Түйін  Мақалада татар халқының IX-XVI ғасырларда ағартушылық, әдебиет және ғылым дамуының тарихы қаралган

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1 (37), 2013 г. 
 
151 
НЕМІС ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ОЙШЫЛДАРЫНЫҢ ЭТНОПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИДЕЯЛАРЫНЫҢ 
ҮНДЕСТІГІ МЕН САБАҚТАСТЫҒЫНЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ 
 
О.Я. Сулейменова – С.Ж. Асфендияров атындағы ҚазҰМУ 
 
12 жылдық білім беру бағдарламасында негізгі жалпы білім алуға жағдай жасау, адамдар арасындағы 
және  этносаралық  катынастар  мәдениетін,  тұлғаның біртүтас  көзқарасын,  өзін-өзі  анықтауын  қалыптас-
тыру, тұлғаның өзін-өзі ұйымдастыру тетіктерін, кәсіби және танымдық ой-пікірінің туындауына, теория-
лық  ойлау  тәсілдері  мен  ғылыми  таным  әдістерін  игеруіне  ықпал  ететін  оқу  әрекетін  ұйымдастыру,  өз 
халқының  өткен  тарихын  білу,  отбасында,  қоғамдастықта  және  басқа  адамдармен  қарым-қатынаста 
жалпыадамзаттық  және  әлеуметтік  мәдени  құндылықтарға  өз  көзқарасын  білдіре  білуі, қазақ  халқының 
мәдениетін,  Қазақстан  халықтарының  және  әлемнің  мәдени  көптүрлілігін  түсіну  және  бағалауы,  өзінің 
бәсекелестік  қабілетін  арттыру  үшін  өзін-өзі  билеуге  және  кәсіби  өсуге  ынталы  болуы  білім  мазмұнын 
ұлттық  мәдениетті  құрметтеуге,  өзге  мәдени  бастамаларға  ашық  болуға  тәрбиелеуге  бағдарлау  деп 
көрсетілген [1]. 
Ұлттық  дәстүрді  міндетті  түрде  сақтау,  білім  берудің  этномәдениеттік  ерекшеліктерін  ескеру 
Қазақстанның  білім  беру  жүйесін  европалық  стандарттар  деңгейіне  жақындатады.  Сондай-ақ,  ол  білім 
саласын және оның бәсекелестік қабілетін әлемдік білімдік деңгейге көтереді. Дей тұрғанмен, әлеуметта-
нушы ғалымдардың пайымдауынша, білім алушы жастар арасында әлеуметтік тоқырау, яғни саяси және 
қоғамдық  өмірден  алшақтау,  саяси  партиялар  мен  саясаткерлерден  көңілдерінің  қалуы,  отбасылық-
өзімшілдік мінез көрсету, адамгершілік құндылықтардың дағдарысы, шындықтан, адалдықтан бас тарту, 
зорлық-зомбылық сияқты құбылыстар, адамгершілікке жатпайтын қылықтар кеңінен етек жаюда. 
Осы аталған келеңсіз жәйтті болдырмау мақсатында халықтар мұрасындағы сабақтас этнопедагогика-
лық идеяларды зерттеу, жүйелеу, оқу-тәрбие  ісіне пайдалану жұмысы – ең өзекті  де, кезек күттірмейтін 
ғылыми-практикалық міндеттер болып табылады. Сол себепті де мәдениеттің өзара салыстырылуы тиімді, 
әйтпесе, бір де бір мәдениет, оның ішінде тіпті ұлы мәдениет те өзін толыққанды сезіне алмайды. Этнопе-
дагогикалық  идеялармен  алғаш  таныса  бастағаннан-ақ,  барлық  халықтың  өзіндік  ерекшелігі  бар,  ежелгі 
мәдениеттің  әлемдік  өркениетке  қосары  көп  екені  аңғарылады.  Бұл  жөнінде  белгілі  педагог  ғалым         
Г.Н.  Волков    былай  деген:  –  «Мақсаты  жағынан  біріккен  халықтар  мәдениет  пен  адамгершіліктің  ең 
жоғары дәрежесіне көтеріледі». Мәдени және этнопедагогикалық диалогтар халықтың рухани-адамгерші-
лік, жалпыадамзаттық пен ұлтаралық құндылықтарын айқындайды.  
Қазіргі  кезде  республикамыздағы  тілімізге,  дінімізге  қайта  назар  аударған  уақытта  жас  ұрпақтың  өз 
ана  тілін  білмеуі,  салт-дәстүрден  қол  үзе  бастауы,  түрлі  қатыгездік  оқиғалардың  орын  алуы,  жағымсыз 
қасиеттердің етек алуы – халықтық тағылымнан қол үзудің нәтижесі екені ақиқат. Әлемде 2000-ға жуық 
ұлттар  мен  ұлыстар  өмір  сүреді.  Бұлардың  әрқайсысының  өзіне  тән  салт-дәстүрлері,  мерекелері, 
тағылымдық  идеялары  бар.  Олар  адамзатқа  ортақ  рухани  қазына  –  дәстүрлі  мәдениеттің  аса  маңызды 
құрамдас бөлігі. Қазақ халқының да, неміс халқының да менталитетінде дәстүрлі мәдениет жетістіктерін 
терең аңғартатын тәлімгерлік идеялары мен тәжірибесі жеткілікті.  
Әрбір мемлекет ұлттық даму ерекшеліктеріне қарай практикалық мәселелерді шешудің өз нысандарын 
іздеп,  тәрбие  мен  білім  берудің  жүйелерін  ұйымдастырудың  моделдері  мен  түрлерін,  варианттарын 
жасайды.  Сол  себепті  шетел  ойшылдарының  педагогикалық  ой-пікірлерімен  тек  қана  танысып  қоймай, 
олардың ішіндегі қажеттісін таңдап және олардың жіберген кемшіліктерін назарға алып отырған жөн. 
Әрбір  елдегі  салыстырмалы  педагогиканың  өкілдері  шетелдік  тәжірибеге,  ең  алдымен  отандық 
мектептің және педагогиканың мұқтаждығы тұрғысынан қарайды. 
Қазақстанда  салыстырмалы  педагогикалық  зерттеулер  салыстырмалы  педагогиканың  әдіснамалық, 
теориялық  негіздері,  білім  жүйесінің  салыстырмалы-педагогиқалық  сипаттамасы,  жеке  меншік  мектеп-
тердің даму тарихы, әртүрлі елдердегі оқытушыларды кәсіби даярлау, америка педагогикасында тұлғаны 
әлеуметтендіру, Германия мен Қазақстан мектептеріндегі тәрбие мазмұнының этнопедагогикалық негіз-
дерін  салыстырмалы  зерттеу,  салыстырмалы  этнопедагогиканың  әдіснамалық  негіздерін  нақтылау, 
Ұлыбританиядағы жеке мектептерде элитаны тәрбиелеу, азия елдерінің білім жүйесінде рухани-адамгер-
шілік құндылықтар қалыптастыру мәселелерін қамтиды [3-4]. 
Неміс  классикалық  философиясы  жаңа  уақыттың  философиялық  ой-пікірлерінің  ең  бір  биік  шыңы 
тәріздес,  эмпириум,  материализм,  антропологизм,  прагматизм  және  т.б.  этникалық  педагогиканы 
абсолютті  шындыққа  итермелейтін  халық  тәрбиесінің,  тәжірибесінің  үздіксіз  көрінісі.  Бұл  ретте  жеке 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №1 (37), 2013 г. 
 
152 
тұлғаны  тәрбиелеу  және  қалыптастыруды  этнопедагогика  олардың  бостандығын  және  жауапкершілігін 
қолдайтын адамгершілік заңдарына сүйеніп жөнге салады.     
Халық  педагогы  Лютер  неміс  тілін  тазартуда,  байытуда,  ерекшелендіруде  орасан  зор  еңбек  етті, 
халықтың  сауаттылығын ашуда,  тәрбиенің  этникалық  негізін  салуда  аямай  күш  жұмсады.  Өз  халқының 
психологиясын жақсы сезінген Лютер, діни нанымға, ағартушылыққа, отбасына, қалаға және  бүкіл  елге 
қатал тәртіп орнатты. Адамзатқа ағартушылық, оқымыстылық, білім беру арқылы ғана қарапайым халық-
тың деңгейін көтеруге болады деген гуманистік идея ең алдымен Лютердің есімімен байланысты.  
Иохан  Готлиб  Фихте  –  таза  Кант  идеализмін  жалғастырушы.  Фихте  болмысты  емес,  білімді  бірінші 
қояды,  сондықтан  оның  философиясы  «ғылыми  ілім»  болып  саналады.  Ол тәрбиені  «ұлт»  категориясы-
нан тыс қарамайды, яғни білімділік, ол тек халықтың білімі ғана емес, ол неміс халқының ұлттық білімі. 
Ұлттық  тәрбиенің  жүзеге  асырылуында  И.Г.  Фихте  халықтың  білімділігі  –  капиталдың  ең  пайдалы 
салымы  деп  көрсете  отырып,  негізгі  рөлді  мемлекетке  қалдырады,  өйткені  ол  ұлтты  өлшеусіз  байлыққа 
және күшті болуға әкеледі [4]. Фихтенің осы ой-пікірлерімен Ш.Уәлихановтың әлеуметтік тұжырымдама-
сында айтқан ой тұжырымдары сабақтасып жатқаны байқалады.  
Ш.Уәлихановтың әлеуметтік тұжырымдамасының қысқа талдауы оқымыстының құбылыс мазмұнына 
терең  бойлап,  ұлттық  ерекшеліктерді,  ұлттық  психологияны,  көшпенді  өмірдің  өзіндік  жағдайларында 
қалыптасқан ғасырлық дәстүрлерді есепке алмай өзге заңдардың жасанды түрде қолдануының зияндылы-
ғын байқауы таңдандырарлық жәйт.  
Оқымыстының  бұл  азаматтық  жарқын  белсенділігінің  байқалуының  көрнекті  мысалы,  өз  халқының 
патриоты  болуы  бүгінгі  күннің  көптеген  оқымысты  ғалымдары  үшін  үлгі  боларлық  дүние.  «Адамға  өзі 
өскен  ортасының,  кейбір  жетіспеушілігіне  қарамастан  өзіне  таныс  заңдылықтардың,  өзгенің  басқа 
даналық  заңдылықтарынан  әлдеқайда  қымбат  та,  түсінікті  екеніне  ешқандай  күмән  жоқ»  [5].  Бұл  XІX 
ғасырдың  басында  айтылған  ойлар  бүгінгі  таңда  өзінің  маңыздылығын  қазақ  этнопедагогикасының 
теориялық-әдіснамалық негіздерін жасауда одан әрі арттырып отыр. 
Философ-ойшылымыз Абай ғылымды меңгерудің ең басты шартының бірі білімге ұмтылу, бірақ  бір 
ғана  талаптың,  ұмтылудың  аз  екенін,  ең  алдымен  өз  алдыңа  мақсат  қою  керектігін  айтты.  Адам  білімге 
ұмтылса, онда ол оны тез ұғады, бірақ адалдық қасиет қажет. Ғылым оңайлықпен келмейді, оған ұмтылыс, 
алғырлық,  ең  негізгісі  қажырлы  болу  керек  дейді.  Ғылыммен  айналысқан  адам  бір  орнында  тұрмауы 
қажет,  ол  әр  кез  оқып,  өзін-өзі  жетілдіріп  отыруы  керек  және  өзінің  білгенін  басқаға  үйретуі  қажет. 
Ғылымда ең бастысы мирасқорлық деп атап көрсеткен. 
Шәкәрім адамды ғылыми тұрғыдан түсіндіргенде, адам – жан мен тәннің және екі әртүрлі қасиеттің – 
физиологиялық және психикалық үрдістердің бірлігі деді. Оның алға ұмтылуы, ол психиканы материал-
дық  субстрат  –  ми  деп  ойлауы.  Шәкәрімнің  айтуы  бойынша,  адам  мен  жануарлардың  психикаларының 
айырмашылығы,  олардың  дене  бітімінің  өзгешелігіне  байланысты  болуы,  жануарлардың  дене  бітімінің 
төмен  сатыда  болуы,  оларды  танымға  ұмтылу  қабілетінен  айырады.  Адамды  адам  еткен,  оның  танымға 
ұмтылуы. Ол таным үрдістерінің табиғатын дұрыс түсіндірді: танымның алғашқы нүктесі ретінде таным-
ның сезімталдық сатысын атады, ал танымның соңғы нүктесін – логикалық (ойлау) сатысы деді. Адамның 
психикалық  әрекетін  ол  ақылға,  сезімге,  күш-жігерге,  мінезге  бөлді.  Ол  “қажеттілік”  категориясына 
ерекше назар аударады, ол руханилықты ойдың негізгі өзегі деп санайды. Адамның қалыптасуы әртүрлі 
факторлардың  әсеріне  байланысты  болады,  бұның  ішінде  оның  әлеуметтік  және  биологиялық  талаптар-
дың бірлесуінің маңызы зор. Шәкәрім психологиялық білімді адамдардың бір-бірімен, сондай-ақ, тәрбие-
ші мен тәрбиеленушінің ара қатынасының деңгейін жоғарылату үшін қолдануға шақырады [6]. Шәкәрім 
адам жаны мен болмысын, санасын күрделі теңеу арқылы түсіндіреді. Оның өлеңінде ой жалаң теңеулер 
арқылы  түйінделіп,  оқырман  тұспалды  сөздің  астарын  басқа  құбылыстардың  қасиетін  аңғару  арқылы 
біліп  отыруға  ұмтылады.  Бұл  –  ұлттық  психологияның  өзіндік  құпиясы  және  жалпы  психологиядан  бір 
төбе жоғары қасиеті. 
Немістің классикалық философиясы мен этникалық педагогикасы өмірдің терең мағынасы – адамдар-
дың бір-біріне деген сүйіспеншілігін, адам табиғатын түсінуін зерттеуде бір-бірімен байланыста болады. 
Адамды танып білу оған деген сүйіспеншілік арқылы ғана іске асады. Оның бақытқа талпынуы, сабырлы-
лық  сақтауға  тырысуы,  мұқтаждық  көрмеу  үшін  көп  нәрселерден  бас  тартуға  бара  алатынын  ескере 
отырып байыптауға мүмкіндік туғызады. 
Неміс  философ-ағартушысы  Канттың  азаматтық  тәрбие  негіздері  туралы  ой-пікірлері  де  өте  құнды. 
Жеңілдіктер халық пен елді құртады, соның әсерінен мемлекеттің соншалықты төмендеуіне әкеліп соқты-
рады, азаматтардың қандай отбасына, қандай тайпаға жататындығын, қай тілде сөйлейтіндігін ұмытуына 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1 (37), 2013 г. 
 
153 
себеп болады, өз ана тілінің құл мен күңнің тіліне айналуына қожайындарының басқа тілде сөйлеп, шет 
тілін  білмегендерді  тұқыртып,  менсінбеуіне  әкеліп  соғады.  Міне,  осындай  өзінің  туған,  шыққан  тегін 
ұмытуы – айрықша күштердің қожайындарына жағыну саясатынан шығады. 
XX  ғасырдың  басында  өмір  сүрген  неміс  ағартушысы  Р.Штайнер  өсіп  келе  жатқан  жас  ұрпақ  еркін 
тыс жағдайда тәрбиеленуі керек, сондықтан, еркін мектептер мен  еркін университеттер құру жастардың 
еркін  білім  алуына,  бұл  олардың  қасиеттерінің  толық  ашылуына  және  кейін  оны  қоғамда  қолдануына 
мүмкіндік береді деп пайымдады. 
Осындай пікірлерді қазақ ағартушысы Ы.Алтынсарин де айтқан. Ол мектептің білім беру бағдарлама-
сы  жүйелі  болу  керек  деген.  Сондай-ақ,  мектепте  оқитын  балалардың  жас  шамаларының  сәйкес  болуы, 
оқу жылы мерзімдерін белгілеу керек екенін өзінің еңбектерінде дәлелдеп берген.  
Ғалымның үлкен мән берген тағы бір мәселесі – діни оқу мен қазақ арасындағы таратушылар туралы 
көзқарастары.  Ол  діни  оқуды  адамгершілікті,  ізгілікті  насихаттауға  бейімдеу  керек  деп  түсінді 
Ы.Алтынсарин  ислам  дінінің  аяттарындағы  адамгершілік,  имандылық,  қарапайымдылық  қағидаларын 
өзінің  педагогикалық  көзқарастарына  негіздей  отырып  түсіндіруді  көздеді.  Ы.Алтынсариннің  ағарту 
саласында салған осындай жолы ғасырлар бойы жалғасып, дамытылып келеді [7]. 
Неміс ағартушы-ойшылдары Лютер, Кант, Фейербах, Фихте, Штайнердің педагогикалық ой-пікірлері-
нің ортақ идеяларын төмендегідей қорытындылауға болады. 
Қоршаған  ортаға  тәрбиеленуші  өмір  сүріп  отырған  әлеуметтік  қоғамды  жатқызады,  ұлттық  тәрбиеге 
үлкен мән беріп, діни оқулардың бала тәрбиесіне тиімді жағын пайдалануды уағыздаған. Діни мектептер-
де  құдайға  деген  құрметті  қалыптастыру,  адамдардың  шындықты  сүю,  қайырымдылық,  адамдарды 
құрметтеу, әрқашанда көмек беруге дайын тұру қасиеттерін дамытатын табиғи құбылыстарды түсіндіру, 
діни  оқуды  саралап  өткізу,  төзімділік  пен  жанының  қалауы  олардың  дүниетанымын  түсіне  білудің  ең 
негізгі  принципі  болып  табылады.  Жас  ұрпақ  еркін  тыс  жағдайда  тәрбиеленуі  керек,  сондықтан,  еркін 
мектептер мен еркін университеттер құру олардың қасиеттерінің толық ашылуына және кейін оны қоғам-
да қолдануға мүмкіндік береді деп пайымдады. 
Неміс ойшылдарының педагогикалық ой-пікірлерін талдау және оларды қазақ ойшылдарының педаго-
гикалық  ой-пікірлерімен  салыстыру  арқылы  анықталған  этнопедагогикалық  идеяларының  үндестігі  мен 
сабақтастығының  тәрбиелік  мәні  жалпы  адамзаттық  және  этноәлеуметтік  құндылықтарды  игеруші 
этномәдени субъектінің қалыптасу, әлемдік қоғамдастыққа тұлғаны кіріктіру құралы болып табылады. 
 
1.  Қазақстан  Республикасы  мемлекеттік  жалпыға  міндетті  білім  беру  стандарты.  ҚР  МЖБС  2.003  2008.  – 
Астана, 2008. – 23 б. 
2. Нургалиева Г.К., Кусаинов А.К., Мусин К.С. Сравнительная педагогика. – Алматы: Рауан, 1999. – 176 с.   
3.  Кенесарина  З.У.  Теория  и  практика  социализации  школьников  в  США.  Автореф.:  докт.  педогаг.  наук:  – 
Алматы, 2000. – 47 с. 
4. Кожахметова К.Ж., Жетписбаева Б.А. Введение в сравнительную этнопедагогику. – Алматы, 2001. – 78 с.  
5. Сулейменова О.Я. қазақ және неміс халықтарының мәдениетіндегі сабақтас этнопедагогикалық идеялардың 
дамуы (тарихи-салыстырмалы аспект). Автореф: педаг.ғ.к. 13.00.01. – Алматы, 2004. – 24 б.     
6. Құдиярова А.М. Педагогические воззрения Шакарима Кудайберды-улы. Автореф: канд. педаг. наук. 13.00.01. – 
Алматы, 1994. – 21 с.     
7  Рыспекова  Г.Е.  XІX  ғасырдың  ІІ  жартысы  мен  XX  ғасырдың  алғашқы  ширегіндегі  Қазақстанда 
Ы.Алтынсариннің идеялары мен ағартушылық қызметінің дамуы. Педагогика ғылымдарының кандидаты дәреже-
сін алу үшін жазылған дисс. авторефераты. 13.00.01. – Алматы, 2001. – 25 б. 
 
Резюме 
В  данной  статье  изучены  педагогические  идеи  немецких  просветителей  и  мыслителей  с  научного  аспекта, 
сравнивая с идеями казахских просветителей и мыслителей, выявлены их созвучия и преемственность, рассмотрена 
их роль в воспитании подрастающего поколения.  
 
Summary 
In this article there were studied pedagogical ideas of German enlighteners and philosophers from the scientific aspect and 
comparison  with  the  ideas  of  Kazakh  educators  and  philosophers,  there  was  considered  their  significance  in  educating  the 
younger generation. 
 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №1 (37), 2013 г. 
 
154 
ӘЙЕЛДЕР БАС КИІМІНІҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ АЛАТЫН ОРНЫ 
 
Т.Оразова – спорт және өнер факультеті, 
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралыққазақ-түрік университеті 
 
Орта  Азия  халықтарының  дәстүрлі  мәдениетiнің  сәндік-қолданбалы  өнерінің  құрамдас  бір  көрінісі 
болған  қазақ  ұлттық  киімдері,  соның  ішінде  әйелдер  бас  киімі  сан  ғасырлар  қойнауынан  бастау  алып, 
қазіргі уақытта оның көркемдік, мәдени-рухани, әлеуметтік тарихи заңдылығы, ерекшелігі өзіндік маңыз-
дылығымен және елімізде өзінің өзектілігін қазіргі жаһандану дәуірінде арттыра түсуде. 
Жалпы  бас  киім  қызметінің  барлық  жүйесі  әлеуметтік  өмірдің  негізгі  бағыттарынан  бастау  алып, 
адамның  дүниетанымдық  болмысында  рәміздік  белгі  ретінде  бейнеленді.  Әр  халықтың  сан  ғасырлық 
ұрпақ тәрбиесінде жалғасын тапқан өзiндiк рухани тарихы, тағлымы, ой-пiкiрi, қорытынды түйіні филосо-
фиялық жүйесі болып көрініс табатыны белгілі. Көне тарихи ұғымдар мен түсініктер көшпелілер мәдени-
еті  мен  өнерінде  көбінесе  өзіндік  көркемдік  нақышты  бейнеде  кескінделіп,  адамзаттың  мәдени-рухани 
дүниетанымдық  құндылығын  байытады.  Ұлттық  бас  киімнің  өн  бойындағы  ұлттық  нақыштың  бейнелі 
кескінін  біртұтастық  және  пәнаралық  тәсілдеріне  қарай  талдау  және  жіктеу,  қазақ  мәдениетіндегі  әйел 
киімінің  өмір  сүру  кезеңдеріндегі  тарихи  ерекшелігін,  әлеуметтік  жағдайын  қазіргі  өзекті  мәселелерде 
айқындауға мүмкіндік береді.  
Ұлттық бас киімдердің дизайндық ерекшеліктеріне төмендегі мысалдар дәлел бола алады. Қазақ ғұр-
пында бас киім көріктілік пен сәнділікті, баршылықты білдіретін қасиетті киім саналған. Қазақтың «дос 
басыңа, дұшпан аяғыңа қарайды» деген мақалы осы жайдан қалыптасқан. Сол сияқты сыпайылық көрсет-
кенде,  біреуден-біреу  кешірім өтінгенде, аяққа жығылғанда бас киімді шешіп немесе бөрігін аяқ астына 
тастап ах ұруда осы бас киімді қастерлеуден туған. Қазіргі уақытта қоғамдық орындарда, жиындарда бас 
киім шешу мәдениеттілік белгісі ретінде осы ертедегі этикалық дәстүрлерден келіп жеткен [1].   
Қазақ  әйелдері  жасы  мен  отбасы  жағдайына  байланысты  өзіндік  ерекшелігі  бар  баскиімдер  киген. 
Олардың  жазғы,  қысқы  түрлері  болады.  Әйелдердің  негізгі  баскиімдері:  бергек,  бөрік,  жаулық,  желек, 
жырға, кимешек, күндік, орамал, қарқара, сәукеле, тақия, шәлі (жібек, шілтер, оюлы және т.б.). 
Жас ерекшелігіне қарай бас киім ауыстырыларда қазақы жолмен кішігірім той жасалған. Мәселен, қыз 
өз үйінен ұзатыларда шешесі қызының басындағы үкілі тақиясын алып сәукелені өз қолымен кигізіп, ақ 
батасын беріп аттандырған. Өзге шаңыраққа келін боп түсерде арнайы беташар жасалып, бөртпе немесе 
жібек жаулық салған. Ал перзент сүйіп ана атанғаннан бастап жасына қарай әртүрлі кимешек кие баста-
ған, онда да шағын той жасалып, жақсы тілектер айтылған. Жар іздеген жігіттер қыздардың басына қарап 
сөз  салуға  болатын-болмайтынын  аңғарған.  Мәселен,  тақия,  бөрік  кисе  басы  бос  екенін  сезген,  ұнатып 
жатса жаушы жіберіп, үлкендер арқылы құдалық сөйлескен. Кейде азаматтар шешесі, жеңгесі тігіп берген 
үкілі тақия немесе сырға, білезіктер арқылы сүйгеніне көңілін білдірген. Қыздар қарымта ретінде кестелі 
бет орамал силаған. Осының бәрі халқымыздың бас киімге деген ерекше құрметін бейнелейді.   
  
Қазақтың  ұлттық  бас  киімдері  халқымыздың  ақыл-ойы  мен  биік  эстетикалық  талғамының  жемісі. 
Басқа  ұлттық  киімдерді  былай  қойғанда,  қазақ  халқы  ежелден  шапанды,  камзолды,  тақия  мен  бөрікті 
айрықша  киелі  киім  санап,  қадір  тұтқан.  Әсілінде,  халқымыз  ерте  заманнан  бері  ұлттық  бас  киімдерді 
кімнің болса, соның басына кигізіп, қалай болса, солай сыйға тартуды қаламаған. Керісінше, ел басқарған 
хандар  мен  сұлтандар  қазақы  қалыптың,  ұлтымыздың  айрықша  белгісіндей  болған  бас  киімді  әсте 
басынан тастамаған [2]. 
Киім  –  адам  денесін  ауа  райының,  қоршаған  ортаның  зиянды  әсерінен  қорғайтын  бұйым.  Олардың 
бәрі  де  адамдардың  ақыл-ойы  мен  эстетикалық  талғамының,  еңбегінің  жемісі.  Адамзат  полеолит-тас 
дәуірінде-ақ тігіссіз байланатын лыпа киімдерді пайдаланып, сүйек ине, сүйек бізді қолдана отырып тері 
және тоқыма киім-кешек жасауды үйренген. Ал енді неолит дәуірінен бастап өру, иіру, тоқу кәсібі өмірге 
келіп, иықтан, мықыннан киілетін киім түрлері пайда болды. Қазақтардың қазіргі киімдерінің көбісі  сақ 
дәуірінен  бастау  алады.  ХХ  ғасырдың  жиырмасыншы  жылдары  Ойыл  мен  Сағыз  бойын  мекендеген 
қазақтардың  киім-кешегін  палеоэтнологиялық  деректермен  салыстыра  зерттеген  С.И.  Руденко,  тіпті 
күпінің  қазаққа,  оның  ата-бабасына  кем  дегенде  екі  мың  жыл  бұрын  белгілі  болған  киім  үлгісі  екенін 
дәлелдеп  берді  [3].  Негізінен,  қазақ  киімдерін  кеңінен  зерттеу  Қазан  революциясынан  кейін  ғана  қолға 
алынды. «Алтын Адамның» баскиіміне де төрт алтын қауырсын ілінген. Тамғалы тастағы суреттерде де 
қауырсынды баскиім киіп, малдас құрып отырған адам бейнеленген. Баскиімге қауырсын тағу көп халық-
та  бар.  Ол  мифтік  наным  бойынша  жердегі  адамның  рухтық  болмысының  аспан  әлемімен  байланыста 
екендігін танытады. Жаулық. Оған қатысты арнайы заң жолы, салт бар.  
Қазақ  әйелдерінің  ұлттық  киімі,  негізінен,  көйлек,  кимешек,  жаулық,  сәукеле,  желек,  тақия,  камзол, 
кәзекей, кебіс-мәсі, көкірекшеден тұрады. Әшекей, ажар жағынан төрт топқа арналып тігіледі. Олар қыз 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1 (37), 2013 г. 
 
155 
киімдері, келіншек киімдері, орта жастағы әйелдер  мен бәйбішелердің киімдері. Қыз киімдері кеуделері 
тар,  қынамалы,  жаға,  жең,  кеудесі,  өңірі  кестелі,  әшекейлі  келсе,  жас  ұлғайған  сайын  неғұрлым  етекті, 
кең, мол қаусырмалы бола түседі. Қазақ халқының ұлттық киімдерінде тұрғындардың географиялық, ру-
тайпалық ерекшеліктері де көрінеді және ол көбіне бас киім мен шапаннан байқалады 
Әлеуметтік  дәрежесіне,  қызметіне  байланысты  ұлттық  киімдер  мынандай  да  топқа  бөлінеді:  жоғары 
текті қазақтардың киімі, сал-серілер киімі, сән-салтанат киімдері, ұлттық ойын-сауық, жарыстарда киетін 
киімдер, ғұрыпты киімдер, қазақтың неке киімдері, күйеу жігіт киімі, қалыңдық киімі, дінге байланысты 
салттық және ғұрыптық киімдер, діндарлар киімі, жерлеу рәсіміне байланысты өлікке кигізілетін киім, аза 
тұтушылардың  қаралы  киімдері,  қазақтардың  ертедегі  сулық  және  кәсіптік  киімдері,  малшылар  киімі, 
аңшылар киімі, батырлар киімі және т.б. 
Киім  тақырыбына  қалам  тартқан  этнограф  С.Қасиманов  қазақтың  киімін  сипатына  қарай  iштiк, 
сырттық, сулық, бiр киер, сәндiк және кейбiрiнде салтанат ғұрып киiмi деп бөледі [4]. Бiр киер киiм деп 
қымбат  маталардан  әшекейлеп  тiгiлген,  той-думандарға,  жиын-топтарға  барғанда,  өзге  елге  сапарға 
шыққанда  киетiн  сәндi  киiмдердi  атаған.  Қазақ  салтында  ер  жiгiт  егеске  түсерде,  соғысқа  барарда 
киiмдердiң  ең  жақсы  көрнектiсiн  киген.  Iштiк  киiмдерi  –  көйлек,  дамбал,  желетке,  қамзол,  кәзекей, 
сырттық  киiмдерге  –  шапан,  күпi,  кеудеше,  тон,  шидем,  сулық  киiмдерге  –  шекпен,  қаптал  шапан, 
кебенек, кенеп, сырттық жатады. 
Қазақтың ұлттық бас киiм үлгiлерiнiң көшпелi тұрмыс пен құбылмалы ауа райына бейiмделе дамуына 
көршi  халықтармен  арадағы  мәдени-экономикалық  байланыс,  шаруашылық-мәдени  тип,  тiршiлiк  қамы 
мәдениетi әсер еткендiгi сөзсiз. 
Қазақ халқының қолынан міне, осындай сан түрлі киім үлгілері жасалып шыққан. Әсіресе, ұлт өмірін-
де әйел затына арналған бас киімдердің ерекше рөлі болғаны анық. Себебі, әйел затына ерекше құрметпен 
қарау дәстүрлі мәдениетіміздің ерекше көрінісі екені күмәнсіз. Халқымыз қыз баланың әсемдігін денесін 
жалаңаштау арқылы емес, мың құлпырған бояуы қанық, келісті де көрікті киімдері арқылы көрсетуді жөн 
көрген. 
Осы ретте Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы ұйымдастырып отырған іс-шараның да мәні аса 
жоғары деп есептеймін. Бұл байқау тек шариғат бойынша киінудің мәселесін ғана емес, ұлттық нақышта-
ғы киімдерімізді де насихаттаудың тиімді жолы. Көшелерде, түрлі қоғамдық орындарда әрі заманымызға 
сай, әрі қазақы, әрі мұсылмандық канондарға сай киінген қыз-келіншектер көбейсе, ұлттық мәдениетіміз 
де өркен жая бастайтыны даусыз. Әрине, бір ғана байқаумен  бүкіл мәселе бірден шешіле қоймас. Бірақ 
осы іс-шараны әрі қарай іліп әкетіп, дәстүрлі түрде жыл сайын өткізудің жолдарын қарастырса құба-құп. 
Жас қыздардың ұлттық киімдеріне келетін болсақ олар бүрмелі етекті көйлек, бешпет, камзол, қынама 
бел киімдер киеді. Бастарына үкі кепеш, аяқтарына мәсі, оюлы кебістер киген. Бойжеткен қыздар кәмшат 
бөрік киеді, сәндеп өрнектеген ақ шыт тартады. Тұрмысқа шыққан қыздар алғашқы жылы сәукеле, күнде-
лікті өмірде желек киеді де, балалы болған соң сәукелесін тастап, шылауыш орамал жамылады. Жас келін 
деп  үлкен  кісілерді  көрген  кезде  бетін  желегімен  көлегейлеп  жүреді,  бұл  иба  көрсеткені.  Әлеуметтік 
мәртебесі  бекіп,  бірнеше  балалы  болған  соң  кимешек  шылауыш  киеді.  Кимешекті  қызыл  жіппен  шым 
кестелеп  кисе  күйеуі  барлығын,  ал  ақ  жіппен  жай  ғана  су  тартып  кисе  жесір  әйел  екендігін  көрсетеді. 
Шылауышты кимешектің үстінен тартады. Әйелдер тері бұлғары мәсі-кебіс, қыста қозы елтірісінен ішік 
киеді.  Елтірі  ішік  ақ,  қара,  күрең  болады.  Әйел  киiмдерiнiң  қазақ  елiнiң  бәрiне  мәлiм  ортақ  түрлерi: 
көйлек,  кимешек,  жаулық,  сәукеле,  желек,  тақия,  қамзол,  кәзекей,  кебiс-мәсi,  көкiрекше  сияқты  заттар. 
Әшекей, ажар жағынан қыз бен келiншек киiмдерi, орта жастағы әйелдер мен қарт бәйбiшелердiң киiмде-
рi деп төрт топқа арналып тiгiледi.  
 
1. Сманова А.С. Ұлттық киім үлгісін әзірлеу ерекшеліктері. – Алматы: ҚазҰПУ. Хабаршы. - №3 – 12-16 б.  
2. Асанова С.Ж. Қазақтың ұлттық киімдері. – Алматы: Атамұра, 1995. 
3. Руденко С.И. Советская археология. 1965 - №4. 
4. Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. – Алматы: Өнер, 1996. – 264 б. 
 

жүктеу/скачать 5,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: