне  жетуі», 
азаматты азаматтық құқықтың субъектісі ретінде сипаттайды.  
Саяси  энциклопедиялық  сөздікте  «азаматтық»  ұғымы  көпмағыналы:  1)  Саяси  қауымдастық 
ісіне  бел-сенді  және  саналы  қатысу;  2)  Саяси  қауымдастықтың  толыққанды  мүшесі,  азаматы 
екендігін  психоло-гиялық  сезінуі;  3)  Азамат  рөліне  қабілеттілігі  мен  дайындығы;  4)  Саяси 
қауымдастықтың 
еркін 
адамгершілікті 
қатысушысы; 
5) 
Саяси 
қауымдастықтың 
қызығуышылығына берілгендік [6].  
Бұл  ұғымның  осындай  және  басқа  да  анықтамалары  бірін-бірі  өзара  толықтырады.  Демек 
«азаматтық» ұғымы көлемді, көпқырлы.  
В.С.Ильин «нағыз азамат өзіндік бедел сезімін, дербес тәртіптілікке айналған ішкі еркіндікті, 
басқа  азамат  пен  билікке  сыйласымды  және  сенімді  қатынасты  меңгерген,  өзінің  құқығын 
міндеті, ал міндетін құқығы ретінде қабылдауы тиіс» - деп есептейді [7]. 
В.А.Мальцевтың  пікірінше,  «азамат»  ұғымы  белсенді  әрекетінен,  бағалауынан,  сезімінен 
көрінетін тұлғаның мемлекетке, құқыққа, билік пен заңға қатынасын сипаттайды [8]. 
Е.В.Ростовцева  «азаматтықты»  тұлғаның  қоғамдағы  адамгершілік  және  моралдық 
нормалармен қабылданған, қоғамдағы, мемлекеттегі жағдайларға, тұлғаның қажеттіліктері мен 
мүмкіндіктеріне  сәйкес  әлеуметтік  бағыттылығы,  әлеуметтік-маңызды  қызығушылығына, 
мақсатына қол жеткізуге дайындығын анықтайтын тұлғаның қасиет сапаларының интегративті 
бірлігі ретінде анықтайды [9].  
Жалпы алғанда дәстүрлі тұрғыдан азаматтықтың үш негізгі құрылымдық элементтері бөліп 
көрсеті-летіні белгілі азаматтық сана-сезім, азаматтық белсенділік, азаматтық жауапкершілік. 

Заманауи  зерттеу  жұмыстарында  азаматтықтың  мазмұны  мен  құрылымы  туралы  бірдей 
тұжырымдар  жоқ  десе  де  болады.  Авторлар  азаматтықтың  әр  түрлі  компоненттерін  бөліп 
көрсетеді:дүниетанымдық, 
ұлттық-патриоттық, 
адамгершілік, 
еңбек, 
көркемөнер-
шығармашылық, құқықтық, экономикалық, эколо-гиялық, т.б.  
Г.Я.Гревцованың  пікірінше,  азаматтықтың  компоненттері  болып  табылады:  дүниетаным 
(білім,  ұғым,  сенім,  мінез-құлық  (норма,  бағыттылық,  ұстаным,  іс-әрекетті  бағалау 
(адамгершілік, саяси, құқықтық сананың сапалы жағдайы, ойлау стилі, таным, мәдениет (сезім, 
қатынас, мінез-құлық мәдениеті, шығар-машылық мазмұны мен сипаты [10]. 
Ж.А.Макатова  «азаматтықты  ұлттық  сана-сезім,  ұлттық  қасиет,  интернационализм  деген 
компонент-терден тұрады» - деп есептейді [11].  
Сонымен  бірге  мектептік  білім  теориясы  мен  практикасы  азаматтықтың  құрылымында  құндылық 
бағдар  негізгі  компонент  ретінде  ашып  көрсетіледі.  Азаматтық  қоғамды  дамыту  тұжырымдамасында 
азаматтық  қоғам  ұғымына  негізгі  әрекет  ететін  субъекті  ретінде  адам  өзінің  барлық  сұраныстары  мен 
құндылықтар жүйесімен қатысады.  
Азаматтық тәрбие қоғам мен мемлекеттің мүшесі ретінде жеке тұлғаның әлеуметтік-саяси, құқықтық, 
экономикалық,  экологиялық,  моральдық  этикалық  білімдерін,  тәжірибелік  іс-әрекеттерін  қалыптастыру 
жүйесі мен үдерісін ұйымдастырады.  
Тұлғаның  азаматтығы  азаматтық  ұстанымынан  байқалады.  Оның  базалық  қасиеттері  іс-
әрекеттегі  тұлғалық  белсенділік,  интегртивті  жүйетүзушілік,  жауапкершілік,  еліне,  халқына 
қызмет ету, патриотизм, т.б. 
«Азаматтық»  ұғымы  «патриотизм»  ұғымымен  өзара  тығыз  байланыста  қарастырылады. 
Еліміздің алдыңғы қатарлы 30 мемлекеттердің қатарынан көрінуі, экономикалық еркiн аймаққа 
мүше болуға ұмтылысы,бiлiм беру жүйесiнiң әлемдiк бiлiм кеңiстiгiне кiруi бүгінгі жаһандану 
үрдісінде  «патриотизм»  ұғымын  тек  мемлекеттiк  тұрғыда  ғана  емес,  әлемдiк  деңгейде 
бейбiтшiлiк пен тыныштықты сақтау мәселесi тұрғысынан қарастыруды талап еиеді.  
Философ  А.Айталы  “...Ұлтжандылық  халықтың  рухани  және  материалдық  игіліктерін 
көбейтуге арналған жігері, қайраты. Ұлтжанды деп еңбекқор, іскер, талапты, ойшыл, ізденгіш, 
ұлттық 
мұраттар 
жолындағы 
абзал 
істіңиесін 
айтамыз. 
Ұлы 
ұлттарөздерінің 
осындайұлтжандылығымен мықты“,- депатап көрсетеді [12].  
«Қазақстандық  патриотизм  –  Қазақстанды  мекендейтiн  барлық  ұлт  пен  ұлыстардың, 
халықтардың  мемлекеттің  әлемдiк  биiктен  көрiну  жолында  бiлiм,  мәдениет,  экономика, 
әлеуметтік  тұрғыда  дамуына  жағдай  жасай  отырып,  елiмiздегi  бейбiтшiлiкті,  бiрлiк  пен 
тәуелсiздiктi сақтау үшiн барлық күш - жiгерiн жұмсау» - деп тұжырымдауға мүмкіндік береді. 
ОсыданҚазақстандық патриотизмді әлемдiк тыныштық пен бейбiтшiлiктi сақтаудың негiзгi бiр 
тұғыры деп айтуға болады. 
Қорыта келгенде, оқушы жастардың азаматтық тұлғасы ой дербестігімен, болашағымыз үшін 
жауап-кершілікті  мойнына  ала  алатын,  маңызды  рухани  және  адамгершілік  қасиеттері  бар, 
азаматтық  парызды  сезінетін,  Отанға,  туған  жерге,  ағайын-туғандарына,  тіліне,  өз  халқының 
салт-дәстүрлеріне  сүйіспен-шілікпен  қарайтын,  өз  Отаны,  тарихы,  халқының  жетістігі  үшін 
мақтаныш сезімімен сипатталады. 
 
1.  Назарбаев  Н.Ә.  «Қазақстан-2050»  стратегиясы  Қазақстан  халқына  Жолдауы.  Қалыптасып  болған  мемле-
кеттің жаңа саяси бағыты. 2012 ж. 
2. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік. Әлеуметтану және саясаттану бойынша/ Жалпы редакцияны басқарған 
Е.Арын. – Павлодар: «ЭКО», 2006. -569б. 
3. Филонов Г.Н. Феномен гражданственности в структуре личностного развития. Педагогика. №10. 2002. С.24-29. 
4. Коджаспирова Г.М., Коджаспиров А.Ю.Педагогический словарь. – М. АСАДЕМА, 2000. -172с. 
5. Толковый словарь русского языка / Под ред. Д.Н.Ушинского. –М.Советская энциклопедия, 1935. 
6. Тадевосян Э.В. Словарь-справочник по социологии и политологии. –М. Знание, 1996. -272с. 
7. Ильин В.С. Формирование личности школьников. Целостный подход. –М., 1984. 178с. 
8. Мальцев В.А.Основы политологии. –М., 1998. -480с. 
9. Ростовцева Е.В. Гражданское воспитание учащихся в контексте гуманизации образования. – Сочи, 1998. -136с. 
10. Гревцова Г.Я. Воспитание гражданственности у старшеклассников средствами общественных дисциплин. 
Автореф. к.п.н. –М., 1998. -26с. 
11. Макатова Ж.А. Развитие гражданского воспитания в школах Казахстана в 1917-1930гг. Автореф. к.п.н. –

Алматы, 1994. -24с. 
12. АйталыА.Жаһандану және ұлт мәселесі. Егемен Қазақстан. - 2008. - 27 ақпан (№51-54). - С. 5.  
 

жүктеу/скачать 3,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: