Сборник материалов «миссия молодежи в науке республики казахстан»

342 

 

Ч. Айтматов в своих романах всегда стремился показать человека, ищущего 

свое  место  в  жизни,  его  пороки,  ведущие  к  гибели  всего  человечества.  Он 

поднимал  такие  проблемы,  как  наркомания  -  «чума  XX  века»,  экология 

человеческой души, ее чистота и нравственность - извечное стремление людей 

к  идеалу  человека,  и  такую  важную  проблему  в  наше  время,  как  природа, 

бережное отношение к ней.  

Ч.  Айтматов  раскрывает  в  своих  произведениях  все  эти  темы,  доносит  их 

смысл до своего читателя, не оставляя его равнодушным и бездейственным ко 

всему  происходящему,  так  как  время  требует  от  человека  современного 

решения,  быстрого  и  правильного.  Ведь  сейчас  человек  сам,  каждую  минуту, 

убивает себя. Он «играет с огнем», сокращая свою жизнь, попросту прожигая 

ее  драгоценные  минуты,  месяцы,  годы  одной  выкуренной  сигаретой, 

чрезмерным  употреблением  алкоголя,  одной  дозой  наркотиков...  Да  и  разве 

потеря  нравственности  для  человека  не  самоубийство,  ведь  это  будет 

бездушное существо, лишенное всяких чувств, способное разрушить гармонию 

природы, уничтожить ее создания: людей, животных, растения. 

Характерные  черты  таланта  Айтматова  -  его  внимание  к  духовному  миру 

человека, умение раскрыть в нем то, что стоит выше повседневного быта, выше 

традиций. Айтматовский герой задумывается о вечности мира и вечном выборе 

человека.  На  страницах  его  произведений,  начиная  еще  с  повести  «Белый 

пароход» (1970) появляется роковая ситуация, которая делит жизнь человека на 

«до»  и  «после».  Эта  ситуация  невыдуманная  автором,  она  действительно 

отражает    конкретно-реалистическое  время,  которому  принадлежит  человек. 

Так  было  и  в  романе  «И  дольше  века  длится  день»  («Белое  облако 

Чингисхана»), где Абуталип  оказывается перед выбором: жить и предать свои 

жизненные  идеалы  или  отказаться  от  жизни,  не  предать,  быть  честным  по 

отношению к себе и другим. Поиск истины приводит Авдия  Каллистратова на 

путь  «проповеди»,  что  обрекает  его  на  смерть  («Плаха»),  Арсен  Саманчин 

(«Когда падают горы») решительно делает шаг во спасение мира в своей душе. 

Судьба  Арсена  Саманчина  может  напомнить  судьбу  героя  романа  Чингиза 

Айтматова «Тавро Кассандры» Роберта Борка. Это еще один выбор, еще один 

трагический  финал.  И  точно  также  гибель  Роберта  Борка  происходит  в 

одночасье  с  гибелью  китов,  выбросившихся  на  берег,  и  точно  также,  смерть 

Арсена Саманчина каким-то странным образом связана со смертью барса. Еще 

в  «Плахе»  киргизский  писатель  художественно  воспроизвел  эту  вечную 

круговерть  жизни  и  смерти,  где  в  едином  потоке  смешались  люди,  сайгаки  и 

волки. Так Чингиз Айтматов художественно изобразил конец света, всемирную 

катастрофу, которая начинается не во внешнем мире, а в душе и сердце самого 

человека.  Своеобразный  конец  мироздания  ощутил  и  Бостон,  когда  пошел  на 

убийство своего «врага». Арсен Саманчин, задумывая убить, в последствие не 

может  остановить  мысленно  выпущенную  пулю,  именно  она  и  достигает  его 

самого.    Айтматовский  герой  –  это  вовсе  не  искатель  приключений,  он  не 

романтик  по  жизни,  это,  скорее  всего,  человек,  верящий  в  справедливость,  в 

343 

 

торжество разумного начала в природе и жизни. Потому-то так близко к сердцу 

принимает он всѐ, что творится в этом мире – продажность, алчность, убийство, 

то, с чем не мирятся его сердца и душа. 

Айтматовская  мысль  всегда  свежа.  Писатель  делится  со  своим  читателем 

всем  тем,  что  пережил  сам,  что  видел  и  чувствовал  в  жизни,  переносил  на 

бумагу  боль  и  страдание  людей  своего  поколения.  А  ведь  этому  поколению 

пришлось поведать многое. Жизнь Едигея, героя романа «И дольше века длится 

день»,  соткана  из  множества  исторических  событий,  которые  затрагивали 

каждого  и  всех  вместе:  коллективизация,  тридцать  седьмой  год,  Великая 

отечественная  война,  период  «оттепели»,  период  застоя  и  перестройки, 

крушение  Союза,  образование  новых  государств.  Эти  события  пережил, 

конечно  же  и  сам  Айтматов.  Потому-то  так  явен  его  голос  среди 

соплеменников, соратников.  

Чингиз  Айтматов  вышел  из  простой  национальной  среды,  его  отец  – 

Торекул  Айтматов  –  был  секретарем  киргизского  обкома  партии,  человек 

глубоко верящий в силу идеи, и который не пережил роковой тридцать седьмой 

год. Айтматов с болью говорил о своем отце как о человеке, отдавшим себя на 

заклание. Эта рана Айтматова не оставляет писателя всю его жизнь, отсюда и 

чувствуется  боль  за  целое  поколение,  потерявшее  опору  в  жизни.  Возможно, 

поэтому  одним  из  ведущих  мотивов  его  творчества  становится  мотив 

жертвоприношения, мотив плахи, который проявился в его произведениях в 80-

90-годах – в романный период писателя. Но писателя не покидает стойкая вера 

в  Человека,  в  его  возможности.  Особо  ценен  для  Ч.  Айтматова  человек, 

вступающих  в  жизнь,  познающий  мир  со  всеми  его  сложностями  и 

противоречиями.  Юный  герой  Айтматова  с  восторгом  встречает  утро  жизни, 

отсюда внутренний восторг и душевное преображение.   

Однако  наряду  с  внутренним  восторгом,  жаждой  жизни  в  произведениях 

Чингиза Айтматова сосуществует необъяснимая трагедия личности. Возможно, 

это  порождение  как  раз  эпохальное.  Предчувствие  крушения  целого  мира, 

созданного  в  сознании  человека  XX  века,  повлияло  на  многие  умы  и  чаяния 

носителей идеи ренессансного человека. Чингиз Айтматов не раз говорил о том, 

что  экстремальная  ситуация  для  его  героев  –  это  возможность  определить 

насколько  человек  является  человеком.  С  этой  целью  автор  помещает  своих 

героев  в  разное  время  и  пространство,  отсюда  широта  охвата  описательного 

материала,  отсюда  появления  вселенского  человека,  который  от  маленького 

селения поднимается до космических высот, перемещается с одного континента 

на  другой.  В  художественном  мире  писателя    переплелись  и  мир  реальный,  и 

мир фантастический, и мир мифологический.  

В  произведениях  Айтматова  особую  роль  играют,  по  наблюдению 

литературоведа  Т.Давыдовой,  «сгустки  таланта  и  памяти  народа  -  мифы, 

предания,  сказки,  песни»[5,  с.65],  запечатлевшие  историю,  философию,  этику 

киргизов,  их  представления  о  прекрасном  [6]  Мифологизм  –  неотъемлемая 

черта  поэтики  Айтматова.  Вкрапление  вставных  эпизодов  в  канву 

344 

 

повествования  только  усиливало  главную  идею  произведения.  Так  появилась 

новая  интерпретация  современного  человека,  теряющего  свои  корни, 

обрубающего  связи  поколений,  что  неминуемо  ведет  к  гибели  всего 

человечества.  Это  легенда  о  манкурте,  потерявшем  свою  память.  Писатель, 

пересказывая  легенду  о  манкурте,  с  болью  говорит  о  гибели  его  матери 

Найман-Ане:  «То  был  смертельный  удар.  Найман-Ана  наклонилась  и  стала 

медленно  падать,  цепляясь  за  шею  верблюдицы.  Но  прежде  упал  с  головы  ее 

белый  платок,  который  превратился  в  воздухе  в  птицу  и  полетел  с  криком: 

«Вспомни, чей ты? Как твое имя? Твой отец Доненбай! Доненбай! Доненбай!». 

Крик  птицы  Доенбай  звучит  как  напоминание  человеку  о  его  корнях,  о  его 

родстве. Убив свою мать, манкурт потерял представление о своих корнях, свою 

историю,  свою  национальную  культуру  –  все  то,  что  определяет  ценность 

человеческой личности, ее нравственное наследие. Благодаря мифу усиливается 

нравственная сторона произведений Ч. Айтматова.  

Деградация человека, по трактовке Чингиз Айтматова, заключена в разрыве 

связей поколений, в попрании традиций, обычаев и нравов, уходящих корнями 

в  глубины  народной  философии.  Чингиз  Айтматов  через  мифы,  легенды 

приходит  к  глубоко  нравственным  проблемам  человечества,  порожденных 

эпохальными событиями XX века. И интерпретация художественных образов и 

сюжетных  линий  айтматовских  творений  возможна  с  высоты  века 

наступившего, чтобы разобраться в метаниях и поисках человека современного. 

Отсюда и обращение писателя к теме всемирной катастрофы, конца света, что 

ожидает  не  страны,  народы  и  континенты,  а,  прежде  всего,  самого  человека, 

поскольку  в  айтматовской  интерпретации  конец  света  заключен  в  самом 

человеке,  равно  как  и  его  познание  добра  и  зла.  Главным  для  Ч.  Айтматова 

стало  стремление  исследовать  первопричину  беды,  угрожающей  народной 

жизни и ее первоосновам, с помощью мифа, предания, легенды вступить в спор 

с рационализмом и прагматизмом современной цивилизации.   

Список литературы 

1.  Асаналиев  К.  Чингиз  Айтматов:  поэтика  художественного  образа: 

Автореф. дисс. ...доктора филол. наук. - Фрунзе, 1989. - 36 с. 

2.  Гачев  Г.  Д.  Чингиз  Айтматов  (В  свете  мировой  литературы).  -  Фрунзе: 

Адабият, 1989. - 483 с. 

3.  Акматалиев  А.  А.  Чингиз  Айтматов и  взаимосвязи  литератур.  -  Бишкек: 

Адабият, 1991. - С. 184 с. 

4.  Демченко  Л.Н.  Чингиз  Айтматов:  творчество  в  контексте  времени  / 

Монография. – Усть-Каменогорск, 2008.  

5.  Давыдова  Т.  Современная  киргизская  повесть  (Уроки  Чингиза 

Айтматова) / Т. Давыдова. - Фрунзе: Адабият, 1989.-С.104. 

6. Шаблиовский Е. Слово о Чингизе Айтматове / Е. Шаблиовский // Чингиз 

Айтматов. Первый учитель. Вступит.статья. - Киев: Веселка, 1976. 

 

345 

 

ӘОЖ 811.512.122 

 

Г. Жотабаева, А.Ә. Әлімхан 

С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, 

Ӛскемен қ., Қазақстан 

 

ТАНЫМДЫҚ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ 

 

Әрбір  тіл  лингвистикалық  және  экстралингвистикалық  негіздердің  ӛзара 

тығыз қарым-қатынасынан ӛрілген бірліктер жҥйесі ретінде танылады. Жалпы 

тіл  ғылымында  тілдік  қҧрылымдарды  гомогендік  тҧрғыдан  қарастыратын 

«интралингвистикаға»  қарсы  тілді  антропологиялық  бағытта  зерттеу  бҥгінгі 

қазақ  тіл  білімінде  жалғасын  тауып,  «тіл  мен  таным»  сабақтастығы  сияқты 

келелі  мәселелерді  кҥн  тәртібіне  қойып  отыр.  Дәуірлер  бойы  қалыптасып 

келген  халқымыздың  қасиетті  тілі  -  ҧлттық  мәдениеттің,  менталитеттің, 

танымның  ажарлы  да  айшықты  кӛрінісін  береді.  Тіліміздің  сӛздік  қоы  - 

мыңдаған  жылдар  мен  ғасырлардан  келе  жатқан  ҧлтымыздың  дәуірлер  бойы 

шашаусыз жиып, болашаққа сақтап жеткізген игі мҧрасы. 

Танымдық  ғылым  туралы  алғашқы  ҧғымдар  мен  тҧжырымдар  ӛте  кӛнеден 

бастау  алады.    Бҧл  саланың  негізгі  зерттеу  кӛзі  таным  мне  ақыл,  ой  мен  сана 

адамзат  тарихымен  біте  қайнап  қалыптасқан.    Тілдің  таным  қҧралы  бола 

алатындығы  жӛніндегі  алғашқы  пікірлер  ғҧлама  ойшылдар  Аристотель, 

Платон,  әл-Фараби  еңбектерінен  тамыр  тартқан.    Бҥгінде  шетелдік,  отандық 

ғалымдар,  зерттеушілер  тілдің  танымдық  ғылымнан  алатын  орыны  мен 

маңызына баса назар аударып отырғаны белгілі.   

Когнитивтік  ғылымның  ерекшеліктеріне,  нысанына,  бағыттары  мен 

ҧғымдарына алғаш рет кӛңіл бӛлген шетелдік ғалымдар болатын. ХХ ғасырдың 

ортасында  когнитивтік  лингвистика  қазіргі  антропоцентристік  парадигмадағы 

базалық  ілім  деңгейінде  қарастырылады.    Осы  бағытта  біршама  зерттеу 

жҧмыстары жҥргізіледі.  Осының нәтижесінде Еуропада ХХ ғасырдың соңына 

қарай  когнитивтік  ғылымның  теориялық  бағыттары  жетіліп,  терең  зерттеліп, 

қанатын кеңге жая тҥседі.  Осы тҧста Дж. Миллер, Дж. Бруннер, Дж. Лакофф, 

Р.  Лангакер,  Т.  Ван  Дейк,  Дж.  Хэйман,  Х.И.  Шмидт,  М.  Джонсон, 

М. Витгенштейн,  Г.Н.  Кент  сияқты  шетелдік  ғалымдардың  когнитология 

саласына қатысты зерттеу еңбектері жарық кӛреді.   

Орыс  тіл  білімінде  конитивтік  лингвистиканың  ӛзекті  мәселелері  Ю.А. 

Сорокин,  Е.С  Яковлева,  Е.С.  Кубрякова,  В.Н.  Телия,  А.  Вежбицкая,  А.П. 

Бабушкин, С.А. Аскольдов, А.Н. Баранов, Н.Д. Арутюнова Н.Н. Болдырев, В.А. 

Маслова сияқты зерттеушілердің еңбектерінен кӛрініс табады.   

Когнитивтік  лингвистика  алғашқыда  нейролингвистика  ғылымы  аясында 

зерттеліп,  ғалымдар  оның  адамзаттың  дҥниетанымын,  ой-пайымын,  дҥниенің 

тілдік бейнесін де қарастыратындығын бағамдаған. 

Когнитивизм  ҧғымын  В.А.  Маслова  «Введение  в  когнитивную 

лингвистику» еңбегінде былайша анықтайды: «Когнитивизм – это направление 

346 

 

в науке, объектом изучения которого является человеческий разум,  мышление 

и те ментальные процессы и состояния, которые с ними связаны. Это наука о 

знании и познании , о восприятии мира в процессе человеческой деятельности» 

[1;  6].  Когнитивтік  лингвистика  когнитивтік  жҥйедегі  лингвистикалық  бағыт 

болғандықтан,  тілдің  танымдық  сипатын  тереңнен  қарастыруға  мҥмкіндік 

жасайды.  

Тілдің танымдық мәні туралы алғашқы кӛзқарастар белгілі тілші-ғалымдар 

А.Байтҧрсынҧлы, Қ.Жҧбанов, С.Аманжолов еңбектерінен бастау алғаны мәлім.  

Қазақ тіл білімінде соңғы уақытта когнитивтік лингвистика мәселелеріне аса 

кӛңіл  бӛлініп  отыр.    Р.  Сыздық,  Ә.  Қайдар,  Е.  Жанпейісов,  Г.  Гиздатов, 

Қ. Жаманбаева,  Ж.  Манкеева,  Э.  Сҥлейменова,  Г.  Смағҧлова,  Б.  Момынова, 

Г. Снасапова,  Ф.  Қожахметова,  А.  Әмірбекова,  Г.Зайсанбаева  сияқты 

зерттеушілер  бҧл  мәселені  лексикология,  этнолингвистика,  когнитология, 

лингвомәдениеттану салалары тҧрғысынан қарстырып зерттеді.   

Қазақ тіл білімінде когнитивтік лингвистикаға қатысты зерттеулер соңғы он 

жылдықта ғана қолға алына бастады. 

Тілші  Ж.Манкеева  «Қазақ  тіліндегі  этномәдени  атаулардың  танымдық 

негіздері» еңбегінде: «Ӛз бастауын тіл білімі тарихының тереңінен алатын осы 

антрополингвистикалық  кӛзқарас  қазіргі  лингвистикалық  зерттеулер  мен 

экстралингвистикалық факторлардың әсерімен жаңа сапада қайта жаңғыруда», 

- дейді [2; 9]. 

Э.  Оразалиева  «Когнитивтік  лингвистика:  қалыптасуы  мен  дамуы»  атты 

еңбегінде  танымдық  тіл  білімінің  мәніне:  «Адамзат  тіршілігінің  ең  басты 

қҧралы деп танылатын тіл болмысына зер салу, сӛз мағынасын халықтық таным 

тҧңғиығынан  ӛрбіту,  тіл  тарихын  адамның  қабылдау,  пайымдау,  ойлау, 

тарихымен  ҧштастыру,  дәстҥр  мен  жаңашылдық  ҥдерістерін  танымның 

динамикалық  табиғатымен  ҥйлестіру,  сол  арқылы  универсалды,  яғни  барша 

жҧртқа  ортақ  ҧстанымдарға  қол  жеткізу  қазақ  тілінің  ӛрісін  кеңейтуге, 

ӛркениетті мемлекеттің қоғамдық-әлеуметтік мҥмкіндігін арттыруға әсер етері 

хақ», - деп баға береді [3; 4]. 

Ономаст 

Б.Тілеубердиев 

«Қазақ 

ономастикасының 

лингвоконцеп-

тологиялық  негіздері»  еңбегіңде  қазақ  жалқы  есімдерін  концептологиялық 

бағытта  қарастыра  отырып:  «Ономастикалық  концептілерде  кешенді  тҥрде 

адам  және  әлем  туралыбілім  жинақталумен  қатар  мифтік,  тарихи-әлеуметтік 

танымдарының ерекшеліктері сақталған», деп тҧжырымдаған [4; 263].   

Танымдық  тіл  білімі  мәселелері  филология  ғылымдарының  докторы 

Б.Нҧрдәулетова еңбектерінде де  қарастырыла келе,  жыраулар поэзиясы тілінің 

танымдық сипаты баяндалған [5].  

Сонымен,  танымдық  тіл  білімі  адамның    рухани    әлемі    мен  қоршаған  

ортаның    ӛзара  тығыз  байланыста  дамуынан,  оның  ойлау,  сӛйлеу,  тану, 

қабылдау    әрекеттерін  тҥсіндіруге,  болмысын  ашуға  мҥмкіндік    береді.    Бір-

біріне  ауыса    отырып,  бірін-бірі  толықтыра  дамитын  когнитология  мен 

лингвистика ғылымдары адамның барлық болмыс-бітімін, тҧрмыс-тіршілігінің, 

қиял-арманының  табиғатын  тануға  мҥмкіндік  береді.  Қазігі  кҥнде  бірқатар 

347 

 

зерттеулерден кӛрініс тауып отырған бҧл саланың келешек ізденістердің берері 

мол.  Танымдық  тіл  білімі  уақыт  пен  заман  талабынан  туындаған    қажеттілік 

болып  табылады. 

Әдебиеттер тізімі 

1.

 

Маслова В.А. Введение в когнитивную лингвистику, М.:Наука, 2004.- 294 

стр. 

2.

 

Манкеева  Ж.  Қазақ  тіліндегі  этномәдени  атаулардың  танымдық 

негіздері.- Алматы: Жібек жолы, 2008.- 356 б. 

3.

 

Оразалиева Э. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы/ Ғылыми 

монография.- Алматы:АН-Арыс, 2007.- 312 б. 

4.

 

Тілеубердиев  Болатбек  Қазақ  ономастикасының  лингвокогнитивтік 

негіздері (монография) .- Алматы: Арыс, 2007.- 280 б. 

5.

 

Нҧрдәулетова  Б.  Когнитивтік  лингвистика.  Оқу  қҧралы.- Алматы,  2012.- 

369 б. 

 

 

ӘОЖ 821.512.122.09.(574.42) 

 

Қ.Қ. Кеңесбекова, А.М. Картаева 

С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, 

Ӛскемен қ., Қазақстан 

 

АЛТАЙ-ТАРБАҒАТАЙ ӚҢІРІНІҢ АҚЫНДЫҚ МЕКТЕБІ 

 

"Алтаймен  қол  ҧстасқан  Тарбағатай  таулары-ай"  -  деп  әнге  қосылған, 

ежелден  адамзатқа  қҧтты  қоныс,  киелі  мекен  бола  білген  Алтай-Тарбағатай 

ӛңірі  небір  даңқты  дарабоздарымен,  от  ауыз,  орақ  тілді  шешендерімен,  сӛз 

бастаған кӛсемдерімен танылған шежірелі ӛлке. Би боранбай, Шәкі, Сасан би, 

Тана  мырза,  Ырғызбай  әулие  Әсетпен  айтысқан  Кәрібай  ақын  сынды  текті 

тҧлғалары бар.[1, 10] 

Сайынан  серілер  серуен  қҧрып  ӛткен,  тауынан  кӛшелі  керуен  кӛшкен 

тәңірінің  тартуындай  шежірелі  Алтай-Тарбағатай  тауларының  бауырында 

дҥниеге  келген  ақындардың  жалынды  жырлары  топырағына  тартқандай 

қасиетті,  қҧнарлы.  Жҧмық  Дәулетбай  батырдың  немересі  Жанҧзақ 

Шыңанҧлының  қиссагӛйлілігі  артындағы  ҧрпағына  ҧлы  мектеп.  Жанҧзақ 

"Бақтиядың қырық бҧтағын"қырық кҥн жырлап, "Таңла махшар" және діни бір 

хиссаны кӛп айтатындығы аңыз боп қалған.[1,13] 

Жанҧзақ  ақынның  ӛзі  ӛмір  сҥрген  заманы,  ел-жҧрты  туралы  ӛлеңдері  ҚР 

Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми кітапханасында, М. Әуезов 

атындағы  Әдебиет  және  ӛнер  институтында  сақтаулы.  Ал,  оның  жырлаған 

дастандарынан соңғы уақыттарға дейін кӛпшілікке белгілі болып келгені – 1916 

ж.  Уфа  қаласында  араб  әрпінде  жеке  кітап  болып  жарияланған  «Бақтияр 

қиссасы».  Дастанды  жарыққа  шығарып  бастырған  Бектуған  Сиқымбайҧлы. 

348 

 

«Бақтияр  қиссасы»  2004  жылы  «Бабалар  сӛзі»  атты  жҥз  томдық  ғылыми 

серияның 9-томында жарияланды. Томға енген мәтін 1916 жылғы кітаптан еш 

тҥзетусіз  дайындалып,  кирилл  әрпінде  қазақстандық  оқырмандарға  алғаш  рет 

ҧсынылған болатын. 

Елінің еркелеген еркелері, сал серісі серкелері дарынды тума талант иелері 

қазіргі  таңда  қазақ  айтысының  дҥлділдеріне  айналып  ҥлгерген  Серік  Қалиев, 

Ринат  Зайытов,  Айнҧр  Тҧрсынбаева  сынды  айтыскер  ақындарымыз  да  киелі 

топырақтың тӛл тумалары.[2,16] 

Әр  ӛлкені  ӛлеңімен  ӛрнектейтін  ақындарсыз,  ӛңір  аққусыз  кӛлдей. 

Табиғатына  тартқан  талант  иелері  Алтай  мен  Тарбағатайдың  қан  тамыры 

іспеттес  таралып  жатыр.  Әрімжан  Жанҧзақҧлы,  Хамит  Балшабеков,  Әрімбек 

Масалҧлы,  Жҧмағазы  Игісін,  Серік  Шӛкенов,  Серік  Тыныбаев,  Серік  Жҧмат, 

Жанат  Әскербекқызы,  Бақыт  Ихсанов,  Мырзабек  Мҧқанғалиев,  Әлихан 

Ошанбайҧлы сынды ақындарының қаламынан туған әрбір дҥние ӛзінше қҧнды. 

Ӛңір  ақындарының  ӛлеңдері  топтастырылып  "Суырлы  таудың  сусамыры", 

"Барқытбел  баурайында",  "Тарбағатай  ақындары  жырлайды"  жинақтарында, 

"Тарбағатай"  энциклопедиясында  жарық  кӛрді.  Қазіргі  таңда  Тарбағатайдың 

Ақжар  ауылында  "Жырлайды  жҥрек"  ақындар  мектебі  жҧмыс  істейді. 

Ақындардың  ӛлеңдері  "Ертіс  ӛңірі",  "Тарбағатай"  газеттерінде  жарияланып 

тҧрады.[3,10] 

Табиғатына  тартқан  талант  иелері  Тарбағатайдың  қан  тамыры  іспеттес 

таралып  жатыр.  Сол  қасиетті  топырақтан  жаралған  ақындардың  бірі  Әрімжан 

Жанҧзақҧлы.    Ақын  ӛлеңдері  1992  жылы  «Ӛлеңдер,  толғаулар,  дастандар», 

және  2006  жылы  «Дҥние-керуен»  деген  атпен  Қҧсыман  Игісіннің 

қҧрастыруымен жарық кӛрді. Әрімжан ӛлеңдеріндегі ҥлкен тақырып-азаматтық 

әуендер,  яғни  туған  жерге  деген  сҥйіспеншілік.  Бҧл  жағынан  келгенде  ақын 

ӛлеңдері  Асан  қайғы,  Қазтуған,  Доспамбет,  Шалкиіз  сияқты  жыраулық 

поэзиядағы  елауа  оқиғаларын,  «еркін  кӛшіп,  ел  жайлаған»  ата  мекенге  деген 

шексіз  махаббат  сарынын  еске  салады.  Ақынның  бҧл  тараптағы  ӛлеңдері  жат 

елде жҥргендегі туған жерге деген сағыныштан туған. 

Мен сағындым елімді, 

Туып ӛскен жерімді 

Жырлады деп сӛкпеңдер 

Тарқатайын шерімді 

Тарбағатай, Маңырақ, 

Мекені Жҧмық баласы. 

Малға толған мыңғырып, 

Сайы менен саласы. 

Қайта оралып қонысқа 

Жазылар ма жҥрек жарасы 

Терісайрық, Ласты, 

Таудан аққан ӛзенім. 

Мекендеген Жҧмығым, 

Сайрандаған ӛз елім. 

349 

 

Туған жерді сағынып, 

От болып жанған ӛзегім,  - 

дей  отырып  ақын  ата  қонысының  кең  панорамасын  жасайды.  Әр  қыстау, 

жайлау  мен  кҥзеу,  бастау  мен  бҧлақ,  тау  мен  тас,  қараған-бҧта  –  бәрі-бәрі 

ақынға  ыстық.  Ӛлеңдері  дерексіз  емес,  әр  жердің  атын  атай  отырып,  ӛзіндік 

сипатын, ерекшеліктерін тап басып кӛрсетеді.[2,19] 

Қазақ әдебиетіндегі белгілі қаламгер, Несіпбек Айтҧлының Елбасымыз Н.Ә. 

Назарбаевтың  елі  ҥшін  атқарып  жатқан  ерен  еңбегіне  арналған  «Бәйтерек» 

поэмасы кешегі жырауларымыздың жазбай кеткен жырының жалғасы іспеттес. 

Ақынның тӛгіліп тҧрған ағынды поэмалары қазақ поэзиясна жаңа бағыт, жаңа 

дәстҥр әкелгені де шындық. «Сыр» атты ӛлеңінде 

Бауырым, кӛп нәрсеге ӛкінем мен, 

Бҧл ағаң найзағайдың отын емген 

Қаратып екі жаққа екі бетін, 

Бір тауды тағдыр шығар екі бӛлген 

Сӛйлеші тау тілінде, тас тілінде, 

Аспанның кҥмбірлесін асты мҥлде, 

Барқытбел-бабаң жатқан алтын бесік, 

Бесіктің ӛксігінен естідің бе –  

деген жырларында Тарбағатайдың ерекше болмысы мен бітімі кӛрінеді.[2,16] 

Тағы  бір  Тарбағатайдың  тӛл  тумасы  Әрімбек  Мәселҧлы.  Оның  ақындық 

ӛнері  де  тӛл  халқы  топырағынан  қҧнар  алды,  елінің,  халқының  арман 

мҥддесімен  астасып  жатты.  «Суырлы  таудың  сусамыры»,  «Толағай  таудың 

тошаласы» жинақтары туған жерге деген тағзымы іспеттес. 

Ӛр Алтай, Тарбағатай, Сауыр – Сайхан, 

Алаулап асқарыңнан атар жай таң. 

Туған жер сағынышпен саған барсам, 

Сайраңдап,  әнге  салып  жырлап  қайтам  –  деп  туған  жерге  деген 

сҥйіспеншілігін жырға қосады. 

Тарбағатай атың бар асқақтаған, 

Келешекке тартыпсың бастап қадам 

Сенің мынау қҧлпырған ой-қырыңды 

Қызғалдапен  кӛмкеріп  тастапты  адам  –  деген  шумақтары  ән  боп 

әуелеп, қазақ даласында шарықтап жҥр. 

Гҥлназ Темешова «Тарбағатайға арнау» ӛлеңінде 

Ақын жҥрек жарылмақшы ағынан, 

Киелі жер қҧдіретіңе табынам.  

Тумасам да қаным тамып ӛзіңе, 

Баяғыда-ақ  қазақ болып қағылғам.    

Бір шумақтың ішіне қандай тылсым сезімді  сидырған. Тарбағатайда тумаса 

да сол жерде ӛскен соң жердің киесін сыйлағандық. 

Тӛлеухан Қоғабаев «Тарбағатай» ӛлеңінде  

Қораға малы сыймаған, 

350 

 

Балығы кӛлде тулаған... 

Ғалым да туған ӛзіңнен, 

Дарын да туған ӛзіңнен, 

Ақын да туған ӛзіңнен. 

Ән мен кҥйдің  ордасы, 

Қасиетіңнен айналдым, 

Дархан далам, нҧр далам!... дейді. 

Бақыт Ықсанҧлы «Маңырақ» ӛлеңінде  

Жері қҧт,жанға жайлы Маңырақтың, 

Тҥтіні тҥзу шығар шаңырақтың. 

Туған жер-кіндік кескен осы жырды 

Желіндей Бҥрініңнің аңыраттым. 

Шығады әрбір таңда жамырап кҥн, 

Тӛсіңді бҥлдіргенді адыр ап тҧр. 

Ӛзіңе барғанымда сағынып мен, 

Жасарып қаламын –ау, жадырап бір, –  

деп туған жерге деген сезімін әсем жеткізген.  

Шығыстың  шыңға  біткен  шынарындай  болған,  Шығыстың  –  Мҧқағалиі 

аталған ақындардың бірегейі – Хамит Балшабеков. 

Ата-бабам болғаннан соң далалық 

Далаға тән дархандығым бар анық 

Ғҧмырыңа жететҧғын қашанда 

Ӛту бақыт туған жерден нәр алып, - 

деп  туған  жерден  кҥш-қуат  алатындығын,  елінің  еркін  азат  екендігін,  даласы 

қандай кең болса пейілі де соншалық кең екендігін бір шумақ ӛлеңге сидырған. 

Ақын  ӛлеңдерінде  ӛмірге  сағынышпен,  сҥйіспеншілікпен,  ҥлкен  ҥмітпен 

қарайтын  жан  бар.  Лирикалық  қаһарман-жҥрегіне  жыр  қҧйылған,  кеудесін 

шабыт кернеген, сезімі аласҧрған, ӛршіл рухты ақын. 

Ӛмір саған ғашықпын жҥрегіммен, 

Ӛзгелерден болған жоқ тірегім кем 

Ӛзегімді ӛртеген ойларым кӛп 

Ӛзің ҥшін шаттанып, жҥдедім мен. 

Ақын ӛлеңдерңндегі образды сӛз тіркестері мен шешендік оралымдары, сӛз 

саптаулары  ӛзіндік  айшығымен  дараланады.  «Ӛмір  саған  ғашықпын» 

жинағындағы  «Табан  сайып  сҥрінсең»  атты  тӛрт  шумақты  ӛлеңнің  барлық  16  

тармағы «т» дыбысынан, «ажарын тҥтіп адамның» атты тӛрт шумақты ӛлеңнің 

16 тармағы «а» дыбысынан, «Салмағын жайып ойымның» атты ӛлеңі бірыңғай 

«с» дыбысынан, «қара тҥнді жамылып» ӛлеңі «қ» дыбысынан басталып, қатар 

тҥзіп,  салтанат  қҧрайды.  Дыбыс  ҥндестігін  қҧрайтын  ӛлеңдегі  ассонанс  пен 

аллитерациялар шумақтағы тармақтарға ерекше қуат, келісті әуез береді.[3,19] 

Тарбағатай  ақындарының  ӛлеңдеріндегі  образды  сӛз  тіркестері  мен 

шешендік  оралымдары,  сӛз  саптаулары  әрқайсысы  ӛзіне  тән  шеберліктерімен 

айшықталған.Ақындардың ӛлеңдері – тілі бейнелілік, кӛркемдік қуаттылғымен 

351 

 

шебер  қиюласқан.  Ақындар  ӛлеңдерінен  теңеу  мен  эпитеттің,  қҧбылтудың 

тамаша ҥлгілерін кездестіруге болады.[1,21] 

Тарбағатай  киелі,  текті  мекен,  тамыры  тереңге  таралып  келеді.  Табиғат 

берген  талантты  ақындардың  шоғыры  жиналған  Тарбағатай  ӛлкесі  тың 

зерттеуді қажет етеді. 

Тарбағатай атың бар асқақтаған 

Келешекке тартыпсың бастап қадам 

Сенің мынау қҧлпырған ой-қырыңды 

Қызғалдақпен  кӛмкеріп  тастапты  адам,  -  деген  Әрімбек  ақынның 

ӛлеңі  ән  болып  әуелеп,  қазақтың  кең  жазира  даласына  Тарбағатай  есімін 

таратуда. 

Әдебиеттер тізімі 

1.

 

Тарбағатай әуендері. Семей, 2007ж.  

2.

 

Тарбағатай ақындары жырлайды. Ӛскемен, 1999ж. 

3.

 

Дидар газеті, 1999ж. 16 желтоқсан. 

 

 

ӘОЖ 821.512.122.09 

 

жүктеу/скачать 7,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: