2
and satisfies the condition that if an element a belongs to A
1
then
both
and
belong to A
1
. Let A be a maximal chain which contains A
1
.
Note that
1
1
1
2
1
2
1
1
1
2
1
2
1
1
2
1
2
(
)
(
)
(
)
(
)
...
h
g h h h
g h h
h h h
g h h
−
−
−
−
< <
<
<
<
<
Let B be a maximal convex component of
A H
∩
. Let b B, then
1
1
1
1
2
(
)
(
) ...
b
h g b b h h
−
−
<
<
<
Since
1
1
2
h h b
−
,
1
1
h gb
−
, if a A then
1
1
2
(
)
a h h
A
−
∈
By construction of the set Ait holds that
1
1
2
bh h
A
−
∈
.Since B is a maximal convex component of
A H
∩
,
so
1
1
2
bh h
B
−
∈
. Then
1
1
bh g B
−
∈
so
1
1
bh g H
−
∈
.
Recall that
1
1
1
1
1
1
1
1
bh
H
b h
H
b bh g
h g H
−
−
−
−
∈
⇒
∈
⇒
=
∈
.Then
1
1 1
h h g
g
H
−
= ∈
for a contradiction.
Recall notion of the centralizator: C(a)={g G: ga=ag}, it is definable by the following
formula
( )
x
xa ax
ϕ
=
=
,
( )
( )
G
C a
ϕ
=
.
SinceC(a) is a definable subgroup, it is convex. If 1<b<a, then ab=ba, because 1, a C(a) and
( )
n
a
C a
∈
,
because
1
n
n
a a a
+
⋅ =
=a a
n
.
№4. 2013
81
In the book [7] by Blyths the following two theorems were proved.
Theorem 9.14If G is a lattice-ordered group then, for all x, y G,
(3) x= x
+
x
−
= x
−
x
+
;
(4) x≤ y if and only if x
+
≤ y
+
andx
−
≤ y
−
.
Let b≤a, then
1 b
a
+
+
≤
≤
and
1
b
a
−
−
≤
≤
Theorem 9.16For a lattice-ordered group G the following statements are equivalent :
(1) G is commutative;
(2) P
G
is commutative;
Theorem 2 Let Gbe a po-maximal lattice-ordered group. Then G is abelian.
Proof. Let a, b G. Denote
1
b
b
+
= ∨
1
a
a
−
= ∧
1
b
b
−
= ∧
Let P
G
={ g
+
: g G} where g
+
= g
1. By Theorem 9.16 from [7] it is sufficient to prove that any two
elements from the positive cone P
G
commute.
So let 1 ≤ a, 1≤ b.Then 1≤ a≤ ab.
Since 1, ab C( ab) and C( ab) is convex, so a C( ab), that is a( ab)=( ab) a. By multiplying by a
–1
from the
left we obtain
1
1
( )
( )
a a ab
a ab a
−
−
=
,
1
(
)
ab
a a ba ba
−
=
=
. Thus
ab ba
=
.
From now on we shall use the additive notation of the group operation.
Theorem 3Let G be a po-maximal lattice-ordered group. Then G is divisible, that is for any positive integer
n and for any element g of G the equation nx = g has a solution in G.
Proof. Assume the contrary, that an element g is not n-divisible for some positive integer n.By theorem 9.14
of [7] it is sufficient to prove that any positive element is n-divisible. So we assume that the element g is
positive.
Then in the chain
g < ng< ( n+1) g< 2 ng< (2 n+1) g< …
elements with an odd place are not divisible by n, and the elements with an even place are divisible. So let a
maximal chain A contains that sequence and is closed under adding g. Let B be the maximal convex component
of the set of n-divisible elements from A. Let b be from the set B. Then b + gis not n-divisible and b + ng is n-
divisible. Note that b< b+ g< b+ ng. But since B is the maximal convex component, the element b + ngbelongs
to B, then by convexity b + g belongs to B for a contradiction.
Theorem 4Let G be a po-maximal lattice-ordered group. Then G is dense.
Proof. Assume the contrary that there is a minimal positive element a. But we know that the element a is 2-
divisible, so there is an element b such that 2 b = a. It is well-known that then b< a and 0 < b, for a contradiction.
Theorem 5.Let R be a po-maximal lattice-ordered associative division ring. Then K is a field.
Proof. By Theorem 2 the multiplicative group of R is abelian, then it is a field.
REFERENCES
1 Pillay A., Steinhorn Ch. Definable sets in ordered structures.1 // Trans. Amer. Math. Soc. — 1986. — Vol. 295. — P. 565–
592.
2 Knight J., Pillay A., SteinhornCh.Definable sets in ordered structures II // Trans. Amer. Math. Soc. — 1986. — Vol. 295. —
P. 593–605.
1
a
a
+
= ∨
Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан
82
3 Pillay A., Steinhorn Ch. Definable sets in ordered structures III // Trans. Amer. Math. Soc. — 1988. — Vol. 300. — P. 469–
476.
4 Macpherson D., Marker D., SteinhornCh.Weakly o-minimal structures and real closed fields // Transactions of The
American Mathematical Society. — 2000. — Vol. 352. — P. 5435–5483.
5 Вербовский В. В. О коммутативности псевдоконечно о-минимальных упорядоченных групп // Известия НАН РК,
серия физ.-мат. — 2010. —1 (269). — С. 38–40
6 Kudaibergenov K. Zh. Generalization of o-minimality to partial orderings // Mathematical trudy. — 2012. — N 15(1). — P.
86–108.
7 T.S.Blyth,Lattices and Ordered Algebraic Structures // British Library Cataloguing in Publication Data— 2012.
Поступила 18.06.2013 г.
ƏӨЖ 800.1: 943.42 (5қ)
Б.Б. ЖАХИНА
п.ғ.д., проф., Ш.Уəлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті, Көкшетау қаласы
КЕЙБІР СӨЗЖАСАМДЫҚ ТЕРМИНДЕРДІҢ БІРІЗДЕНДІРІЛУІ ЖАЙЫНДА
Аннотация
Мақалада қазақ тіл біліміндегі сөзжасам саласы терминдерінің жүйелену, біріздендіру мəселелерінің
кейбір қырлары қарастырылған. Сондай-ақ зерттеуші, ғалым Н.Оралбаеваның сөзжасам тұлғаларының қазақ
тіл білімінде қалыптасу тарихына қатысты іргелі ғылыми көзқарасы баяндалған. Автор қазақ тіл білімінде
«негізгі түбір», «түбір», «түбірсөз» терминдерінің жарыса қолданылуын анықтайды. Сөзжасам саласына
жақын, «негізгі», «ұйытқы» деген ұғымды білдіретін «негіз» сөзін термин ретінде бірізділендіріп
қолдануды ұсынады.
Кілт сөздер: сөзжасам үрдісі, сөзжасамдық тұлғалар, сөзжасамдық тəсілдер, сөз негізі, термин.
Ключевые слова: процесс словообразования, формы словообразования, способы словообразования,
основа слова, термин.
Keywords: the process of word formation, the forms of word formation, ways of word formation, the basis of the
word, a term.
Сөзжасамдық мəселелер əр сөз табымен байланысты зерттеліп, жеке сөз табының сөз жасалымы
ретінде қаралып келгендігі белгілі.
Осыған орай, сөз бойындағы семантикалық, грамматикалық, қолданыстық сипаттардың арасындағы
тілдік қабат шекара, олардың мəні, ерекшеліктері сараланып, айқындалмады. Ал cөзжасамның лексика-
семантикалық тəсілдері де сөз мағыналарын ауыстырудың тəсілі ретінде лексикология саласында
қаралып келді. Сөзжасамға қатысты ерекше сипаты, өзіне тəн негізгі қасиеті болып табылатын жаңа сөз,
жаңа ұғым атауын тудыру қасиеті, сол арқылы тілдің сөздік құрамын байыту қызметі ескерілмеді.
Морфологияға енбейтін сипаттары көлеңкеде қалып, проблемалық негізден айырылып қалды.
Н.Оралбаева осының бəрі қазақ тілінің сөзжасам проблемаларының жүйелі түрде тілдің біртұтас
саласы ретінде арнайы зерттелмегендігінен деп көрсетеді. Əрі тілдің жасау жүйесімен байланысты
жалпы теориялық проблемаларының терең зерттелмей, үнемі назардан тыс қалып келгендігін айтады.
Ғалым, осыған орай, қазақ тілі білімінде сөз жасау жүйесінің жалпы сипаттары, ортақ құбылыстары
ғылыми тұрғыдан өзінің шешімін таппағандығын айтады. Сондықтан да ғылымда осы проблемалармен
байланысты қажетті терминдер де қалыптаспағандығын көрсетеді. Оған себеп – сөзжасамның тіл
білімнің негізгі бір саласы ретінде танылмай келуі деп есептейді.
Ал сөздердің жасалуының қалыптасқан күрделі жүйесі, өз заңдылығы бар. Бұл жүйенің өзіне ғана
тəн жолдары мен тəсілдері, сөз жасауға қатысатын тілдік тұлғалары, олардың қолданылу заңдылықтары
бар. Сол заңдылықтар арқылы тілде жаңа ұғым атаулары жасалады да, қазақ тілінің сөздік құрамын
үнемі байытып отырады.
Сөзжасам жүйесін сипаттайтын ірі теориялық мəселелерге сөзжасаудың амал-тəсілдері жатады. Осы
орайда Н.Оралбаева: «Сөзжасамның əр тəсілі белгілі тілдік тұлғаларға негізделетінін естен шығаруға
болмайды. Олай болса, тілдің сөзжасам жүйесіне сөз тудырушы тұлғалар жатады», - дейді [1, 3 б.].
Ғалымның пікірінше, сөз жасау процесі тілде бар нұсқалардың негізінде жүзеге асады. Тілдің
№4. 2013
83
сөзжасамдық тұлғаларына сүйінбей, ешбір жаңа сөз жасалмайды. Түркітанушы ғалымдардың пікірлерін
негізге ала отырып, түркі тілдерінің сөз жасау тəжірибесінде де «жоқтан» сөз жасау кездеспейтіндігін,
қазақ тілінің сөз жасау тарихында да жаңа сөз тілдегі бар сөзжасамдық морфемалардың негізінде
жасалатынын дəлелдейді. Əрі қазақ тіліндегі сөз жасауға қатысатын негізгі тұлғаларға «түбір сөз» жəне
«қосымша» жатады деп таниды.
«Түбір» тіл ғылымында əртүрлі аспектіде қаралып жүргенімен, дəл сөз жасаушы негізгі
тұлғалардың бірі ретінде толық зерттелді деуге келмейді. Профессор Н.Оралбаева: «Түбірсіз ешбір сөз
жасалмайды, сондықтан ол сөз жасамдағы негізгі тұлға», – дейді [1, 5-6 б.]. Түбір сөздің сөзжасам
жүйесінде өзіндік қызметі бар. Алдымен түбірлердің сөз жасаушы негізгі морфеманың бірі ретінде
танылуы оның жаңа сөздің мағынасын белгілеуде атқаратын қызметіне байланысты. Сөзжасам
процесіндегі түбірдің негізгі тұлға болып саналатын себебі, түбір сөздің лексикалық мағынасы жаңа
сөздің лексикалық мағынасына арқау болады, өйткені тілде бір лексикалық мағына екінші лексикалық
мағынаның негізінде жасалатындығын айтады.
Сонымен қатар түбір сөздердің сөзжасамдық тəсілдерінің барлық түріне де қатысатындығын, тілдің
сөзжасам жүйесінде түбір сөздер басқаша тұрғыда да қызмет атқаратындығын, оны аналитикалық тəсіл
арқылы жасалған жаңа ұғым атауларынан көруге болатындығын айтады. Əрі «Аналитикалық тəсіл
бойынша жаңа сөз кемі екі түбір сөзден жасалады, яғни бұл тəсілдің сөзжасамдық тұлғалары – түбір
сөздер», – дейді [1, 7-8 б. ]. Оны үш бұрыш, қызыл ала, он жеті, алып кел, келіп кет сияқты
мысалдармен дəлелдейді. Синтетикалық тəсіл арқылы жаңа сөз жасалғанда, түбір сөздер лексикалық
мағынаға арқау болса, аналитикалық тəсіл арқылы сөз жасауда жаңа лексикалық мағынаға бір түбір сөз
емес, ең кемі екі түбір сөздің лексикалық мағынасы арқау болатындығын онын ерекшелігі деп таниды.
Осыған орай, аналитикалық тəсіл арқылы жасалған жаңа туылымның лексикалық мағынасы осы
жасалымға қатысқан түбір сөздердің мағынасының негізінде пайда болады деп есептейді.
«Тіліміздің сөз тудырым құрылысының тағы бір негізгі тұлғасы қосымша», – дейді ғалым [1, 9 б.].
Себебі сөз тудырушы жұрнақтар – тілдің сөзжасам жүйесіндегі негізгі тұлғалардың бірі. Сөз тудырушы
жұрнақтардың тілді жаңа сөзбен байытуда атқаратын қызметі өте зор. Ғалымның ойынша, ол –
сөзжасамдағы синтетикалық тəсілдің шешуші тұлғасының бірі. Тілімізде сөз тудырушы жұрнақтар өте
көп. Ол қазақ əдеби тілінің барлық қалыптасып даму кезеңінде болған.
Ғалым Н.Оралбаева туынды ұғым атауларының тек қана негізгі түбірден жасала бермейтіндігін
айтады. Туынды сөздің түп негізі туынды түбірлерден де болады деп есептейді. Əрі оған егінші,
білімпаз, жинал – ыс, көркем – дік, өнер- паз, өнеркəсіп – тік деген мысалдар келтіреді. Мұнда түп
негізден туынды сөздің морфемдік құрамы күрделі екендігін, бұл заңдылықтың жалпылық қасиетін
байқататындығын, «егінші» деген туынды түбірдің түп негізі – «егін», ол екі морфемадан
тұратындығын айтады. Соңғы туынды сөздер морфемдік жағынан өзінің жасалуына негіз болған сөзден
күрделі болып тұрғандығын, білімпаз бен білім, жиналыс пен жинал дегендердің де морфемдік құрамы
соны көрсететіндігін айтады. Көріп отырғанымыздай, туынды сөздің жасалуына негіз болған сөздердің
морфемдік құрамынан кіші. Бірақ олар жалғыз морфемадан тұратын сөздер емес, өйткені олардың
өздері де туынды сөздер. Осылай ғалым туынды сөздер де жаңа туылымға негіз болатындығын
дəлелдейді. Ал өнеркəсіптік деген туынды сөзге біріккен сөздің негіз болғаны, екі сөздің бірігуінен
жасалған туынды сөздің келесі бір туынды сөздің жасалуына негіз болуы – сөзжасамда кездесетін
заңды құбылыстардың бірі екендігін айтады.
Ғалым мұндай құбылыстардың ешбір талас тудырмайтындығын, «негізгі», «туынды», «біріккен»,
кейде «қысқарған» түбірлер жаңа сөздің жасалуына негіз бола беретіндігін, бірақ олардың
əрқайсысының сөзжасамдық қабілеті бірдей емес екендігін атап көрсетеді.
Сөз орайында айта кететін бір мəселе – ғалымның зерттеулерінде де басқа да ғылыми еңбектерде де
«Негізгі түбір», «Түбір», «Түбірсөз» терминдерінің жарыса жүруі.
«Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамы» атты еңбекте: «Сөзжасамда негізгі сөз бен негіз сөздің қарама-
қарсылығы (оппозициясы) көңіл бөлерлік мəселе. Негізгі сөз деп – туынды түбір жасауға қатысқан
лексикалық мағыналы сөз аталады. Ал негіз болудың басты шарты – оның лексикалық мағынасының
болуы. Лексикалық мағынасы бар сөздер туынды сөздер жасауға негіз болады», – делінеді [2, 29 б.].
А.А.Потебня сөздің ішкі мазмұнына жиі көңіл бөліп, оны əр кезеңдерде еңбектерінде қарастырып
отырған. Ғалым: «Внутренняя форма – есть отношения содержания мысли к сознанию...» деп оны
тілдің психологиялық құбылысымен ұштастырады. Ал «ішкі құрылымды» жаңа сөз бен жаңа
мағынаның жасалуындағы əрекеттің (процестің) өзі жəне қатынасын білдіреді дейді. Əрі ол: «В
последующем слове... заключено всегда не предшествующее слово, а лишь отношение к нему. Если же
предыдущее слово изчезло из языка, то тем самым изчезло и отношение к нему последующего... с
Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан
84
новым понятием изменяется первоначальное значение» – деген ой түйеді [3, 285 б.]. Ғалым «ішкі
құрылым» ұғымын сөзжасамдық аспектіде қарастырады. Зерттеуші кез келген жаңа сөзде алдыңғы
сөзден түсінік, мағлұмат болады, жаңа сөздің мағынасында сөздің бұрынғы белгісі сақталынады, сөздің
«ішкі құрылымы» жаңа ұғым атауының жасалуына негіз болады деген қорытындыға келеді.
Əрі соңғы жылдары лингвистика ғылымында тілші ғалымдар туынды сөздердің сөжасамдық қуатын
қалыптастыратын «тірек негізі» болады деп есептейді. Сондықтан ішкі құрылымды тірек негізбен
байланысы бар деп санайды. Тілдің сөзжасам саласын зерттеуші ғалым Е.А.Земская сөзжасамдық қуат
жайында: «...что словообразовательный потенциал зависит от семантики базовой основы (тірек негіз)»,
– дейді [4, 84 б.].
Себебі сөзжасамның əр тəсілі белгілі тілдік элементтерге негізделеді. Ал тілдің сөзжасам жүйесіне
сөзжасам элементтері жатады. Н.Оралбаева айтқандай тілде сөз жасауға қатысатын нақтылы
элементтер бар. Сөз жасау үрдісі тілде бар элементтердің негізінде ғана болады. Ғалымның сөзімен
айтсақ, біріншіден, тілдік элементтерге сүйенбей сөз жасалмайды. Екіншіден, қазақ тілінде сөз жасауға
қатысатын элементтерге түбір жəне қосымша жатады.
Алайда «түбір» термині тіл ғылымында əртүрлі аспектіде қаралып жүргенімен, сөз жасаушы негізгі
тұлға болғандықтан толық зерттеуді қажет етеді. Н.Оралбаева айтқандай түбірсіз сөз жасалмайды,
сондықтан ол сөзжасамдағы негізгі тұлға.
Түбірдің сөз жасаушы негізгі элемент ретінде танылуы – оның жаңа ұғым атауларын жасаудағы
атқаратын қызметіне байланысты. Сөзжасам үрдісінде түбірдің негізгі объект болып саналуы, оның
лексикалық мағынасының жаңа сөздің лексикалық мағынасына арқау болуы. Өйткені тілде атауыштық
жаңа мағына бірінші лексикалық мағынаның негізінде жасалады [2, 10-11 б.]. Бұ жерде əңгіме сөз
негізі жайында болып тұрғандығы айқын байқалады.
Көріп отырғанымыздай, «Негізгі» деген сөздің өзі басқа туынды сөздер түрінің, яғни, басқа ұғым
атауларының жасалуына «ұйытқы, «негіз» болады. Алғашқы əдіскер ғалымдардың бірі Д.Əлімжанов
«Қазақ тілін оқыту əдістемесі» атты еңбегінде с өздің негізін, жұрнағын ажыратып үйретпейінше
оқушы сөз таптарын, сөздердің мағыналарын түсіне алмайды дегенді айтады [5, 59-63 б.]. Бұл
жердегі «негіз» сөзі жоғарыдағы айтылған, «негізгі сөз» деген ұғымды білдіріп тұрғаны анық. Осы
тұрғыдан келгенде, тіл ғылымында жарыса қолданылып жүрген бұл терминдерге тұрақтылық енгізген
жөн.
О УНИФИКАЦИИ НЕКОТОРЫХ ТЕРМИНОВ СЛОВООБРАЗОВАНИЯ
Резюме
В статье рассматриваются вопросы систематизации и унификации некоторых терминов словообразования в
казахском языкознании. Всесторонне анализируются фундаментально-научные взгляды профессора Н.Оралбаевой об
историческом развитии словообразовательных единиц в казахской лингвистике. Автор указывает, что в современной
казахской лингвистике одновременно употребляются несколько терминов: «негізгі түбір», «түбір», «түбірсөз».
Предлагает унифицировать термин «негіз», обозначающий «основа», «организующий», которая по своему значению
ближе к словообразовательной проблеме.
ON UNIFICATION OF CERTAIN TERMS OF WORD-FORMATION
Summary
This article shows some aspects of ordering and unification of some terms of word formation in the Kazakh linguistics.
Fundamental-scientific views of professor’s N.Oralbaeva about historical development of word- formation units in the Kazakh
linguistics have been thoroughly analyzed. The author points out that in the modern Kazakh linguistics the same terms are used
simultaneously: "negіzgі tүbіr", "tүbіr", "tүbіrsoz." There is a proposal to unify the term "negіz" labeling "foundation",
"organizing", which according to the recent findings closer to the word formation problem.
ƏДЕБИЕТ
1
Оралбаева Н. Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. − Алматы, 1989. − 367 б.
2
Оралбаева Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. − Алматы, 2002. − 181 б.
3 Потебня А.А. Слово и миф. − Москва, 1989. − 285 б.
4 Земская Е.А. Современный русский язык. Словообразование. − Москва: Просвещение. 1973.− 301 с.
5 Əлімжанов Д. Маманов Ы. Қазақ тілін оқыту əдістемесі. − Алматы, 1965. − 246 б.
REFERENCES
1 Oralbaeva
N.
Қazaқ tіlіnің sөzzhasam zhүjesі. − Almaty, 1989. − 367 b.
2 Oralbaeva
N.
Қazaқ tіlіnің sөzzhasamy. − Almaty, 2002. − 181 b.
№4. 2013
85
3 Potebnja A.A. Slovo i mif. − Moskva, 1989. − 285 b.
4 Zemskaja E.A. Sovremennyj russkij jazyk. Slovoobrazovanie. − Moskva: Prosveshhenie. 1973.− 301 s.
5 Əlіmzhanov D. Mamanov Y. Қazaқ tіlіn oқytu ədіstemesі. − Almaty, 1965. − 246 b.
Поступила 06.06.2013 г.
ƏОЖ 801.55(5Қ )
Ө.А.ЖҰМАҒҰЛОВА
Ш.Уəлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті, Көкшетау, Қазақстан
АСПАЗДЫҚ ƏЛЕМДЕГІ МЕТАФОРАЛЫҚ ҚОЛДАНЫСТАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ
Аннотация
Бұл мақалада ұлттық аспаздық əлемдегі тілдік бірліктердің метафоралану үрдісі қарастырылады.
Жиналған тілдік деректер сөзжасам үрдісіне қарай түрлі тақырыптық топтарға бөлінді. Ұлттық тағам
атаулары түріне, тағамды əзірлеу үрдісіне, оны əзірлеуге қажетті ыдыс-аяқ түріне, тағамды жасайтын
адамға, əзірленген тағамды салып беретін ыдыс түріне, даяр тағамның сапалық қасиетіне, тамақтану
процесінің іске асырылу сипатына, тамақтанған адамның қанағаттану дəрежесіне, тамақтану орнына қарай
топтастырылды. Қазақ тілінің аспаздық лексикасына қатысты тілдік бірліктердің метафоралану үрдісі
«сүбе», «уыз» сөздерінің негізінде талданып, олардың тілдік метафора негізіндегі сөзжасамдық əлеуеті
анықталды. Аталмыш сөздер лингвомəдениеттанымдық аспектіде лексикографиялық тұрғыда сараланды.
Аспаздық əлем бейнесінің тілдік бірліктерінің белгілі мəнмəтінде ауыспалы мағынада жұмсалып, бейнелі
сөздер ретінде қолданылуы да мақалада тілдік деректер арқылы дəлелденді. Мақаладағы ғылыми
тұжырымдар «Тіларалық жəне мəдениаралық қарым-қатынас аспектісіндегі қазақ этносының ұлттық-мəдени
басымдықтары» атты ғылыми жоба негізіндегі зерттеулерге сүйене отырып жасалды.
Достарыңызбен бөлісу: |