Национальной академии наук республики казахстан

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
68  
Казахстанские  инициативы  всецело  поддерживаются  мировым  сообществом. 2013 год  объявлен 
годом  экологической  культуры  и  охраны  окружающей  среды  в  СНГ.  В 2017 году  Астана  примет 
Всемирную выставку EXPO-2017, основная  тема  которой - «Энергия  будущего» - позволит  развить  и 
распространить глобальную идею по переходу к «зеленой» экономике из самого центра Евразийского 
континента.  Проект  по  разработке  и  применению  альтернативных  источников  энергии  является 
дальновидным, экологически и экономически выгодным. Выставка поможет решить многие проблемы в 
комплексе:  снизить  загрязнение  атмосферы,  научиться  экономить  энергию,  взять  на  вооружение 
инновационные технологии.  
Переход  к  «зеленой»  экономике  будут  осуществлять  высокообразованные  люди,  обладающие 
нравственным и физическим потенциалом. Система образования должна готовить молодежь к решению 
экологических и экономических проблем, воспитывать принцип солидарной ответственности человека 
за свое здоровье. Благодаря продуманной политике Н. Назарбаева, образование, здоровье и социальная 
защищенность  человека  всегда  стоят  во  главе  угла.  Здоровье  нации  гарантирует  успех  государства, и 
многое делается для защиты здоровья общества. Но не все люди это понимают, вредят своему здоровью 
и здоровью других людей. Вызывает тревогу устойчивый рост курящих людей, наркомания, нездоровое 
питание. Согласно докладу Tobacco Atlas Всемирного фонда легких, в Казахстане в 2011 году процент 
смертей от курения составил около 35%.  
Определена новая парадигма развития Казахстана. Смысл идеи в модернизации базовых морально-
нравственных  устоев  общества.  Главным  катализатором,  основной  ценностью  должна  стать  культура 
взаимодействия  в  обществе,  ответственность  перед  ближними.  Поэтому  надо  работать  по 
формированию у человека и общества ценностного отношения к природе, самому себе, другим людям, 
обществу  в  целом.  Если  говорить  о  высшей  школе,  о  качестве  подготовки  высокообразованных 
специалистов, речь должна идти о формировании экологической компетентности. Особенно актуальна 
эта  проблема  для  студентов  технических  специальностей.  Поэтому  приоритетным  направлением 
образовательной  политики  высшей  школы  является  ориентация  на  формирование  экологической 
компетентности  студентов,  обучающихся  по  техническим  специальностям.  В  этом  плане  на 
преподавателей вузов ложится огромная ответственность.  
Нельзя  сказать,  что  работа  в  этом  направлении  не  проводится.  Для  всех  направлений  подготовки 
технических специалистов введена как обязательная для изучения дисциплина «Экология». Проводятся 
воспитательные  мероприятия  по  охране  окружающей  среды,  молодежь  приобщается  к  здоровому 
образу  жизни.  Издается  научно-методическая  литература,  позволяющая  ввести  в  учебные  программы 
элементы экологических знаний.  
Большое  внимание  уделяется  экологизации  образования.  Экологизация  образования  в  общем 
понимании - это характеристика тенденции проникновения экологических идей, понятий и  принципов 
в  различные  дисциплины,  а  также  подготовка  экологически  грамотных  специалистов  различного 
профиля. В отечественной и мировой педагогике накоплен значительный опыт, знания по методологии, 
теории и практике экологизации отдельных дисциплин, в том числе физики.  
В настоящее время есть уникальный шанс организовать обучение физике так, чтобы сориентировать 
молодое  поколение  на  экологические  ценности  и  экологическую  ответственность  в  будущей 
профессиональной  деятельности.  Как  видим,  отчетливо  проявляет  себя  аксиологический  и 
компетентностный  подходы.  Физика  как  наука  и  дисциплина  обладает  огромным  потенциалом  для 
формирования экологической компетентности студентов. Принципами экологизации обучения физике в 
высшей  школе  являются:  принцип  фундаментальности  и  интеграции  естественнонаучного  и 
гуманитарного  знания,  экологического  императива  и  синергизма;  принцип  взаимосвязи  эколого-
физических  проблем  на  региональном,  национальном  и  глобальном  уровнях;  принцип 
комплиментарности;  принцип  ориентации  на  профессиональные  интересы,  принцип  вариативности 
эколого-физических образовательных траекторий и другие [1]. 
Если  обратиться  к  технологической  стороне,  то  следует  отметить,  что  технология  экологизации 
обучения физике сводится к единству содержательного, процессуального и результативного аспектов, 
представленных двумя блоками: блоком педагогической задачи (реализация цели курсов, ради которых 
они  включены  в  учебные  планы),  и  блоком  методов,  способов  и  условий  достижения  поставленных 
целей – формирование  эколого-физических  знаний  и  умений,  развитие  теоретического  мышления  и 
формирование эколого-физической направленности личности. 
Как  и  любой  педагогический  процесс,  экологизация  обучения  физике  нуждается  в  грамотном  и 
эффективном  управлении.  Основой  управления  является  мониторинг  качества  эколого-физического 
образования,  представляющего  собой  поэтапный  процесс  оценки  состояния  изучаемого  явления,  ана-

№4. 2013  
 
 
69 
лиза  повышающих  эффективность  данного  процесса  факторов,  выявления  оптимального  содержания 
форм, методов, средств экологизации. 
В  свою  очередь,  в  качестве  этапов  мониторинга  выступают    следующие  действия:  определение 
педагогической  таксономии,  организационно-подготовительная  работа,  педагогическая  диагностика, 
анализ результатов диагностики, прогнозирование, коррекция содержания образования, промежуточная 
и итоговая диагностика, коррекция внешних условий.  
В  научно-методической  литературе  находим  и  принципы  отбора  экологического  материала  для 
занятий  по  физике:  принцип  научности  и  достоверности  (вопросы  экологии,  предусмотренные  для 
использования,  включаются  в  учебное  содержание  без  искажения);  принцип  краеведения 
(систематическое  обращение  к  окружающей  действительности,  к  природным  и  региональным 
особенностям);  принцип  профессиональной  ориентации  (решение  задач,  связанных  с  применением 
физических знаний для решения экологических проблем и кризисных ситуаций), и т.д. 
По  результатам  нашего  исследования  выявлены  наиболее  эффективные  формы,  методы  и  средства 
экологизации  обучения  физике  (дидактические,  ролевые,  деловые  игры,  конференции,  семинары, 
исследовательские проекты), применение которых позволит в интерактивной форме провести проверку уровня 
усвоения эколого-физических знаний, а также обеспечат путь получения обучающимися новых знаний [2].  
Таким  образом,  можно  заключить,  что  в  научной,  методической  и  учебной  литературе  накоплен 
значительный  опыт  экологизации  отдельных  дисциплин,  в  том  числе  физики.  Но  проблема 
формирования  экологической  компетентности  студентов  технических  специальностей  при  обучении 
физике пока еще далека от разрешения.  
Как  было  сказано  выше,  в  учебные  планы  технических  специальностей  высшей  школы  включена 
дисциплина  «Экология».  Это  способствует  овладению  студентами  совокупностью  экологических 
знаний,  но  они  практически  не  реализуются  в  профессиональной  практике.  Если  говорить  об 
организационной  стороне  формирования  экологической  компетентности  студентов,  отметим,  что 
функционирование всех компонентов педагогического процесса с позиций экологической безопасности 
обеспечено  не  в  полной  мере,  включая  соотношение  общеобразовательной  дисциплины  «Физика»  и 
профессиональной подготовки.  
Основную  роль  в  экологическом  образовании  и  воспитании  студентов  играет  преподаватель.  Но 
представление  преподавателей  высшей  школы  о  связи  экологического  воспитания  и  поведения 
человека в среде обитания неоднозначно, поскольку экологическая культура общества практически не 
сформирована.  Кроме  этого,  в  педагогической  среде  существует  непонимание  того,  что  одним  из 
главных факторов снижения профессиональных рисков является формирование нравственных качеств 
будущих  специалистов.  Следовательно,  тенденции  развития  экологического  образования  студентов 
технических  специальностей  отстают  от  гуманистических  тенденций  развития  высшего  образования  в 
целом.  Компетентностный  подход  является  основным  методологическим  подходом  к  формированию 
экологической  компетентности  студентов  вузов,  но  его  применение  на  занятиях  по  физике 
ограничивается технической стороной, не рассматривая вопросы формирования духовности. 
Иначе говоря, наблюдается определенное противоречие между потребностью общества и государства 
в экологически компетентных технических специалистах, и реальным положением дел в педагогической 
науке и практике высшей школы, отсутствием модели, системы и методики формирования экологической 
компетентности студентов вузов, обучающимся по техническим специальностям, средствами физики.  
Необходимо это противоречие разрешить. Для этого, прежде всего, нужно ориентироваться на новые 
образовательные приоритеты, сформулированные в Стратегии «Казахстан-2050» [3]: 
-  Знания  и  профессиональные  навыки  названы  ключевыми  ориентирами  современной  системы 
образования, подготовки и переподготовки кадров: «Наша молодежь должна учиться, овладевать новыми 
знаниями,  обретать  новейшие  навыки,  умело  и  эффективно  использовать  знания  и  технологии  в 
повседневной жизни. Мы должны для этого создать все возможности, обеспечить самые благоприятные 
условия». 
-  Значительные  изменения  предстоят  системе  подготовки  технических  кадров.  Третья 
индустриальная  революция,  технические  открытия  изменят  общество  и  экономику: «Цифровые  и 
нанотехнологии,  робототехника,  регенеративная  медицина  и  многие  другие  достижения  науки  станут 
обыденной реальностью, трансформировав не только окружающую среду, но и самого человека».  
- Для нас важны требования к организации новых производств, повышение их экологичности: «мы 
должны  развивать  производство  альтернативных  видов  энергии,  активно  внедрять  технологии, 
использующие энергию солнца и ветра». Выдвинуто важнейшее условие - «добывающие предприятия 
должны внедрять только экологически безвредные производства», необходимо создание национальных 

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
70  
конкурентоспособных  брендов  с  акцентом  на  экологичность.  Поставлена  конкретная  цель: «Стать 
глобальным игроком в области экологически чистого производства». 
-  Высшее  образование  должно  ориентироваться  «на  максимальное  удовлетворение  текущих  и 
перспективных  потребностей  национальной  экономики  в  специалистах».  Начиная  с 2013 года, 
необходимо  «обеспечить  развитие  системы  инженерного  образования  и  современных  технических 
специальностей с присвоением сертификатов международного образца». 
-  Нужно  модернизировать  методики  преподавания, «интенсивно  внедрять  инновационные  методы, 
решения и инструменты». 
-  Требует  изменения  содержание  учебного  процесса  высшей  школы:  нужно  избавиться  от 
устаревших и невостребованных дисциплин, «одновременно усилив востребованные и перспективные 
направления».  Направленность  учебных  планов  и  программ  также  требуют  изменения:  необходимо 
включить  в  них  «программы  по  обучению  практическим  навыкам  и  получению  практической 
квалификации». 
-  Одним  из  глобальных  вызовов XXI века  является  кризис  духовных  ценностей, «острый 
мировоззренческий и ценностный кризис». Необходимо беречь и сохранять «наши проверенные годами 
ценности».  Развитие  Казахстана  предполагает,  что  «вопросы  духовности  будут  иметь  не  меньшее 
значение, чем вопросы экономического, материального порядка». 
-  Особого  внимания  заслуживает  усиление  воспитательной  работы  с  молодежью,  причем 
воспитанию впервые присвоен статус огромных инвестиций в будущее. На первый план выходит задача 
воспитания  нового  казахстанского  патриотизма: «Каждый  гражданин  нашей  страны  должен  обрести 
чувство хозяина на  своей  земле…  Новый  казахстанский патриотизм – это  то,  что  должно объединять 
все общество, вне этнических различий». Для этого «необходимо в целом изменить мышление нашего 
общества»,  в  том  числе  «переосмыслить  свое  отношение  к  природным  богатствам», «научиться 
правильно ими управлять». 
Таким  образом,  на  современном  этапе  развития  Республики  Казахстан  одним  из  приоритетных 
направлений  образовательной  политики  является  формирование  экологической  компетентности 
студентов,  обучающихся  по  техническим  специальностям.  В  свою  очередь,  этот  сложный  и 
многоаспектный процесс нуждается в методологическом и теоретическом обосновании.  
 
ЛИТЕРАТУРА 
 
1 
Пономаренко Е.В. Экологическое образование как инструмент обеспечения устойчивого развития /Материалы 
Межд. науч.-практ. конф. «Иртышский бассейн: современное состояние и проблемы устойчивого развития». Павлодар: 
ПГПИ, 2011. Т.2. С. 353-357. 
2 
Пономаренко Е.В. Ролевая игра по дисциплине «Физика» как эффективный метод экологического образования и 
воспитания  студентов  /Качество  образования  как  фактор  обеспечения  конкурентоспособности  образовательных 
программ. Шымкент: ЮКГУ им. Ауэзова, 2011. С. 65-69. 
3 
Послание  Президента  Республики  Казахстан – Лидера  нации  Н.А.Назарбаева  народу  Казахстана  «Стратегия 
«Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства //Казахстанская правда. 2012, декабрь. 15. С.1-8. 
 
REFERENCES 
 
1  Ponomarenko E.V. Jekologicheskoe obrazovanie kak instrument obespechenija ustojchivogo razvitija /Materialy 
Mezhd. nauch.-prakt. konf. «Irtyshskij bassejn: sovremennoe sostojanie i problemy ustojchivogo razvitija». Pavlodar: PGPI, 2011. 
T.2. S. 353-357. 
 
2  Ponomarenko E.V. Rolevaja igra po discipline «Fizika» kak jeffektivnyj metod jekologicheskogo obrazovanija i 
vospitanija studentov /Kachestvo obrazovanija kak faktor obespechenija konkurentosposobnosti obrazovatel'nyh programm. 
Shymkent: JuKGU im. Aujezova, 2011. S. 65-69. 
3  Poslanie Prezidenta Respubliki Kazahstan – Lidera nacii N.A.Nazarbaeva narodu Kazahstana «Strategija «Kazahstan-
2050»: novyj politicheskij kurs sostojavshegosja gosudarstva //Kazahstanskaja pravda. 2012, dekabr'. 15. S.1-8. 
 
Резюме 
 
Қазіргі  техникалық  маман  жоғары  білікті  жəне  құзырлы,  альтернативті  қуат  көздерін  өндіруге,  тауарлар  мен 
қызметтер  өндірісінің  экологиялық  тазалылығын  арттыруға  дайын  маман  болуы  тиіс.  Жоғары  мектеп  техникалық 
мамандықтар бойынша білім алатын студенттердің экологиялық құзырлылығын қалыптастыруға жағдай жасауы қажет. 
Бұл үдеріс мақсатты бағытталған педагогикалық қолдауды, əдіснамалық жəне теориялық негіздеуді қажет етеді.  
 
Summary 
 
Modern technician must be highly educated and competent, ready for production of alternative energy sources, to build up 
cleaner production of goods and services. High school should foster in training engineering students environmental competence. 
This process needs to be targeted educational support, methodological and theoretical justification.  

№4. 2013  
 
 
71 
ƏОЖ 531.2 
 
Р.Б. ƏБСАТТАРОВ 
Абай атындағы ҚазҰПУ-дың магистратура жəне Phd докторантура Институтының саясаттану 
жəне əлеуметтік-философиялық пəндерінің кафедрасының меңгерушісі,  
ҚР Ұлттық ғылым академиясының корреспондент мүшесі, филос.ғ.д., профессор 
 
ГЕОСАЯСАТТЫҢ ПƏНІ ЖƏНЕ АНЫҚТАМАСЫ: ЖҮЙЕЛІК ТАЛДАУ 
 
Аннотация 
 
Мақалада геосаясаттың анықтамасын жəне пəнін саяси ғылым контексінде қарастырады. Сонымен бірге 
жеткілікті зерттелмеген жəне дискуссиялық мəселелерге көңіл бөлінген.  
 
Кілтті  сөздер:  геосаясат,  пəн,  анықтама,  аймақ,  саясат,  жағрафия,  міндет,  қағида,  тəжірибе,  санат, 
мемлекет, держава. 
Ключевые  слова:  геополитика,  предмет,  определение,  регион,  политика,  география,  функция,  теория, 
практика, категория, государство, державa.  
Keywords: geopolitics, subject, definition, region, policy, geography, function, theory, practice, category, state, 
power. 
 
Қазіргі саяси проблемаларды зерттеудің салыстырмалы түрдегі өз алдына жеке бағыттарының бірі – 
геосаясат.  Геосаясатты  талдаудың  өзіндік  ерекшелігі  саясаттың  кеңістік-географиялық  факторларын 
қарастырумен, макросаяси үрдістерді зерттеумен, тұрақты жəне ұзақ мерзімді сипаттағы құбылыстарды 
ашатын  ұғымдар  мен  категорияларды  кеңінен  қолданумен  байланысты.  Мұндай  ғылыми  амал  əсіресе 
геосаяси проблемаларын қарастыру кезінде аса маңызды. 
Соңғы уақыттары геосаясаттың, геосаяси білімнің  маңыздылығы айтарлықтай артты. Қазіргі кезде 
Қазақстанның  геосаясаты  туралы,  геосаяси  факторлары,  геосаяси  жағдайы  жөнінде  жəне  т.б.  туралы 
жиі  естіледі.  Алайда,  осы  тақырыпта  сөйлейтін  адамдардың  бəрі  бірдей  геосаясат  дегеннің  не  екенін 
жəне оның мəнінің неде екенін, пəніне не жататынын жете айыра алмайды. Соған қарамастан геосаясат 
дүниежүзі  тарихын  пайымдаудың  ерекше  амалы  ретінде  қазіргі  Қазақстанның  шынайы  саясаты 
тұрғысынан өте үлкен пайдасы бар.  
Саяси  ғылымда  геосаясаттың  мəселелерін  зерттеу  маңызды  орын  алады.  Осымен  байланысты 
геосаясаттың  аса  маңызды  саяси  ғылыми пəндердің  бірі  екенін  атап  көрсетуіміз  қажет, өйткені  онсыз 
қазіргі  саяси  əлемнің  шынайылығын  толықтай  анық  түсіну  мүмкін  емес.  Геосаясатты  дұрыс  түсіну 
үшін, ең алдымен, оның жүйелік талдау тұрғысынан пəнін айқындап, анықтама беру қажет.  
Геосаясат – бұл саяси ғылымдар теориясының іргелі ұғымдарының бірі, ол мемлекеттердің немесе 
мемлекеттер  блоктарының  аумақтық – кеңістікте  орналасу  ерекшелікті  жағдайының  негізінде 
локальдық, аймақтық, құрылықтық жəне жаһандық халықаралық үрдістерге нақты тарихи ықпал етудің 
формасы  мен  орнын  сипаттайды.  Геосаясаттың  тарихи  қалыптасуы  оның  пəні  мен  анықтамасын 
зерттеулерге байланысты. 
Геосаясатқа  арналған  жарияланымдардың  молдығына  қарамастан, «геосаясат»  ұғымына  берілген 
анық анықтама бар деп айта алмаймыз. 1916 жылы швед ғалымы Р. Челлен «Мемлекет өмір формасы 
ретінде » атты еңбегінде ғылыми айналымға енгізген « геосаясат» терминінің этимологиясы туралы сөз 
етейік.  
Термин  екі  сөзден  тұрады. «Геосаясат»  терминіндегі  префикс  гео-  (гректің  де - Жер  сөзінен 
шыққан) ең басты болып табылады, ол кеңістікте тұрған жерін білдіреді. «Геосаясат» ұғымының екінші 
бөлігі – саясат сөзі (гректің  politiкe – мемлекетті басқару өнері мағынасын береді). 
Геосаясат  мемлекеттің  (мемлекет  топтарының)  саясатында  сөзсіз  зерттеудің  негізіне  жататын 
географиялық,  кеңістіктік – аумақтық  аспектіні  қарастырып  қана  қоймайды.  Ол  планетадағы  өмірді 
(планетааралық  жəне  аймақтық  көлемде),  даму  үрдістерін  зерттейді,  өйткені  оларға  мемлекеттер, 
аймақтар  жəне  жалпы  бүкіл  əлем  тартылған,  олардың  өмір  сүру  механизмдері,  жалпы  əлем 
қауымдастығы  эволюциясының  жəне  əсіресе  оның  сегменттерінің  (соның  ішінде  мемлекеттер) 
қозғаушы  күштері,  негізгі  құрылымдары  мен  субъектілері,  стратегиялық  бағытта,  заңдылықтары, 
қағидаттары, тенденциялары қамтылған.  

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
72  
Геосаясат өтпелі əлемдік қауымдастықтың жаңа парадигмалары мен модельдерін жасайды. Сонымен 
бірге, ол геосаясат саласында – халықаралық жүйенің əртүрлі деңгейлерінде (жаһандық, аймақтық жəне 
локальдық) акторлар (əрекет етуші адамдар) жүзеге асыратын саяси өмірдің халықаралық аренасында 
əрекет  ететін  стратегияны  дайындау,  қабылдау  жəне  оны  іске  асыру  көзқарасы  тұрғысынан  алғанда 
мемлекеттердің жəне əлемдік қауымдастықтың проблемаларын қарастырады.  
Осылайша,  геосаясат – бұл  мемлекеттің  орналасқан  жерінен  шыға  отырып  жүргізетін  саясаты, 
мемлекетті басқару өнері.  
Географияның,  саясаттанудың,  тарихтың,  əлеуметтанудың,  демографияның,  геоэкономиканың, 
этнологияның  жəне  адамзат  білімінің  басқа  да  салаларының  элементтерін  синтездеу – геосаясаттың 
ерекшелігі  болып  табылады.  Бұл  кездейсоқ  нəрсе  емес,  өйткені  геосаясат  мемлекеттердің  тарихи- 
географиялық  динамикасын  кешенді  зерттеуді  өзіне  мақсат  етіп  қойған.  Сондықтан  ол  басқа  да 
ғылымдармен  жəне  ғылыми  пəндермен  тығыз  байланысқан.  Геосаясат  басқа  ғылымдардан  əртүрлі 
əдістер  мен  амалдарды  алады  жəне  оларды  белсенді  пайдаланады.  Осылайша,  геосаясат – шекаралық 
пəн, əртүрлі ғылыми білімдерді өзіндік бір түсіндіру жолы [1]. 
Сонымен қатар, геосаясат – өз алдына жеке ғылыми пəн. Оның өзінің жеке зерттеу объектісі жəне 
пəні, категориялық-ұғымдық аппараты, атқаратын функциялары, сонымен бірге зерттеу əдістері бар.  
Ғылыми пəн ретіндегі геосаясаттың объектісіне планетааралық кеңістік (құрғақ жер, теңіздер жəне 
мұхиттар,  біздің  үстіміздегі  ауа  мен  ғарыш  кеңістігі),  сонымен  бірге  əлемдік  қауымдастықта  жүріп 
жатқан геосаяси үрдістер мен құбылыстар жатады. 
Осымен  байланысты  геосаясаттың  объектісі  мен  пəні  туралы  талас-  пікірлердің  жүргенін  жəне  де 
бүгінде  жүріп  отырғанын  айтуымыз  қажет.  Көбінесе  «геосаясат»  ұғымы  мейлінше  кең  көлемде 
түсіндіріледі.  Бұл  осы  салыстырмалы  түрдегі  жаңа  ғылыми  пəннің  өзіне  тəн  белгілерін  жояды,  оның 
шекарасын  шайып  кетеді.  Геосаясаттың  пəні  экономикалық,  əскери-стратегиялық,  табиғи-ресурстық, 
экологиялық  жəне  басқада  сипаттағы  мынандай  пəндермен:  халықаралық  қатынастар,  сыртқы  саясат 
жəне т.б. проблемаларына араласып,  сіңіп кетеді.  
Көптеген  зерттеушілер  геосаясаттың  пəнін  жеке  ғылыми  пəн  ретінде  анықтамай-ақ,  геосаясатты 
өзара  ықпал  ететін  жəне  мемлекеттің  стратегиялық  əлеуетіне  үлкен  ықпал  жасайтын  географиялық, 
тарихи, саяси жəне басқа да факторларды кешенді зерттейтін ғылым ретінде қарастырады.  
Əрине, геосаясат ғылыми пəн ретінде пəнаралық қоғамтану шеңберінде қалыптасты. Ол физикалық 
жəне  саяси  география,  саяси  экономика  жəне  əскери  география,  статистика,  саяси  ғылым, 
этнопсихология жəне басқа да гуманитарлық, техникалық  жəне жаратылыстану ғылымдары негізінде 
пайда болып, олардың синтезделуінің арқасында геосаясат сапалы жаңа қоғамдық білім ретінде көрінді. 
Сондықтан бұл ғылыми пəннің өзіне тəн ерекше объектісі, пəні, категориялық аппарат жүйесі бар. 
Геосаяси  зерттеулерде  қолданылатын  негізгі  ұғымдар  мен  категорияларға  геостратегия, 
геостратегиялық  сызықтар,  геостратегиялық  аймақтар,  геосаяси  аймақтар,  əлемдік  геосаяси  кеңістік 
жəне  т.б.  жатқызуға  болады.  Геосаясаттың  зерттеу  методологиясының  өзіндік  ерекшелігі,  оның  мəні 
халықаралық  қатынастардың  тəуелділігін,  сонымен  қатар  қайсыбір  елдердің  жəне  халықтардың  өмір 
сүруі мен дамуын географиялық кеңістіктің жағдайына орай қарастырумен байланысқан.  
Геосаясаттың  саяси  ғылыммен  ең  тығыз  да  тікелей  байланысы  бар,  өйткені  ол  Жерге  жəне  саяси 
үрдістерге  қатынас  жөніндегі  ғылым  болып  саналады.  Шын  мəнінде  геосаясат  кеңістіктегі  саяси 
организмдер  жəне  оның  құрылымы  туралы  ғылым.  Бұл  тұрғыдан  алғанда  ол  ең  алдымен  мемлекетті 
(саясатты) « үлкен кеңістік» көзқарасымен қарастыратын саяси географиямен тумалас. 
Геосаясат  саяси  құбылыстарды  олардың  кеңістіктегі  өзара  қатынасын,  олардың  Жерге  жəне 
этномəдени факторларға ықпалын зерттейді. Осы тұрғыдан алғанда ол, саясатқа барынша көңіл қояды, 
өзінің назарын саяси құбылыстарға географиялық түсініктеме беруге жəне географиялық аспектілеріне 
талдау жасауға тырысады.  
Геосаясат  саяси  мақсаттарда  физикалық  орта  факторларды  ашып,  зерттеу  мүмкіндіктерін  белсенді 
пайдалануға жəне оған мемлекеттің əскери-стратегиялық, экономикалық жəне экологиялық қауіпсіздігі 
мүддесінің  ықпал  ететіне  баса  көңіл  аударатынын  айтуымыз  қажет.  Геосаясат  пəніне  мемлекеттің 
аумағымен,  оның  шекарасымен,  ресурстарды,  адам  ресурстарын  қосқанда,  ұтымды  пайдалану  жəне 
бөлумен байланысқан проблемалар да кіреді.  
Сайып келгенде, жоғарыда айтылғандардан келіп, геосаясатқа келесі анықтаманы беруге болады. 
Геосаясат – бұл  саяси  үрдістердің  мемлекеттер  орналасқан  аумақтық-кеңістікке,  олардың 
климатына,  табиғи  ресурстарына  жəне  т.б.  тəуелділігін  мойындаудан  басталатын  саяси 
тұжырымдамасы, білімдер жүйесі.  

№4. 2013  
 
 
73 
Геосаясат кеңістікті саясат (мемлекет) тұрғысынан қарастырады. Геосаясаттың тарихи қалыптасуы, 
ең  алдымен,  географиялық  детерменизм  тұжырымдамаларымен  байланысты.  Қоғам  өмірінің  табиғи 
факторларының  арасында,  объективті  өмір  сүретін,  детерменизм  тұжырымдамасы  өзендік 
коммуникацияны,  теңізге  шығу  мүмкіндігінің  бар – жоғын,  елдің  теңіз  жағалауына  немесе  аралда 
орналасу жағдайына, көршілермен қатынасты  дамыту үшін табиғи кедергілердің  (таулар, батпақтар, 
шөлдер  немесе  көлдер)  бар – жоғына,  мұндай  қатынас  мемлекеттердің  əртүрлі    көзқарасы  бойынша 
ұзындығы,  мемлекеттерге  көрші  елдерге  қатысты  оның  кеңістіктегі  жағдайы  жəне  олардың 
əрқайсысымен  шекараның  ұзындығы,  халық  саны,  оның  ел  аумағындағы  жəне  шекаралас 
мемлекеттердегі этнодемографиялық көрсеткіштері, ел этностарының ел ішіндегі көршілеріне жəне шет 
елдік көршілеріне қатысты тарихи қалыптасқан мақсаттары жəне т.б. бөліп көрсетті [2]. 
Осымен  қатар,  ХІХ  ғасырдағы  ірі  халықаралық  қақтығыстардың  жəне  Бірінші  дүниежүзілік  соғыс 
тəжірбиесі аса көп адамдарды, техниканы, азық-түлікті, қару-жарақты жəне т.б. күрделі географиялық, 
саяси  жəне  əскери  жағдайды  (жау,  одақтас  жəне  бейтарап  мемлекеттер  шекарасының  үйлесімділігі, 
бейбіт уақыттағы коммуникацияның қалпы мен өткізу, сіңу қабілеті) жəне жаудың əскери белсенділігін 
(тексерулер,  десанттар,  артиллерияның  алысқа  атылуы  жəне  оның  тиімділігі,  су  үсті  жəне  су  асты 
флотының, авиацияның ықпалы жəне т.б.) үйлестіретін маневрдің теориялық моделін жасау қажеттігіне 
əкеп соқтырды. 
Осымен  байланысты  белгілі  географиялық  кеңістіктегі  саяси  ұйымдарды  түсінуге,  пайымдауға 
талпыныс жасау ежелгі дүниеден (Геродот, Фукидид, Страбон, Полибий) басталғанын айтуымыз қажет. 
Жаңа  заманда,  ұлы  географиялық  ашулардан  кейін,  көптеген  көрнекті  ойшылдар  халықтардың 
əлеуметтік- саяси өміріне географиялық жəне демографиялық факторлардың ықпалына байыпты көңіл 
аудара  бастады.  Екі  дүниежүзілік  соғыс  аралығы  кезеңіндегі  геосаясат  Германияда  барынша  күшті 
таратылды,  сөйтіп  ол  фашизмнің  ресми  доктринасы  деңгейіне  дейін  көтерілді. 20-шы  жылдары 
Мюнхенде  генерал  К.  Хаусхофер  басшылығымен  геосаясат  институты  құрылды,  журнал  шығарылды. 
Фашистік  геосаясаткерлер  мүдделеріне  сəйкес    аумақтар,  халықтар  жəне  табиғи  байлықтар  туралы 
мəліметтер  жинады,  өздерінің  əлемге  үстемдік  орнату  мақсатын  ақтады,  Германия  үшін  «өмірлік 
кеңістікті» кеңейту қажеттігін дəлелдеді.  
Англияда  географ  Х.  Маккиндер  геосаясатты  насихаттады,  оның  пікірінше,  əлемдік  саясаттың 
негізін  Еуразия  құрлығына («əлемдік  аралда»)  үстемдік  ету  үшін  күрес  құрайды.  Адмирал  А.  Мэхэн 
американың  алғашқы    геосаясаткерлерінің  бірі  болды.  Ол  Американың  жаһандық  үстемдік  орнатуын 
заңдылық  деп  есептеді,  оның  көзқарасы  бойынша  оны  АҚШ-тың « аралдық»  жағдайы  айқындаған, 
өйткені  оған  бүкіл  жер  шарындағы  теңіз  жолдарына  үстемдік  ету  қажеттілігі  мəжбүр  еткен. 
Американың  геосаяси  теориялары  дəстүрлі  географиялық  критерийлерге  елдің  ғылыми-техникалық 
даму деңгейі, ұлттық психологиясы жəне т.б. өлшем- бірліктерді қосты.  
Екінші  дүниежүзілік  соғыстан  кейін    ФРГ,  басқа  да  Батыс  Еуропа  елдерінде,  əсіресе  АҚШ-та 
геосаясат  тұжырымдамаларын  қарқынды  дайындау  жүргізілді.  Геосаясатта  басты  орынды  басқа 
құрлықтардағы халықтардан «Батыс Еуропа өркениетінің» климатының артықшылығын, сонымен қатар 
Батыстың  «теңіздік»  жəне  «мұхиттық»  державалары  мен  Шығыстың  «құрылықтық»  державалары 
арасында, «алдыңғы қатарлы» индустриалды Солтүстік пен « артта қалған» аграрлы Оңтүстік арасында, 
яғни дамыған жəне дамушы елдер арасында географиялық себепші болған антагонизмді негіздеу алды. 
КСРО-да ұзақ уақыт бойы геосаясат импералистік мемлекеттердің аумақтық экспансиясын ақтауға 
бағытталған буржуазиялық саяси тұжырымдама ретінде саналды. 
Əрине,  геосаяси  доктриналар  əртүрлі  бағытта,  соның  ішінде  экспансионистік  бағытта  да  болуы 
мүмкін.  Алайда  геосаясат  мемлекеттің  сыртқы  жəне  ішкі  саясатына  жағымды  қызмет  ете  алады  жəне 
қызмет  етуге  тиісті.  ХХ  ғасырдың 80-жылдарында  ғылыми  ойдың  осы  бағытын  қайта  бағалау  жүрді. 
Геосаясат қазіргі Қазақстанның сыртқы саясат басымдықтарын анықтауда, ішкі саясаттың міндеттерін 
қалыптастыруда  бірден-  бір  құрастырушыға  айналған.  Осылайша,  геосаясат  Қазақстан  мемлекетінің 
практикалық саясатының бірден-бір маңызды факторына айналды.  
Геосаясат  нақты  мазмұнмен  барынша  толығады  жəне  байытылады.  Қазіргі  əлемнің  өзгеруіне 
мейлінше  белсенді ықпал етеді. Ол əлемдік жəне аймақтық жағдайды өлшейтін шынайы құрал болумен 
қатар,  жетекші  елдер  мен  əскери-саяси  блоктардың  саясатын  болжамдаудың  кілті  қызметін  көбірек 
атқаруда.  ХХІ  ғасырда  геосаясаттың  жетекші  қоғамтану  ғылымдарының  бірден-бір  позициясын 
иеленетін ғылыми пəн болатынын айтуымыз керек. 
Геосаясаттың пəні – планетааралық кеңістікте (немесе оның белгілі бір бөлігінде) əлемдік, аймақтық 
жəне мемлекеттік мəселелерді шешу барысындағы геосаясат субъектілерінің арасындағы өзара қарым- 

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
74  
қатынас. Басқаша сөзбен айтқанда, геосаясаттың пəні бұл планетааралық кеңістікке бақылау орнатуды 
зерттеу. 
«Кеңістік» категориясы геосаясатта басты категория болып саналады, өйткені бірде-бір мемлекеттік 
түзілім кеңістік өлшемінен тыс өмір сүре алмайды. Əдетте кеңістіктің бірнеше өлшемін бөліп көрсетеді. 
Мысалы,  кеңістіктің  территориялық-географиялық  өлшемі,  кеңістіктің  əуе-ғарыштық  өлшемі  (əуе 
шекаралары  жəне  оларды  мемлекеттің  игеру,  пайдалану  жəне  бақылау  қабілеті);  кеңістіктің  саяси 
өлшемі  (саяси-əкімшілік  шекаралары,  мемлекеттің  аумақты  жəне  халықты  бақылау  қабілеті); 
кеңістіктің  экономикалық  өлшемі  (мемлекеттің  аумақты  экономикалық  игеруі,  шетелдер  аумағына 
экономикалық ықпал жасау, соның ішінде ұлттық валюта жəне инвестиция, жылжымайтын мүлік сатып 
алу  арқылы  ықпал  ету    қабілеті);  кеңістіктің  ақпараттық-мəдени  өлшемі  (ұлттық  мəдениет  пен  тілдің 
ықпал жасай алу қабілеті, соның ішінде шетелдерге, басқа халықтар мен мəдениетке əсер ету қабілеті, 
əлемдік ақпараттық кеңістікке қатысуы, соның іщінде жаһандық коммуникативтік желілерде (ғаламтор) 
болуы). 
Геосаясаттың дəстүрлі элементтеріне, мемлекеттің кеңістік-аумақтық сипаттамасына: географиялық 
жағдайы;  ұзындығы;  үйлесімдігі;  жер  қойнауы  (табиғи  ресурстар);  жертарап;  климат;  демографиялық 
сипаттама (халықтың көлемі жəне құрылымы, оның сапасы) жəне т.б. жатады. 
Геосаясаттың дəстүрлі емес элементтеріне (соңғы жарты ғасырда қосылған жəне мемлекеттің күші 
туралы бұрынғы түсінікті өзгерткен жəне халықаралық саясатқа ықпал ететін көп түрлі факторлардың 
əсер ету басымдығы) мыналарды жатқызуға болады: жаппай қырып- жою қаруының пайда болуын жəне 
таралуын,  бұл  орайда  ең  алдымен  зымыран – ядролық  (сонымен  қатар  биологиялық)  қарулардың 
таралуы,  бұлар  қолында  бар  мемлекеттер  бір - бірінен  қашықтығына,  жағдайына,  климатына  жəне 
халқының  санына  қарамастан,  бір-бірімен  күшін  теңестіреді;  шекара  дегенді  білмейтін,  адамдардың 
жаппай орын ауыстыруын арттырып отыру тəн, миграциялық үрдістер; бүкіл планетааралық кеңістікті 
қамтыған  жəне  мəдени-ақпараттық  кеңістіктегі  дəстүрлі  шекараны  қиратуға  соқтыратын  жаһандық 
коммуникацияның  кеңейуімен,  ақпарат  жəне  байланыс  құралдарының  дамуымен  байланысқан 
геоақпараттық үрдістер (əсіресе, ғаламтордың жаһандық желісі, ғарыштық жəне мобильді байланыс). 
Геосаясат объективті шынайылықты қарастырып, мемлекеттегі жəне мемлекетаралық қатынастардағы 
көп түрлі байланыстарды, қарым-қатынастарды жəне үрдістерді зерттейді, сонымен қатар ол практикалық 
əрекет  үшін  ұсыныстарды  қалыптастырады.  Сөйтіп  ол  маңызды  функцияларды  атқарады,  соңғылардың 
қатарына танымдық (гносеологиялық), болжамдық , басқарушылық (басқарушының ықпал ету міндетін), 
сонымен бірге идеологиялық функцияларды жатқызуға болады [3].  
Геосаясаттың    танымдық  (гносеологиялық)  функциясы  ең  алдымен  мемлекеттердің,  халықтардың, 
өркениеттердің геосаяси даму құбылыстарын, үрдістердің, бағыт-бағдарларын зерттеумен байланысты. 
Бұл  функция  жалпы  əлемдегі  жəне  оның  жекелеген  бөліктерінде  жүріп  жатқан  негізгі  бағыт – 
бағдарларды, бағыттарды түсіну үшін қажетті геосаяси білімдердің маңызды қайнар көздік міндеттерін 
атқарады.  
Геосаясаттың  болжамдау  функциясы.  Ол  танымдық  функциядан  келіп  шығады,  бұл  табиғи  нəрсе, 
өйткені  барлық  геосаяси  зерттеулер  (теориялық  жəне  эмпирикалық)  əлемдегі,  аймақтардағы, 
мемлекеттегі,  бұларға  мемлекетаралық  өзара  əрекеттерді  (ынтымақтастық  пен  қарсыластық), 
өркениетаралық  өзара  əрекеттерді,  алуан  түрлі  қақтығыстарды,  соның  ішінде  этносаралық,  дінаралық 
жəне т.б. қосқанда, геосаяси жағдай дамуының сценарийлері мен нұсқаларына дұрыс болжам жасауға 
бағытталған.  Болжамдау  функциясының  мақсаты – геосаяси  жағдайдың,  геосаяси  құрылымның, 
жекелеген  мемлекеттердің,  күштер  арасалмағының  даму  болашағын  (таяудағы,  орта  мерзімдегі, 
алыстағы) анықтау. Осыған орай кең көлемде талдау жұмыстары, мониторингтер, модельдеу жəне т.б. 
жүргізіледі. 
Геосаясаттың  басқарушылық  функциясының  мəні  (басқаруға  ықпал  ету  функциясы)  басқару 
шешімдерін қабылдау үшін, практикалық ұсыныстар мен нақты қорытындылар дайындау үшін қажетті 
нақты эмпирикалық ақпараттарды жинауға, қорытындылауға жəне талдауға саяды.  
Кез  келген  қызмет  түрі  басқаруда  жəне  басқарушылық  шешімдер  қабылдауда,  əсіресе  мемлекеттік 
деңгейде,  біріншіден,  үлкен  мөлшерде  ақпарат  (пəндік  жəне  жан-жақты)  жинау  мен  оны  өңдеу  талап 
етіледі; екіншіден, əртүрлі факторлардың (геосаясатта – саяси, географиялық-кеңістіктік, стратегиялық, 
демографиялық,  ресурсты    -  экономикалық,  климаттық  жəне  т.б.)  əрекетін  есепке  алу;  үшіншіден, 
жағдайға  парасатты  баға  беру;  төртіншіден,  алда  тұрған  əрекеттердің  түпкі  ойын,  ниетін  айқындау; 
бесіншіден, жағдайға сəйкес шешім қабылдау талап етіледі.  

№4. 2013  
 
 
75 
Талдаушылар  мен  геосаясаткерлердің  қызметінің  нəтижесінде  қоғамдық  қатынастарды  басқаруды 
жетілдіру мақсатында, геосаяси үрдістер мен оқиғаларды басқару үшін, əрекет етудің геостратегиясын 
дайындау үшін нақты қорытындылар мен ұсыныстар қалыптасады. 
Геосаясаттың  идеологиялық  функциясы  билеуші  элитаның  мүдделерін  білдіруден,  өз  мемлекетінің 
сыртқы  саяси  бағытын  жəне  практикалық  əрекеттерін,  өз  өркениетін  негіздеуден  көрінеді.  Ол 
мемлекеттің  халықаралық  имиджін,  қоғамдық  пікірді  қалыптастыруға,  адамдардың  санасын 
айналдыруға,  оларда  қабылдау  мен  мінез-құлықтың  белгілі  бір  стереотиптерін  жасауға  бағытталған. 
Мысалы, «екі  стандартты»  саясатқа  əкелетін,  күш  көрсету  əрекеттерін  негіздеген,  ешбір  кінəсі  жоқ 
адамдардың өлімін ақтаған (Югославия, Ирак) АҚШ  геосаясатының апологеттік, адвокаттық сипатын 
айтуға болады. Бұл көбінесе Американың геосаясатының идеологиялық функциясынан «туындайды». 
Осылайша,  геосаясат  қоғамда  жəне  мемлекетті  басқару  жүйесінде  маңызды  ғылыми-практикалық 
функция атқарады, оның білімі əлемде, аймақтарда жəне мемлекеттерде жүріп жатқан өтпелі өзгерістер 
мен  үрдістерге  дұрыс  бағыт-бағдар  ұстауға,  соған  сəйкес  практикалық  əрекет  етуге,  қолайлы  басқару 
шешімін қабылдауға мүмкіндік береді.  
Жоғарыда баяндалғандарды түйіндей келіп, геосаясаттың маңызды ғылыми пəннің бірі екенін, онсыз 
толық жəне қайшылықты қазіргі əлемнің шынайылығын анық түсіну мүмкін еместігін айтуымыз қажет. 
Геосаясат – саяси,  қоғамдық  жəне  кəсіби  институттар  мен  ұйымдар  үшін  жəне  өкілдеріне  қажетті 
таразыға  тартылған  жəне  негізделген  басқару  шешімдерін  қабылдау  үшін  практикалық  мəні  зор 
геосаяси  білімнің  теориялық  қайнар  көзі.  Жетекші  геосаясаткерлердің  доктриналарына  жан-жақты 
талдау  жасау  əлемнің  жетекші  державаларының  сыртқы  саяси  қызметін  жақсы  түсінуге  жəне 
болжамдауға жеткізеді. Соңғы кезде Қазақстанда өзінің бірегей геосаяси амалдары, тұжырымдамалары 
пайда болды, олар сыртқы жəне ішкі саясатты жүзеге асыруда айтарлықтай көмек көрсетіп отыр. 
 
ƏДЕБИЕТ 
 
1 
Котляров И. Международные отношения.- Минск, 2005.- С.160-161. 
2 
Тавадов Г.Ж. Основные положения геополитики // Геополитика : проблемы и суждения.- М., 2003. – С. 
20-23 
3 
Пагадин И.П. Геополитика США. – СПб., 2010.- С. 150-151. 
 
REFERENCES 
 
1 
Kotljarov I. Mezhdunarodnye otnoshenija.- Minsk, 2005.- S.160-161 
2 
Tavadov G.Zh. Osnovnye polozhenija geopolitiki // Geopolitika : problemy i suzhdenija.- M., 2003. – S. 20-23 
3 
Pagadin I.P. Geopolitika SShA. – SPb, 2010.- S. 150-151 
Геосаясаттың пəні жəне анықтамасы: жүйелік талдау. 
 
Предмет и определение геополитики:  системный анализ. 
Резюме 
В статье рассматривается предмет и определение геополитики в контексте политической науки. Вместе с тем 
уделено внимание и дискуссионным, недостаточно изученным вопросам. 
 
Subject and geopolitics definition: system analysis. 
Summary 
This article deals with the objects and distinguishment of geopolitics in the context of the political science. 
However, we have paid great attention for the discussional and under-researched issues. 
 
 
Поступила 14.05.2013 г. 
 

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
76  
ƏОЖ (091)(4/9) 
 
Н.Р. МҰСАЕВА 
М.Əуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік университеті 
 
ӨНЕРТАНУ – А.СҮЛЕЙМЕНОВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ӨЗЕГІ 
 
Аннотация 
 
Өнер – А.Сүлейменовті  ұдайы  ойландырған  өзекті  тақырып.  Өмір  мен  өнердің  біртұтастығының  мəнін, 
мағынасын аша отырып, өнердің рухани түлету, тазарту функциясын негіздеген. 
 
Кілт сөздер: өнер, өнертыныс пен өміртыныс, катарсис. 
Ключевые слова: искусство, искусство-жизнь, жизнь-искусство, катарсис. 
Keywords: art, art-life, life-art, catharsis. 
 
А.Сүлейменовтің əруақытта назарында болған, шығармашылығының негізгі арқауы, күре тамыры - 
өнер феномені. 
Өнердің  тылсым  табиғаты  мен  құдырет-киесін  ашу  үдерісінде  өзі  де  сөз  өнерінің  майталман 
шеберіне  айналды.  Оның  ойлау  əлемінде  өнер  тақырыбы  екі  ракурста  өрбіп  отырған,  бір  жағынан, 
өнердің мəні мен мағынасы, яғни теориясы іздестірілді, екінші жағынан, оның тамыры терең тарихынан 
мол мəліметтер кеңінен пайдаланылды.  
Адамның бар болуы – оның жүрегінің соғуы. Жүрек тоқтаса, өмір де тоқтайды. «Жүректің соғысы – 
физиология, ал жүректің не қуаныштан, не үрейден барып бас алатын лүпілі – эстетика, өнер»  [1, 720], 
-  деген  Асқар  пікірін өнердің  философиялық  анықтамасы  деп  қабылдауға  болады.  Онда  бүкіл  сананы 
дүр сілкіндіріп, ішкі жан дүниені алай-түлей етіп, қозғалысқа келтіретін, жүректі лүпілдететін өнердің 
күші айшықталған. 
Иə,  өнер-өмір,  жүрек  дірілі,  жан  айқайы,  жанның  рухы,  қуаты.  Ол  сөз  боп  атылады,  күй  болып 
құйқылжиды,  сурет  боп  салынады,  сұңғат  боп  қаланады,  мүсін  боп  құйылады,  ою  болып  ойылады. 
Сөйтіп,  өнерде  əлем  мен  адам,  болмыс  пен  ойлау  біртұтастығы  қалыптасады.  Ол – табиғат  пен  адам 
қатынасының  өзара  əбден  бауырласып,  біте  қайнасқан,  бірегей  бірлестігінен  туатын  нағыз  жарастық 
үйлесімі.  Өнердің  қоғамдық  сананың  басқа  түрлерінен  айырмашылығы,  оның – танымның  барлық 
деңгейілері мен қабаттарына ашықтығы. Сəні мен салтанаты сыртынан-ақ мен мұндалап тұратын сұңғат 
туындысын əркім-ақ бағалай алады. Өрелі өнер кез келген адамға жақын. Өйткені өнер сезімнің қылын 
шертеді. 
«Өмір – тəн,  өнер – жан;  тəн  тұншыққанда – жан  шыңғырады» [1, 716], - деп  жазушы  өнердің 
өмірдің  өзінен,  ондағы  əлеуметтік,  саяси,  мəдени,  рухани  болмыстың  өзегінен  өрбитінін  еске  салады. 
«Өміртыныс»  пен  «өнертыныс» – о  бастан-ақ  тонның  ішкі  бауындай  терең  байланысқан,  туа  біткен 
біртұтас тиянақтылық. 
«Өміртыныс», «өнертыныс», «өнер-өмір», «өмір-өнер» терминдері – А.Сүлейменовтің өнердің мəнін 
іздестірудегі  сүбелі  жетістіктері.  Бұл  ұғымдар  өнер  теориясын  тереңдетеді,  өнердің  табиғатын  ашуға 
жол салады. «Суреткерлік түйсік» дегеніміз – өткен менен кеткенді, бүгін мен ертеңді, кейіннен келер 
күндерді  жыландай  ғылып,  жымын  білдірмей  өре  алатын  ерекше  сипаттағы,  тылсым  түйсік.  Өнер 
адамдарының  бір  тамыры  артық  соғады  дейтін,  жиі  ауызға  алынатын  қарапайым  ғана  пайымдауда 
үлкен  мағына  мүлгіген.  Екінің  бірі  өнерлі,  киелі,  дуалы  емес.  Мұны  Асқар  «нақты  əлеуметтік-саяси 
шаршыда  тірлік  кешкен  ұлты  мен  жұртының  арғысы  мен  бергісін  қатардағы – кейінгі,  қарабайыр – 
ілгергі  ықпалдың  ығында  жүріп  шарламай,  табиғат  тəңірінің  қойын-қоншынан  шығып  іздеу  бірінің 
бірегейінің ғана оң жамбасына келетін дүр-сілкіністерден» [1, 660] деп түсіндіреді. «Дүр-сілкіністер» – 
өнер адамының тұла бойын, бүкіл бітім болмысын тұра алмастай етіп буып тастаған шабыт тасқыны. 
Ол  əкенің  қанымен,  ананың  сүтімен  даритын  қасиет.  «Сүйекке  сүтпен  сіңген»  осы  қасиеттің  өзінің 
сыртқа  жанартау  болып  атылуы  да  оңай  шаруа  емес.  Оған  ұзақ  уақытқа  созылған  «сүрлеу  мен 
соқпақтар, қылшатас шатқалдар», сыңсып ататын сарала таңдар» [1, 717], яғни ұдайы еңбек, тынымсыз 
ізденіс,  үнемі  ойлану  қажет.  Табиғи  талант  та  үнемі  баптаумен,  күтім  жасаумен  тереңдейді.  Өнерді 
көңіл желігіне жатқызуға болмайды. Ол өз бойына сандаған ғылым салаларын сіңіре алады. Нағыз өнер 
иесі ешуақытта ойшылдықтан қол үзбейді. 

№4. 2013  
 
 
77 
Шынайы  да шыншыл,  ойлы  дүниелер  өмір  шындығынан  бастау  алғанда  ғана  өзінің  табынушысын 
табады, жүректен шығып, жүрекке жетеді. 
А.Сүлейменов – жаратылысынан-ақ несібелі өнер адамдарының ерекше міндеті мен жауапкершілігі 
туралы көп ойланған жазушы. 
Өнер адамы – қоғамдағы болып жатқан оқиғаларды, көңіл-күйді, топтық өмір тынысын «өз басынан 
өткергендей», «қансөлін қашырмай» өнер деңгейінде бүйірін соғып тыныс алып тұрған шығарма, тірі 
шығарма деңгейіне көтеруге міндетті. Адамның суреткерлігіне, суреткердің азаматтығына сын туар сəт 
те осы. Суреткер нені көрді? Бұл бір. Суреткер неге көрді? Бұл екі ... 
Суреткер  жауапкершілігі  деген  мəселені  таратып  айтқанда  ендігі  бір  кезігетін  ұрымтал  сəт:  нені 
көргенін, неге көргенін қалай айтыпты. Бұл үш» [1, 718]. 
Міне,  А.Сүлейменов  нағыз  суреткер  бағындыратын  биіктікке  жақындататын  міндет  пен 
жауапкершіліктің жоғары өлшемдерін анықтады. 
Тарихшы қоғамдағы көзге түсерлік елеулі оқиғаларды баяндап, оның алғышарттарын, салдарларын 
тəптіштеп түсіндіреді. Саясаттанушы қоғамдық қатынастарды қозғалысқа келтіретін негізгі күштердің 
əрекетін  сипаттайды.  Əлеуметтанушы  қоғамдық  қатынастардың  субъектілерінің  əлеуметтік,  мəдени, 
құндылықтық жағдайын, бұқараның күйін, қоғамдық пікірді талдайды. Ал өнер адамдары қоғамда пісіп 
жетілген эмоциялық-психологиялық күй əлеміне үңіледі. 
Өмірді  ұғындыруда,  өмірді  тануда,  өмірді  өзгертуде  əрбір  өнер  иесінің  өзі  табынатын  пірі,  оған 
шырақ болатын шамшырағы болады. А.Сүлейменов: «Ел сүйеді екенсің, жер сүйеді екенсің, өзіңді Отан 
мен  қоғамның,  өткен  мен  кеткеннің,  бүгін  мен  ертеңнің  бел  баласы  сезінеді  екенсің – болмасты 
көргеніңді  болмашы  себеп  айтып  ақтама» [1, 718] – деп  ақыл  айтып,  Махамбет  пен  Абай  салған 
əлеуметтік аңғардан ауа ақпауымыз» [1 ,718] қажеттігін ескертеді. 
Ал  Махамбет  пен  Абай – қазақ  рухындағы  тəкаппар,  өршіл,  менмен  сезім  мен  парасатты  «суық» 
ақылдың  бетпе-бет  келуі,  өзара  ұшырасуы.  Бірі  «мен,  мен,  мен  едім,  мен  Нарында  жүргенде,  аңырап 
жүрген  ер  едім»  деген  жалынмен,  жігермен,  ал  екіншісі  «жүрегімнің  түбіне  терең  бойла,  мен  бір 
жұмбақ  адаммын  «оны  да  ойла»  деп,  тылсым  философиялық  толғаныспен,  күрсініспен  өмірден  өтті. 
Екеуін  біріктіретін  бір  арна – туған  еліне,  жеріне,  атамекеніне  адалдығы,  ар  тазалығы,  шексіз 
сүйіспеншілігі.  А.Сүлейменов  мұны  кез  келген,  тіпті  ұйықтап  қалған  сананы  селт  еткізіп,  сүйкеп 
өтетіндей өткірлікпен атап көрсеткен. 
«Бұл  тұста  ел  деп  еңіреген  арғы-бергі  ардагерлерді  көзінен  тізбей-ақ  ХІХ-ғасырдай  атжалман 
ғасырдың  темір  балқытар  кернейінен  тотығып  қана  шыққан  Махамбеттің  наркеспе  азаматкерлігі  мен 
сонау бейтаныс түпсізден, көрлахат қараңғыдан тағыда бір сытылып шығып, қалың елі қазағымен осы 
бүгін-ертең  тағы  да  көріскелі,  құшақтасқалы,  қауышқалы  отырған  телегей  Абайдың  теңіз  ойындағы 
азаматкерлікті айтса да жеткілікті» [1, 718]. 
Жазушы «атжалман» деп бағалаған ХІХ ғасыр қазақ халқының үйреншікті мамыражай тіршілігіне, 
адамгершілік  ұстанымына  түбегейлі  өзгерістер  əкелді,  қазақ  менталитетінің  тігісі  сөгілді.  Адамның 
пейілі тарылды, пиғылы өзгерді, тектілік бағаланудан қалды. Тəкаппарлық ұсақтықпен алмасты. Халқы 
еркелеткен ерлердің күні батып, бағыныштылық таңы атты. Өзін əруақытта тік ұстайтын, еркіндік күре 
тамырын құрайтын өршіл қазақы рухтың мысы басылды,  жігері құмға көмілді, көкірегін мұң жайлады 
«Темір балқытар осындай уақыттан тек тотығып ғана шыққан Махамбеттің «Наркеспе азаматтылығы», 
қайсарлығы ерекше көзге шалынады. 
Көкірегі  қарс  айырылған  зар-заман  өксігін  жарып  шыққан  телегей  Абай  өзінің  теңіз  ойымен 
болашаққа жетелейді. 
Бүгін-ертең    Абаймен  қауышқалы  отырмыз  деп  Асқар  айтқандай,  онымен  біздің  бұдан  былайғы 
ұрпақтар да мəңгі қауыша бермек. Өйткені ұлы ойшыл  ақын заман жаңарған сайын өзекті бола беретін 
адами құндылықтарды көпке түсінікті, көркем сөздермен жеткізе білді. 
Адам  болмысының  қайшылықты  табиғаты  драматургиялық  пьесаларда  көрініс  береді.  Пьесаның 
өнер шығармасы ретіндегі мəнін тануда А.Сүлейменов өзіндік сүрлеу тапты. 
Оның пікірінше, «əрбір пьесада бір-бірінен кигізілген олимпиада дөңгелектері тəрізді үш қабат бар: 
«жеке», «тарихи», «мəңгі».  Бірінші  дөңгелек – бұл  пьесаның  тікелей  фабуласы,  оның  мінезі,  онда 
көтерілген  тұрмыс.  Екіншісі,  үлкендеу,  көмескілеу,  пьесада  суреттелген  тарихи-мəдени  өмірді 
бейнелейтін «мен», яғни əлеуметтік аспект. Сонымен, соңғы үшінші дөңгелек, ең үлкен, екіншіден де 
көмескі, оған қорқау қасқырдай алдыңғы екеуі жабысып алған, бұл үлкен драматургиялық шығарманың 
гуманистік мағынасын, мəңгілікті жалпы философиялық толғау ... ең бастысы, үш дөңгелек те қуат көзі 
бірдей болғандай бірін-бірі жарқыратуы қажет» [1, 724] – деп жазған еді ойшыл-жазушы. 

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
78  
Əрбір шығарма – жеке автордың, тарихи, мəдени, əлеуметтік дəуірдің, сонымен қатар, жалпы адами 
ойлаудың  туындысы.  А.Сүлейменов  əрбір  көркем  шығармадан  авторлық  жеке  сүрлеумен  қатар 
философиялық ойдың ұшқындарын көргісі келеді. Ол кез келген қадамынан философияны іздестіреді. 
Шығарманың өнерлік иін философия қандырады. Философиялық ойдан ада, жалаң тарихи деректерге, 
аңыз-əңгімелерге негізделген  шығармалар құнарсыз, əрсіз болып қалады. 
Жан-жақты  ойластырылған  нақты  ұстанымы,  философиялық  идеясы  терең  өнер  туындысы  ғана 
«көкірек  көзі  бітеудің  жан-жанарындағы  шөлді  сыдырып,  рухани  құныстың  жауырын  жаза» [1, 660] 
алады. 
Өнер  адамды  «дүние  тірліктің  жылтырақ-жылтырақ  кір-қоқысынан,  ұсақтықтан,  дүмшеліктен 
тазартады. 
Өнертану,  А.Сүлейменовше,  өміртану.  Өнер – болмысты  тану,  сонымен  қатар,  ол  болмысты 
жасаушы  күш,  өз  өмірінің  мақсат-тілегіне  қарай,  адам  болмысты  өзіне  бейімдейді. «Ал  өмірдің 
философиялық баламасы – қозғалыс пен тітіркеніс» [1, 677]. 
Өнер – кез келген шығармашылық. Шығармашылық адамның табиғи таланты мен интеллектуалдық 
мүмкіндігінің  кеңінен  ашылуының  жоғарғы  көрінісі.  Шығармашылық – бұл  ұлы  қуаныш,  сонымен 
қатар, ұлы  қиналу  мен  күйзеліс.  Өйткені  осы процестің  барысында  өнерде,  əлеуметтік  өмірде,  ғылым 
мен  техникада  бұрын-соңды  болмаған  жаңалықтар  пайда  болады,  дүниенің  тылсым  сыры  ашылады, 
əлем болмысының əртүрлі қабатында мүлгіген керемет қасиеттері мен заңдылықтары бой түзейді. 
Шығармашылық – адам  бойындағы  энергияның  сыртқа  атқылануы,  яғни  бұрқылдап,  буырқанып 
сыртқа  шығуы.  Соның  нəтижесінде  табиғат  құбылыстарының  теңдестік,  ырғақтылық,  арақатынастық 
белгілері  көркем  өнерде  бейнеленеді.  Шығармашылық  өмірді  қайта  құруға,  дамытуға,  нығайтуға 
əруақытта  жағдай  жасап  отырады.  Оның  бір  тамаша  қасиеті – өзің  өмір  сүріп,  тіршілік  етіп  отырған, 
ортаға  өзіндік  баға  бере  отырып,  одан  туындаған  құндылықтарды  көркем  образдар  арқылы  көрсетуге 
мүмкіндік береді. 
Өнер – Асқар  Сүлейменов  үшін,  өз  кезегінде  «қай қатер,  қай  мазақ,  қай  қадаға  да  қасқайып  қарап 
тұратын, адамның еркіндігін ту етіп көтерер, шындықты, ең алдымен, қан қақсаған шындықты айғақтар 
ардың  дабысы» [1, 682]. Өнер – ардың  ісі,  ол  игілікке  жетелейді,  жан  тазалығын,  ар  тазалығын 
жетілдіреді,  өмірді  жағымсыз  эмоциялардан  құтқарады,  əруақытта  үміт  отын  жағып,  адамға  жігер 
береді, намысын қайрайды. Өнер өмірді танытады. 
Асқар Сүлейменов өнердің жоғары миссиясын бірнеше ракурста өрбітеді. 
Біріншіден, «көкірек  көзі  бітеудің  жан-жанарындағы  шөлді  сыдыру» [1, 660]. Жазушы  өнердің 
танымдық функциясына меңзеп отыр. Өнер туындылары күрделі қоғамдық құбылыстар туралы бағалы 
ақпарат  беріп  отырады.  Кей  жағдайларда  адамның  санасының  терең  қабатында  дамып,  енді  көпшілік 
санасында қылаң бере бастаған күрделі өзгерістер алдымен өнерде бейнеленеді, сонан соң біраз уақыт 
өткен соң ғана ол ғылыми зерттеудің объектісіне айналады. 
Екіншіден, «рухани  құныстың  жауырын  жазу» [1, 660]. Рухани  құныс  дегеніміз – тек  алсам, 
байысам,  ішіп-жесем  деген  тұтыну  пиғылын  ғана  ойластырып,  өзінің  тарихи-рухани  тамырларынан 
алыстап бара жатқан адамдар тобыры. 
Бұл  күндері  рухани  байлықтарымыз  құнсызданып,  американдық  арман  жетегінде  кетіп  бара 
жатқандығымыз  бəрімізге  белгілі.  Өмірлік  кеңістігіміздің  құрылымын  айқындап  тұрған  ұлы 
мақсаттарымыз  бірте-бірте  күңгірттеніп,  өз  тартымдылығын  жоғалтып,  олардың  орнын  мүлдем  басқа 
нəрселер  басуда.  Шектен  шыққан  анайылық,  тəртіпсіздік  етек  алуда,  қыз  қылығынан,  ұл  ұятынан 
айырылды. Жастарымыз ағынан жарылар адалдықтан, сенгіштіктен, тың моральдық күш-қуаттан, алғыр 
рухани  зеректіктен,  бəрін  білуге  деген  құштарлықтан,  өзін-өзі  құрбан  етуге  бейімдіктен,  жанқиярлық 
батылдықтан ажырап қалғандай күй кешудеміз.  
Көкірек көзі қиялдағыны шалатын, ойы орамды, көпті ғана біліп қоймай, болашақты да тап басып, 
болжай  алатын,  əлемнің  шексіздігін  жанымен  де,  тəнімен  де  сезетін,  өмір  тынысын  терең  де  жіті 
қабылдайтын қазыналы қарияларымыздың қатары күннен-күнге сиреп барады. 
Жан тəрбиесі өзінің үйреншікті тағынан түсіп, тəнді əспеттеудің қажеттігі алға шықты. 
Ұлттың түпнегіздерінің артықшылығын көпке мойындатқан нəзік те, табиғи ишара, емеурін, қимыл 
əрекет түбірімен жойылуда. Ал шын мəнінде қазақ о бастан-ақ тереңдікке, ойға шомуға бейім болатын. 
Кісінің қас-қабағына қарап сөз саптайтын, қимыл-қозғалысына қарап жүйрік баптайтын, саптаған сөзін 
сөреге жеткізетін, баптаған жүйрігін мəреге жеткізетін. 
Асқар  Сүлейменов  философиясы  осыны  айғақтайды,  оның  күні  өтіп  бара  жатқанына  қынжылады, 
жан айқайын білдіреді. 

№4. 2013  
 
 
79 
Өз ұлтының «қасқыр аларға жарала тұрып, қарсаққа» риза бола салғанына намыстанады. Сондықтан 
ол «өнер құбыласының» көмегімен өмір құбыласын жөндеуге ұмтылады. 
Күнделікті  тіршіліктегі  ұсақтықтан  арылып,  əруақытта  биік  мақсаттарға  ұмтылу  қажеттігіне  назар 
аударады.  
Жазушы  өнердің  катарсистік  сипатын  осылай  түсіндіреді.  Өнер  адамды  тазарту,  рухани  жетілдіру 
рөлін атқарады. 
Асқардың  өнер  туралы  ойлары  «Құлагер»  киносценарийін, «Адасқақ»  повесін  жазғаннан  кейін 
туындаған деуге негіз бар. 
«Адасқақ» – өнер  адамы  Біржан  салдың  қайшылықты  өмір  жолын,  тұрлаусыз  өмірден  тұрлаулы 
алданыш іздеуге ұмтылысын суреттеген шығарма. Біржанның жан дүниесіндегі алау-далау сезім, шерге 
толы көкірек, ауыр ойдың шыңырауына батып бара жатқан ішкі өзегі ешкімді бей-жай қалдырмайды. 
Өнердің  мəні  мен  мағынасын  түсіндіру  барысында  А.Сүлейменов  оның  тарихынан  да  мол 
мəліметтер  беріп  отырады.  Э.Хемингуэй,  У.Фолкнер,  Э.По,  Л.Толстой,  З.Фрейд,  С.Дали,  И.Бах, 
Моцарт,  Берлиоз,  Верди  шығармашылығын  жақсы  білетіні  соншалық,  ол  айтқан  пікір,  түйін  сол 
өнерпазды білуге ұмтылыс жасатады. 
Ақан  мен  Тəттімбет  жөніндегі  пікірлері  мағынасы  мен  мəнінің  тереңдігі  тұрғысынан  бірнеше  ірі 
шығармалардың жүгін көтере алады. 
«Ақан көк ауа мен көк тастан қаршыға ғана қармап жүрген жоқ, өнер қармап жүр, бостандық қармап 
жүр. 
Ақан  саятшылығын  қаршығаға  ғана  жасап  жүрген  жоқ – өнерге  жасап  жүр,  азатшылдыққа  жасап 
жүр» [1, 682]. Ешкімді  бей-жай  қалдырмайтын,  жүректі  тебірентіп,  аруақ  көргендей  арқаны 
қоздыратын,  алпыс  екі  тамырды  шымырлатып,  тұла  бойды  дірілдетіп,  апырай,  өнер  дегенің  осындай 
тылсым дүние екен ғой дегізетін, алмас қылыштай өткір сөздер. 
Құдырет-күй  əруақытта  сұңғыл  көкірегін  кернеген  «даладай  дана  күйші»  Тəттімбет  дүлей  дауыс, 
көркем  сазды  домбыра  тілімен, «жері  тұншыққан,  жаны  булыққан,  сыңсыған»  қазақ  үшін  көкейтесті 
шыңырау  ойларды,  толғақты  толғауларды  армандап  аһ  ұратын  философиялық  жоқтауды» [1, 685] 
дүниеге əкелді. 
Асқар Сүлейменов шығармашылығында өрбіген өнер тынысы осындай. 
 
ƏДЕБИЕТ 
 
1 Сүлейменов А. Кек: Драма-диалогтар. Аудармалар. Эсселер. Ой-толғамдар. – Алматы: Өнер, 2001 – 728 б. 
 
REFERENCES 
 
1 Suleimenov A.: Drama-dialogues. Transaltions. Essays. Thoughts. Almaty:Oner, 2001-728 p. 
 
 
Н.Р.Мусаева 
(Южно-Казахстанский государственный университет им. М.Ауезова) 
Познание искусства – сердцевина творчества А.Сулейменова 
 
Резюме 
 
Познание  искусства  А.Сулейменовым  развертывается  в  двух  аспектах:  в  теоретическом  и  историческом. 
А.Cулейменов объясняет суть и природу искусства. В этом контексте всегда присутствует и история искусства. 
 
N.R.Musaeva 
(M.Auezov South Kazakhstan state university) 
Cognition of art is a heat of A.Suleimenov creative activity 
 
Summary 
 
Cognition of art by A.Suleimenov are represented in two aspects in theoretical and historical. A.Suleimenov explains the 
essence and nature of art. 
 
Поступила 19.06.2013 г. 
 
 
 
 

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
80  
UDC 510.67 
 
K. KURALBAYEV, G. ORAZ, V. VERBOVSKIY 
Suleyman Demirel Universiy 
 
ON COMMUTATIVITY OF PO-MAXIMAL LATTICE ORDERED GROUPS 
 
Annottation 
 
A partially ordered structure (M, ≤, …) is called po-maximal if for any definable subset A and any maximal chain 
B in M there exist both the maximal and the minimal convex components of the intersection of A and B. In the paper 
we prove that any po-maximal lattice ordered group is abelian. 
 
 
Since in 1986 Anand Pillay and Charles Cteinhorn [1–3] introduced and developed notion of o-minimality, 
investigations of non-stable, namely, of ordered structures became much more numerous and fruitful. Later on 
Dugald Macpherson, David Marker and Charles Cteinhorn developed weak o-minimality which is a 
generalization of o-minimality. Further generalization was pseudofinite o-minimality, introduced in [5]. 
KanatKudaibegrenov considered generalization of o-minimality to partial orderings in [6]. Here we suggest one 
more generalization of o-minimality on partially ordered structures. 
 
Recall that a subset A of a partially ordered structure is called an antichainif for all  a
1
, a
2
A it holds that 
(a
1
 a
2
 a
1
 a
2
). A subset A is convex if for all a, b  A it holds that   x (asee that  anyantichain is convex, just because if the hypothesis of an implication is false, then this implication is 
true. 
Also recall that a chain is a totally ordered subset of a poset and that a convex component of a subset B of a 
tottaly ordered set A is a maximal convex subset of B. 
 
DefinitionA partially ordered structure (M, ≤, …) is called po-maximal if for any formula,any 
and 
any maximal chain A of M there exist both maximal and minimal convex component of
. 
 
Theorem 1Any definable subgroup of a po-minimal directed group G is convex. 
Proof. Let H<G be definable. Assume the contrary, that H is not convex. Then there existh
1
, h
2
H, g G 
such that h
1
<g<h
2
 and g H. 
Note that 
1
1
1
1
2
{
}
e h g
h h
−
−
<
<
and that 
1
1
2
.
h h
e
−
>
 
Let A
1
 be a chain which contains h
1
2

жүктеу/скачать 4,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: