Хабаршы вестник «Педагогика ғылымдары»

Ерте даму – ересектердің, бірінші кезекте ананың, баламен алғашқы жылдарындағы белсенді қарым-
қатынасы.                                                                                                                                                               
Бұл  –  баланы  шығармашылық  тапсырмалармен  жүктеп,  әрдайым  оның  әрекеттік  мотивациясын 
көтеретін,  белсенді  әрекеттерді,  оның  ішінде  саналы  тұрғыдан  қабылданған  еңбекті  талап  ететін 
үздіксіз процесс. 
Ерте даму – ересектердің, бірінші кезекте ананың, баласымен бірін-бірі түсінісу жолдары. 
Ерте  даму  –  ата-аналардың  балаларымен  бірлесіп,  күндерін  қызықты  әрі  мәнді  ету  ниеті  мен 
әрекеттері. 
Баланы ерте кезеңде дамыту дегеніміз оған сандар немесе әріптерді күштеп үйрету емес, мәселе мұнда 
оған уақытында жаңа әдістерді үйретуде болып табылады. «Ерте дамытудың негізгі мақсаты – бақытсыз 
балаларды  болдырмау»  дейді  тамаша  жапон  педагогы  Масару  Ибука.  Бұл  үшін  баланың  жан  әлемінде 
эстетикалық  сезімдерді  оятып,  оларды  дамыту  керек: балаға  жақсы  әуендерді  тыңдату,  музыка  аспапта-
рында ойнау немесе оның өзін ойнату қажет, әрине бұның барлығы одан атақты музыкант шығару үшін 
емес, баланың әсемдікке деген ынтасы мен құштарлығын аялау үшін маңызды.  
Бұған қоса баланың дүниетанымын шектемей, оны мейлінше  кең ауқымда қарастырған абзал. Балаға 
шет тілдерін үйрету қажет: үш жасқа дейін баланың ең кем дегенде бір шетел тілін игергені дұрыс дейді 
ерте  даму  теориясының  жақтаушысы.  Бұл  әрекеттің  де  мақсаты  баладан  дана  лингвист  дайындау  емес, 
тіпті оны бала бақшаға немесе мектепке тыңғылықты дайындалуы да емес, ең бастысы – баланың шексіз 
әлеуетті  (потенциалды)  мүмкіндіктерін  дамыту,  сол  арқылы  оған  үлкен  қуаныш  сыйлау.  Бала  қуанса  – 
бүкіл Әлем шаттанады деп есептейді Масару Ибука [1].  
Нәрестенің  әлеуетті  мүмкіндіктері  мол  деп  айтқан  едік.  Табиғат  адам  баласына  болмысынан  шексіз 
мүмкіндіктер беретін сияқты. Бұл жәйтті нәрестенің физикалық шамасынан көруге болады деп есептейді 
кеңес педагогы Борис Никитин. Ол өзінің «Ступеньки творчества или развивающие игры» атты кітабын-
да  жаңа  туған  балаға  саусағыңызды  берсеңіз,  нәресте  оны  шап  беріп  ұстап  алады,  егер  қолыңызды 
жоғары көтерсеңіз, бала оған жармасып, бірге көтерілетіндігін жазады [2]. Демек, нәрестенің физикалық 
күші  –  туа  біткен  қасиет.  Ал  ерте  даму  теориясы  жақтаушыларының  пікірі  бойынша  алдымен  бала 
физикалық тұрғыдан дамып, оның интеллектуалды санаты кейінірек қалыптасады және де ол физикалық 
дамуға тікелей байланысты болады. Бұл дегеніңіз, нәрестенің алдымен дене мүшелерін (аяқ-қолы, мойны, 
саусақтары,  омыртқасы,  буындары  т.б.)  дамыту  қажет  деген  сөз.  Физикалық  тұрғыдан  жақсы  дамыған 
бала интеллектуалдық тұрғыдан да ерекшеленеді.  
Сондай-ақ  ерте  даму  теориясын  жақтаушылардың  бірі  Гленн  Доман  ерте  жаста  алғашқы  жазу  мен 
математиканы үйретуді нақты білім беру деп қабылдамайды. Нақты білім беру 6-7 жасында жүргізіледі, 
ал бұл жасқа дейінгі үйрету – таным жолындағы бастама білім беру. Үш жасқа дейінгі кішкентай баланың 
білуге  деген  құштарлығы  әр  кезде  артып  тұрады,  сондықтан  баланың  жаңа  мәліметтерді  білуге  деген 
құштарлығын  тудыратын  жағдай  жасау  қажет.  Баланы  жалықтыратын  және  ата-анаға  да  ауыр  тиетін 
міндеттерді жүктемеу қажет деп кеңес береді Г.Доман. Бала миының өсіп, дамуы үшін оған ойлау жұмыс-
тарымен  айналысуы  қажет.  Миды  қаншалықты  дәрежеде  тапсырмалармен  жүктейтін  болсақ,  ол  сонша-
лықты дами түседі екен [3].  
Ерте  даму  теориясын  жақтаушылардың  тағы  бірі  Сесиль  Лупан  өз  әдістемесінде  мына  қағидаларды 
негізге алады: 
- Балаңыз жаңаны үйренгісі келсе, оған сене отырып үйретіңіз; 
- Балаңызды шектемеңіз; 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №1 (37), 2013 г. 
 
224 
- Оқыту дегеніміз ойын, ол бала шаршамай жатып тоқтатылуы тиіс; 
- Балаңызды тексерудің қажеті жоқ. 
Бала өмірінің алғашқы жылдары – даму және өсу үшін ең маңызды кезең. С.Лупанның айтар ұсыныс-
тарын барлық аналар біледі, дегенмен де оны маңызды деп санамауы мүмкін, өйткені олар, алғаш көрген-
де тым қарапайым болып көрінуі мүмкін: 
- Балаңызды жақсы көріңіз, оны көбірек қолыңызда ұстаңыз және де бесік жыры мен басқа да өлеңдер-
ді айтып беріңіз.  
- Балаңызды ерке қылып аламын деп қорықпаңыз.  
Міне,  осындай  қарым-қатынас  балаңызға  сенімділік  береді.  Балаңыз  дүниеге  келген  сәттен  бастап 
онымен көбірек сөйлесуге тырысыңыз. Бала еш нәрсе түсінбейді деп ойламаңыз.  
АҚШ-та мынадай бір тәжірибе өткізіпті. Бір күнде,  бір  уақытта туған үш немістің, үш ағылшынның, 
үш  орыстың  баласын  кіндігі  кесіле  салысымен  барлығын  бір  үйге  апарып,  оңаша  жатқызып  қойып, 
алдымен неміс тілінде, «Өмірге қош келдіңдер, жолдарың сәтті болсын!» деп жақсы-жақсы сөздер айтқан 
екен.  Ағылшын  мен  орыс  балалар  қыбырсыз  жатыпты  да,  неміс  сәбилер  қозғалып,  үн  шығарыпты.  Ал 
осы сөздерді ағылшын тілінде айтқанда, жаңағы неміс пен орыс нәрестелер қозғалмай, ағылшын шарана-
лар  қимылдап,  көңіл аударыпты.  Орысша айтқанда да  осы  жағдай  қайталанады.  Сонда  өмір  есігін  жаңа 
ашып, жарық дүниені жаңа көріп отырған сәбилердің өз тілін білгені ме? Мұның себебі неде? Әрине, ана 
тілі  баланың  қанына  ана  құрсағында  жатқанда  сіңген,  ендігі  мезетте  бұл  қасиетті  күнделікті  тәрбиемен 
жалғастыру  қажет.  Міне  сондықтан  баланың  барлығын  түсінетініне  еш  күмән  келтірмеуіміз  керек. 
Балаңызбен  сөйлескенде,  дауыс  ырғағыңызды  өзгертіп  отырыңыз.  Оны  барлық  уақытта  тыныштықта 
қалдырмаңыз. Өлең, әңгіме айтып беріңіз және әртүрлі музыка қосып тыңдатыңыз [4].  
Балаңыздың қабілетті әрі дарынды болғанын қалайсыз ба? Олай болса балаңыздың шығармашылыққа 
жетудегі  алғашқы  қадамын  жасауға  бкөмектесіңіз!  Баланың  өмірге  келуінің  құпиясы  жоқ,  алайда  оның 
дамуында  орасан  зор  құпия  бар.  Сондықтан  оның  болашағына  жауапкершілікпен,  сеніммен  қарауға 
үйренейік! 
           
1. Масару Ибука. После 3-х уже поздно. / Пер. с англ. – M.: Знание, 1991, – 191 б.  
2. Никитин Б.П. Ступеньки творчества или развивающие игры. – M.: Просвещение, 1991, – 156 б. 
3. Глен Доман. Гармоничное развитие ребенка. – М.: Карапуз, 2001, – 265 б. 
4. Лупан С. Поверь в свое дитя. – М.: Карапуз, 2000, – 283 б. 
 
Резюме 
В  данной  статье  рассматриваются  о  принцыпах  теорий  раннего  развития.  Обосновывается  важные  условия  и 
системы формирования личностных и волевых качеств младших школьников как фактор их успешности в обучении. 
 
Resume 
In the article the theory of early development is considered. It is justified the important terms and systems of forming of 
personality and volitional qualities of junior schoolchildren as a factor of their success in education. 
 
ОҚУШЫЛАРДЫҢ АЗАМАТТЫҚ ТҰЛҒАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ 
 
Л.К. Жасыбаева – «Келешек-РМФМОМИ» мектеп директорының тәрбие ісі - жөніндегі орынбасары 
 
«Біз Қазақстанның барлық азаматтарының  
отаншылдық сезімі мен өз еліне деген 
сүйіспеншілігін дамытуға тиіспіз» 
ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев [1] 
 
Тәуелсіздікке енді ғана қол жеткізген Қазақ елі жаһандану үдерісінде өзінің әлеуметтік, экономикалық 
және  саяси  әлеуетімен  төрткүл  дүниеге  таныла  білді.  Найзаның  ұшымен,  білектің  күшімен,  қылыштың 
жүзімен осынау ұлаңғайыр аумақты ата-бабаларымыз бізге мұра етіп қалдырды. Ендігі кезекте Азия мен 
Еуропаның  алтын  көпіріне  айналған  Отанымыздың  мызғымастығын  сақтай  отырып,  кемелденуіне  өз 
үлесін қосу – бізге сын.   
Сол себепті Қазақ елінің болашағын жарқын етуге талпына алатын жас буынды дайындау үшін білім 
ордаларында отансүйгіштік, ұлтжандылық сипаттағы іс-шаралар өткізілуі тиіс. Мектептерде патриоттық 
мәнге  ие  мұндай  іс-шаралар  және  тәрбие  сағаттары  намысшыл,  отаншыл  тұлғалардың  қалыптасуына 
әсері мол. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1 (37), 2013 г. 
 
225 
Патриотизмнің ажырағысыз бөлігіне айналған тіл, діл, салт-дәстүр, әдет-ғұрып ұғымдары бүгінгі таңда 
өзекті мәселеге айналып отыр. Ұлт көшбасшысы, ел президенті Нұрсұлтан Әбішұлы жас буынды ұлттық 
рухқа,  патриотизмге  баулудың  ел  дамуының  қайнар  көзі  болатындығын  мәлімдеді.  Осыған  орай 
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасының негізгі міндеттерінің 
қатарына қазақстандық патриотизмге, толеранттылыққа, кемел мәдениетке, адам құқықтары мен бостан-
дықтарын  құрметтеуге  тәрбиелеу  еніп  отыр.  Сөзімізді  дәйектеу  үшін  «патриотизм»  ұғымына  мән 
берейік: аталмыш сөз грек тілінде – patrіots – отандас, paths – отан, атамекен, яғни Отанға деген сүйіспен-
шілікті,  оған  адалдықты,  өз  іс-әрекеттерімен  оның  мүдделеріне  қызмет  етуге  ұмтылысты,  сондай-ақ, 
туған жеріне, тұрақтаған мекеніне бауыр басушылықты білдіреді. Осылайша, Отанға деген сүйіспеншілік, 
патриотизм  қашанда  ұлттық  сипатқа ие,  өйткені,  патриоттық  сезім  мен  көзқарастар  қашанда  белгілі  бір 
ұлтқа,  ұлысқа  жатады.  Мұндай  патриотизм  сынды  қастерлі  ұғымды  қадірлейтін  білім  ордаларының 
қатарында  көш  ілгері  тұрған  «Келешек-РМФМОМИ»  мектебін  атап  айтқан  жөн.  Дарынды  балаларға 
арналған  физика-математика  мектебін  бәсекеге  қабілетті  оқушылармен  қамтамасыз  ету  мақсатында 
өмірге  келген  «Келешек-РМФМОМИ»  мектебі  шаңырағының  бағыт-бағдарының  аясы  бүгінгі  таңда 
заман талабына сай кеңейіп келеді. Алтын ұя қабырғасында ұлағатты ұстаздардың тарапынан мемлекет-
тің  мәртебесін  шыңдайтын  мерекелерге  байланысты  тәрбие,  сынып  сағаттары  үздіксіз  өткізілуде. 
Мәселен,  Алғашқы Президент күні, Тәуелсіздік  күні, «Елімнің өткені,  бүгіні, болашағы» атты презента-
ция  8-9  сыныптар  аралығында,  Орыс  сыныптарында  «Казахский  язык  –  основа  государства»  жарысы, 
Демократиялық  жаңару  күні,  Наурыз  мейрамы  және  т.б.  мерекелер  кезінде  патриоттық  бейнедегі  іс-
шаралар өткізіліп тұрады.  
«Болашақ» бағдарламасы шеңберінде жастар алыс-жақын шет елдердің алдыңғы қатарлы оқу орында-
рында тегін білім алу мүмкіндігіне ие болғаны баршамызға мәлім. Себебі, ел келешегі жастардың қолын-
да  екені  дау  туғызбайтынын  жете  түсінген  аға  буын  өкілдері  кейінгі  ұрпаққа  бар  мүмкіндікті  жасағаны 
аян. Жер жаһанға Көк туымызды желбіретіп, ел үмітін ақтайтынына мол үмітпен қарағандардың қарасы 
мол  еді.  Дегенмен  бойында  патриоттық  сана  сезіміне  қарағанда  материалдық  дүниені  алдыңғы  шепке 
қойған жастар ел арқалаған үмітті ақтамай, жат жұрттық атанды. Әрине, бұл оларға тәлім тәрбие берген 
ата-аналар мен ұстаздардың жіберген ағаттығы. Себебі буыны қатаймаған баланың бойына мектеп қабыр-
ғасында рухани құндылықтарымызды сіңірсек, келешекте ол өзінің тарихи отанына қайта оралары сөзсіз. 
Сондықтан жастарға бірінші кезекте ұлттық құндылықтарды, тіліміз бен дінімізді насихаттасақ, ел үмітін 
ақтайтын  соны  бір  элитаны  тәрбиелеп  шығарамыз.  Аталмыш  мәселеге  байланысты  менің  төмендегідей 
ұсыныстарым бар:        
1.  Қазақстанда  тұратын  барлық  ұлт  өкілдері  Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік  рәміздеріне 
ерекше құрметпен қарап, шын ниетімен қадірлеуі тиіс.   
2.  Қазақстанда тұратын барлық халықтардың ұлтына қарамай, Отанды қорғауға дайын болуы қажет.   
3.  Қазақстан Республикасының  қарулы  күштерінің  әскер  қатарында  болатынына ұлттық  патриоттық 
мақтаныш сезімінің болуы парыз. 
4.  Ел  азаматтары  Қазақ  халқының  тарихы  мен  салтын,  тілін  сүю  және  құрметтеуге,  оның  таңдаулы 
дәстүрлерін сақтауға және оны дамытуға ынталы болуы керек. 
Ал  енді  ұлтжандылық,  отансүйгіштік  міндеттерді  негізге  алатын  білім  ордасының  шарықтауына 
өзіндік үлесін қосып келе жатқан білікті де, білімді педагог «Келешек-РМФМОМИ» мектебінің директо-
ры  Гүлшарбан  Қамылбайқызы  Сабурованың  ерен  еңбегі  зор.  Әр  оқушының  жеке  тұлғалық  ерекшелігін 
бағалап,  оларға  тәлімді,  өнегелі  тәрбие  беретін  Гүлшарбан  Қамылбайқызы  рухани  қазынаны  өз  бойына 
сіңірген жаңа буынның тұлғалық қасиетінің қалыптасуына осылайша әсер етуде. Кезінде Республикалық 
физика  және  математика  мектебінде  ұстаздық  етіп  жүргенде  өз  ісінің  шебер  маманы  талай  танымал 
азаматтарды  тәрбиелеп  шықты.  Олардың  қатарында  саяси,  аксиологиялық,  бизнес  элита  өкілдері  бар. 
Мәселен, Самұрық-Қазына қорының акционері Тимур Құлыбаев, ҚР Президентінің әкімшілігінің төраға-
сы  Кәрім  Мәсімов,  Премьер  министрінің  орынбасарлары  Қайрат  Келімбетов,  Ерболат  Досаев,  кәсіпкер 
Марат  Сабалақов,  РМФМОМИ  директоры  физика-математика  ғылымдарының  кандидаты  Қайрош 
Макишев,  мектептің  Қамқоршылар  қорының  төрағасы  Еренчинов  Данияр  Қағазбекович,  Қоршаған  орта 
және табиғатты қорғау министрі Аппаров Нұрлан сияқты белді азаматтар бар. Сайып келгенде Гүлшарбан 
Қамылбайқызы  сынды  аксиологиялық  элиталар  Қазақ  қоғамының  білімі  мен  ғылымының  дамуының 
кепіліне айналары сөзсіз.  
«Келешек-РМФМОМИ» жеке меншік мектеп болғандықтан білім ордасының негізін қоғамның таңдау-
лы  тобының  өкілдері  құрайды.  Сөзімізді  дәйектейтін  болсақ,  аксиологиялық,  бизнес,  интеллектуалды 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №1 (37), 2013 г. 
 
226 
элита  отбасынан  шыққан  балалардың  көбісі  рухани  құндылыққа  қарағанда  материалдық  жағдайды 
алдыңғы  шепке  қояды.  Нәтижесінде  жоғарғы  сынып  оқушыларын  өздерінің  базалық  білімдерін  ТМД 
елдерінде, тіпті мұхиттың арғы жағындағы мемлекеттерде жалғастыруға мүдделілік танытып отыр. Яғни, 
элиталық топты қалың бұқараның көзқарастарына сай дағдыландырып, отандық білікті кадрларды дайын-
дап  шығу  –  бізге  парыз.  Сонымен,  тарихтың  Үшінші  мыңжылдық  баспалдағына  аяқ  басқан  Отанымыз 
өзінің  осындай ұлтжанды, патриотты азаматтарымен мәңгі  бірге  болмақ. Демек, Қазақстанның келешегі 
күмәнсіз жарқын!  
 
1.  Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 2050 стратегиясы. 
 
Түйін 
Бұл  мақалада  алаш  жұртының  алдында  тұрған  басты  проблемалардың  бірі  –  патриоттық  сезім  және  оларды 
жастар арасында насихат жүргізудің әдіс-тәсілдері қарастырылған. Ел тәуелсіздікке жеткен соң «Болашақ» бағдарла-
масы  қабылданған  болатын.  Бірақ  шет  елде  мемлекет  қолдауымен  білім  алып  жатқан  жастардың  жат  жұрттық 
атанып кету проблемасы өзекті болып отыр. Аталмыш мәселелерді шешудің жолдары және олардың алдын алу үшін 
ұсыныстар да мақалада көрініс тапқан. 
 
Резюме 
В данной статье рассмотрена одна из важнейших проблем, являющейся приоритетной в данное время для казах-
ского  народа  –  чувство  патриотизма  и  методы  его  пропаганды  среди  подрастающего  поколения.  Также,  здесь 
предложены пути решения проблем, когда студенты, обучающиеся по программе «Болашақ», по известным причи-
нам остаются в других странах. 
 
Summary 
This  article  discusses  one  of  the  major  problems  and  the  prior  issue  at  this  time  for  the  Kazakh  people  –  a  sense  of 
patriotism  and  methods  of  its  propaganda  among  the  younger  generation.  Also,  there  are  proposed  some  solutions  to  the 
problems  of  students  entering  the  foreign according to  the  «Bolashak»  program  and  staying  in  other  countries  for  obvious 
reasons. 
 
МЕТОДИКА МУЗЫКАЛЬНОГО ДИКТАНТА НА НАЧАЛЬНОМ 
ЭТАПЕ ОБУЧЕНИЯ СОЛЬФЕДЖИО 
 
Д.К. Абдулова – преподаватель музыкально-теоретических дисциплин ЗКО, 
с. Переметное, Зеленовская районная ДМШ №1 
 
Основной  целью  курса  сольфеджио  является  обучение,  воспитание  и  развитие  разных  сторон 
музыкального  слуха  –  звуковысотный,  интонационный,  гармонический,  относительный,  внутренний, 
одновременно с этим развивается чувство ритма и лада. В процессе занятий учащиеся должны приобре-
сти также ряд навыков – анализа, чтения и записи музыки. 
Как анализ и чтение, так и диктант – это итог знаний и навыков, определяющий уровень музыкально-
слухового развития ученика. 
Сложный процесс записи диктанта – «слышу-понимаю-записываю» – требует не только определенных 
знаний,  уровня  развития  слуха,  но  и  специальной  подготовки,  обучения.  Это  одна  из  важнейших  задач 
методики сольфеджио – показать, как учить писать диктант. 
В работе над диктантом, перед учителем стоят основные задачи; 
- научить слышимое сделать видимым (в нотных знаках); 
- развивать память, дающую возможность, припоминая, уточнять услышанное; 
- внутренний  слух  –  способность  мысленно  слышать  и  представлять  себе  звуки,  ритм  и  другие 
элементы; 
-  использовать  диктант  как  средство  для  закрепления  и  практического  освоения  знаний  и  навыков 
полученных на уроках сольфеджио и других музыкальных дисциплин. 
Таким  образом,  прежде  чем  приступить  к  записи  диктанта,  педагог  должен  быть  уверен  в  том,  что 
учащиеся  подготовлены  к  этой  работе,  что  мышление,  память,  внутренний  слух,  теоретические  знания 
достаточно  ясно  проявились  на  предыдущих  занятиях  и  были  закреплены  в  других  формах  работы  (в 
интонационных и ритмических упражнениях, в чтении с листа и в анализе на слух). Особенно в занятиях 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1 (37), 2013 г. 
 
227 
с детьми эти навыки воспитываются постепенно, требуя большой подготовительной работы, иначе могут 
сформироваться неверные навыки и неправильные приемы процесса записи. 
В  начальный  период  для  усвоения  правильного  написания  нот  дети  должны  выполнять  домашние 
задания на чистописание. Чаще всего это переписывание в тетрадь песенок-попевок из сборника сольфед-
жио.  Одновременно  дети  учатся  настраиваться  в  тональности  и  сольфеджировать  с  тактированием 
простейшие мелодии. 
Особое  внимание  нужно  уделить  упражнениям,  подготавливающих  детей  к  восприятию  мелодий 
небольшой протяженности; 
а)  запоминание  и  пение  на  память  с  названием  нот  просольфеджированной  2-3  раза  простейшей 
четырехтактной мелодии (возможна и 8-тактная повторного строения); 
б)  короткие, двух, четырехтактные устные диктанты для отдельных учащихся; 
в)  устные диктанты по методу «два такта играются - два такта поются». Сущность этого упражнения 
заключается в следующем; после настройки в определенной тональности дается  один такт дирижирова-
ния в размере 2/4 без музыки.  
Далее  учитель играет двухтактную фразу, без какого-либо перерыва учащиеся поют эту фразу, назы-
вая звуки тональности. Затем педагог играет новый  двутакт и т.д. Если группа неопределила правильно 
мелодию,  педагог  повторяет  фразу  заново  и  добивается  полного  ее  усвоения  классом.  Это  упражнение 
представляет собой устный диктант, в котором участвует весь класс. Оно развивает музыкальную память 
и быструю ориентировку в звуковысотности, что очень важно в написании диктантов. 
Успех написания диктанта зависит от внимательности и собранности учеников. Поэтому не рекомен-
дуется проводить диктант в конце урока, когда внимание учащихся утомлено или в самом начале урока, 
так как внимание и слух еще недостаточно активизированы. 
Начиная урок, учитель проверяет, у всех ли учащихся есть тетради, карандаши и ластики. Далее очень 
важно  создать  обстановку,  способствующую  лучшему  восприятию  диктуемых  мелодий.  С  этой  целью 
дается  ряд  упражнений  повышающих  слуховую  активность  и  внимательность  учеников,  о  которых 
говорилось  выше  (упр.  а,  б,  в).  Если  группа  быстро  и  четко  выполняет  указанные  упражнения,  можно 
переходить  к  письменному  диктанту.  Если  же  дети  не  справляются  с  заданием  –  письменный  диктант 
давать не следует, а следует продолжить работу над упражнениями, увеличив время на них до 20 минут. 
Приступая  к  письменному  диктанту,  педагог  добивается  запоминания  мелодии  и  ее  ритмического 
рисунка, для освоения которого необходимо тактировать во время всех проигрываний. 
Далее перед учащимися ставится конкретная задача – записать небольшую мелодию в размере 2\4, на-
чинающуюся с сильной доли такта. Мелодия основана на повторности или поступенном движении вверх 
и вниз по трем звукам до мажора: до, ре, ми, звучание которых тут же воспроизводится на инструменте. 
После первого проигрывания мелодии делается небольшой перерыв для ее осмысления, затем мелодия 
проигрывается вторично. 
Возможно, наиболее способные ученики скажут, что они запомнили пример и могут его записать, но 
не следует разрешать им это: поспешность часто приводит к ошибкам. Третье и четвертое проигрывание 
даются с небольшими перерывами, примерно в полминуты. 
По окончанию проигрываний мелодию первого диктанта рекомендуется петь хором с тактированием, 
после  чего  педагог  разрешает  оформить  ее  нотами,  требуя  быстроты  и  точности  записи.  Когда  диктант 
написан, нужно  предложить  некоторым  ученикам,  спеть  получившуюся  в  их  записи  мелодию  со  всеми 
неточностями и разъяснить им ошибки. После исправлений диктант надо переписать начисто. 
Далее педагог доводит до сведения учащихся, что второй диктант будет несколько похож на первый, 
но каждый напишет его самостоятельно без пропевания после четвертого проигрывания. На первом уроке 
следует ограничится двумя письменными диктантами. 
Аналогично тому, как был написан второй диктант, нужно писать диктанты на последующих уроках, 
стремясь на протяжении 15-20 минут довести их количество до 4-х. 
После первых же диктантов необходимо определить, какой из трех факторов – звуковысотность, ритм 
или память – хуже всего освоен группой и принять меры для быстрейшего освоения учащимися наиболее 
слабого раздела, введя дополнительные упражнения. 
При  введении  ритмической  группы  «две  восьмые»  в  письменный  диктант,  желательно  написать 
несколько ритмических диктантов, которые педагог прохлопает в ладоши (или пропеть на ритмо – слоги 
«ти-ти-та»). Такие диктанты записываются после двухразового исполнения на нотоносце или на отдель-
ной линейке: 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №1 (37), 2013 г. 
 
228 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
После освоения простейших первоначальных диктантов можно постепенно увеличивать число ступе-
ней в тональности, предварительно проработав их в интонационных упражнениях и сольфеджировании. 
Первым звуком, увеличивающим тесситуру диктанта, следует ввести 7 ступень тональности, как неус-
тойчивый звук, создающий яркое ладовое тяготение в тонику. Педагог должен раъяснить учащимся сущ-
ность его звучания и разрешить в тонику, гармонизуя сменой доминантовой и тонической гармоний. По-
лезно привести примеры из музыкальной литературы с разрешением вводного звука. Перед началом дик-
танта надо сыграть все четыре звука: три раннее известных и отдельно 7 ступень с разрешением в тонику. 
С  увеличением  объема  диктанта,  нужно  больше  обращать  внимание  учащихся  на  фразировку 
мелодий,  требовать  запоминания  мелодии  по  фразам.  Желательно,  чтобы  учащиеся  оформляли  лигами 
фразы и мотивы: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Увеличивая  количество  ступеней  в  диктанте,  следует  рассказать  о  ладовом  значении  каждой 
новой ступени и провести ряд интонационных упражнений по «лесенке». 
Все диктанты начального периода даются в до-мажоре. Однако, при известной продвинутости группы, 
можно давать диктанты в других, хорошо освоенных учениками тональностях. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Приступая к записи мелодий, начинающихся не с тоники, а со звука тонического трезвучия, ученики 
должны  петь  настройку  по  звукам  тонического  трезвучия  перед  каждым  диктантом,  так  как  задачей 
учащихся в данный момент является определение начального звука мелодии: 
 
 
 
 
 
Образцы диктантов: 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1 (37), 2013 г. 
 
229 
Прежде  чем  писать  диктанты,  охватывающие  полный  звукоряд  до-мажора,  группа  должна  освоить 
интонирование верхнего тетрахорда гаммы на интонационных упражнениях по «лесенке», сольфеджиро-
вании примеров и устных диктантах. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Вводя в диктанты мелодии трехдольного метра, педагог должен ознакомить учащихся с оформлением 
трехдольных тактов: 
 
 
 
 
 
Начиная со второго урока, следует неравномерно чередовать двухдольные и трехдольные мелодии для 
того, чтобы учащиеся научились различать их. 
На следующем уроке педагог объясняет сущность вспомогательного звука. В устных упражнениях на 
определение ступеней тональности берет эти ступени со вспомогательными звуками, использует вспомо-
гательные звуки в устных диктантах: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Если педагог детально проработал с учащимися поступенное движение, повторность звуков в мажор-
ном ладу и если учащиеся легко пишут диктанты такой трудности, значит у них сформировалась крепкая 
основа,  на  базе  которой  можно  успешно  строить  дальнейшую  работу  в  области  диктанта.  Не  следует 
боятся затраты времени на освоение этой основы. Если же стремиться приблизить музыкальный диктант 
к трудностям сольфеджируемого материала, то это приводит к чрезмерному нагромождению интонацио-
ных сложностей, которые учащиеся не могут еще осознать. В результате вместо морального удовлетворе-
ния учащиеся испытывают подавленность и чувство беспомощности. 
Приступать  к  освоению  новых  элементов  в  диктанте  можно  лишь  после  того,как  подавляющее 
большинство учащихся с успехом справились с пройденными более легкими элементами. 
 
После поступенного движения и повторности звуков, стоит перейти к усвоению мелодий со скачками. 
Самым легким из скачков является ход с доминанты на тонику, то есть на устойчивый звук тональности. 
Настроив  учащихся  в  тональности,  желательно  сыграть  отрезок  гаммы  от  тоники  до  5  ступени  с 
последующим скачком на 1 ступень (как вверх, так и вниз): 
 
 
 
 
 
 
Перед  сольфеджированием  нотного  примера  учащиеся  обычно  настраиваются  в  тональности,  пропе-
вая  звуки  тонического  трезвучия.  Тем  самым  они  приобретают  значительные  интонационые  навыки,  и 
как  правило,  уже  неплохо  представляют  каждый  из  звука  тонического  трезвучия,  поэтому  такой  тип 
движения  мелодии,  проработанный  в  достаточном  количестве  интонационных  упражнений  и  в  устных 
диктантах не вызывает у учащихся особых затруднений. 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №1 (37), 2013 г. 
 
230 
 
 
 
Не  смотря  на  то,  что  ритмическая  особенность  группы  «четверть  с  точкой  и  восьмая»  достаточно 
разъяснены педагогом в сольфеджировании и тем самым заложены основы для ее усвоения в музыкаль-
ном диктанте, все же рекомендуется провести ряд ритмических упражнений: 
а) чтение примеров (сольмизация) из сборников сольфеджио в ритме с обязательньм тактированием. 
б)  воспроизведение  ритма  мелодий,  включающих  ритмическую  группу  «четверть  с  точкой  и 
восьмая», хлопками в ладоши с отчетом ритмических долей голосом вслух. 
в)  простукивание  или  исполнение  хлопками  в  ладоши  остинатной  ритмической  фигуры  с  участием 
ритма «четверть с точкой и восьмая» в момент исполнения сольфеджируемого примера. 
Желательно,  вначале  дать  несколько ритмической  диктантов,  которые  должны  записываться  учащи-
мися  после  одного-двух  простукиваний  или  прохлопываний,  можно  проиграть  мелодии,  в  которых 
учащиеся записывают только ритм: 
 
 
 
 
 
 
При  первоначальном  изучении  минора  не  следует  увеличивать  интонационные  и  ритмические 
трудности.  Наоборот,  их  надо  несколько  уменьшить.  Так,  в  первых  диктантах  желательно  ограничить 
количество  звуков  в  пределах  тонической  квинты.  Затем  можно  вводить  полный  звукоряд 
гармонического минора, наиболее часто встречающейся разновидности лада. 
Седьмая повышенная ступень  обычно воспринимается как  естественный звук  данной тональности, и 
поэтому  в  начальных  работах  учащиеся  часто  забывают  ставить  случайный  знак  альтерации.  Каждая 
такая ошибка должна быть терпеливо проанализирована и исправлена. 
Постепенно в диктант вводятся ходы по звукам тонического трезвучия: 
 
 
 
 
 
 
 
При  введении  в  музыкальный  диктант  «затакта»  учащиеся  должны  усвоить  следующее:  одна  или 
несколько  нот,  предшествующих  появлению  сильной  доли,  образуют  «затакт»,  а  поскольку  фразы  в 
музыке чаще всего имеют продолжительность в целое количество тактов, то следующая фраза, как прави-
ло,  начинается  с  аналогичного  затакта.  Затакт  с  заключительным  тактом  в  сумме  должны  составлять 
целый такт. 
В затакте могут быть как звуки тонического трезвучия, так и неустойчивые звуки. Чтобы определить 
ступень,  с  которой  начинается  диктант,  ученик  должен  мысленно  пропеть  отрезок  гаммы  от  данного 
звука до тоники тональности. 
Первый диктант полезно после проигрываний, для большей наглядности, записать на доске. В приме-
рах этой темы следует уточнять с учащимися звук, с которого начинается диктант. Лишь после того, как 
ученики  научатся  правильно  определять  начальный  звук,  можно  предоставить  им  полную 
самостоятельность. 
 
 
 
 
 
 
 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1 (37), 2013 г. 
 
231 
Основная  трудность,  которая  возникает  при  прохождении  диктантов  в  четырехдольном  размере,  их 
объем,  так  как  такты  этого  размера  вмещают  большее  количество  звуков,  а  следовательно,  их  трудней 
удержать  в  памяти.  В  связи  с  этим  количество  проигрываний  следует  увеличивать  до  четырех,  и  лишь, 
после того, как учащиеся будут легко справляться с диктантами, вновь сократить до трех. 
Второй трудностью этой темы является освоение четырехдольноcти как таковой, поскольку его легко 
спутать  с  двухдольным.  Чтобы  учащиеся  поняли  сущность  четырехдольного  размера,  нужно  чаще 
обращать  их  внимание  на  выдержанные  продолжительные  звуки,  на  фразировку  и  на  чередование 
сильных и слабых долей. Это поможет учащимся уяснить основные отличия четырехдольного размера. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Осваивая интонационные трудности различных видов минора в диктанте, следует помнить, что разни-
ца в звучании 7 натуральной и 7 повышенной, 6 натуральной и 6 повышенной ступеней легче усваивается 
учащимися в сравнении. Поэтому в большинстве примеров, эти ступени следует давать в сопоставлении. 
Написанию диктантов по данной теме должна предшествовать большая, кропотливая работа по усвое-
нию интонационных особенностей трех видов минора: 
а) интонационные упражнения по «лесенке», имеющей следующий вид: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Если  педагог  показывает  цифру  ступени,  учащиеся  поют  натуральный  звук  тональности,  если  же 
педагог показывает на знак диез, поставленный между 7 и 1 ступенями, учащиеся исполняют 7 повышен-
ную ступень, называя соответствующую ноту со знаком альтерации. Аналогично показываются и поются 
7 натуральная и повышенная ступени мелодического минора. 
б) сольфеджирование примеров в различных видах минора, проработка их в интонационных попевках 
и в устных диктантах. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №1 (37), 2013 г. 
 
232 
Роль  педагога  в  процессе  работы  класса  над  диктантом  очень  ответственна  –  он  должен,  учитывая 
индивидуальные  особенности  каждого  ученика,  направлять  его  работу,  учить  писать.  Кроме  общеклас-
сных замечаний, советов, объяснений приемов записи, следует давать и индивидуальные советы, задания, 
необходимые на данном этапе отстающим ученикам. 
Важно  воспитать  у  учащихся  способность  самоконтроля,  выработать  умение  найти  свою  ошибку. 
Проходя по рядам в классе и проверяя процесс записи, педагогу не следует самому пропевать неправиль-
но записанное. Он должен найти способы привлечь внимание ученика, заставить его самого спеть невер-
ную запись или попросить подойти к инструменту и, сыграв найти и исправить ошибки. 
На ранних этапах следует требовать, чтобы все ученики дирижировали при записи. Но в дальнейшем 
более развитые учащиеся обычно перестают дирижировать, заменяя внешние жесты четким внутренним 
ощущением пульсации мелодии. 
Первые  два  –  три  проигрывания  мелодии  должны  быть  в  правильном  темпе,  чтобы  учащиеся  верно 
восприняли  и  запомнили  выразительный  характер  примера.  В  дальнейшем,  когда  в  процессе  записи 
диктант  проигрывается  еще  несколько  раз  для  уточнения  и  сверки  с  записью,  темп  можно  несколько 
замедлить. 
Для проверки можно использовать как коллективные, так и индивидуальные формы: 
- пропевание всем классом; 
- коллективный разбор примера с учителем перед всем классом; 
- индивидуальная проверка педагогом тетрадей учащихся; 
- проигрывание  каждым  учащимся  своей  записи  по  тетради  и  самостоятельная  проверка  и  исправле-
ние ошибок. 
Важно, чтобы организация процесса записи диктанта правильно воспитывала внимание и восприятие 
учащихся, чтобы соблюдался принцип продвижения от общего к частному, от восприятия и запоминания 
художественного образа произведения к анализу выразительных средств музыкального языка, и, в итоге, 
к записи слышимого. 
 
1. Давыдова Е. Методика преподавания сольфеджио в ДМШ. - Музыка, 1981. 
2.  Фридкин Г. Музыкальные диктанты. – М.: Музыка, 1981. 
3.  Ладухин Н. Тысяча примеров музыкального диктанта. – М.: Композитор, 1993. 
 
Резюме 
В данной докладе рассматриваются основные цели курса сольфеджио, как правильно написать диктант на уроках 
сольфеджио на начальном этапе, как услышанные звуки написать в ноту. Особое внимание уделяется в докладе на 
развитие разных сторон музыкального слуха.  
Здесь указывается как одновременно развивается чувство ритма и лада, как в процессе занятий учащиеся должны 
приобрести также ряд навыков - анализа, чтения и записи музыки. 
 
Summary 
This report addresses the main objectives of the course solfeggio, how to write a dictation on solfeggio at the initial stage, 
as you hear the sounds to write in a note. Special attention is given in the report on the development of different aspects of 
musical hearing. 
This specifies how to simultaneously develop a sense of rhythm and harmony, as in the course of employment, students 
should acquire a range of skills – analysis, reading and writing music. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1 (37), 2013 г. 
 
233 
ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ 
ҚОҒАМДЫҚ ҰЙЫМДАРДЫҢ РӨЛІ 
 
В.С. Нұрланова – п.ғ.к., доцент м.а., ҚазМемҚызПУ 
  
Қазақстан  Республикасы  Президенті  Н.Ә.  Назарбаевтың  «Қазақстан  дағдарыстан  кейінгі  дүниеде: 
Болашаққа интеллектуалдық секіріс» атты республикадағы әл-Фараби атындағы ұлттық университетінің 
профессор-оқытушылары мен студенттерімен кездесуінде жасаған баяндамасынан жастар ұйымдары жас 
ұрпақ  тәрбиесіне  зор  жауапкершілікпен қарай  отырып,  қоғамдық  ұйымдардың  жұмысын  жандандыруға 
аса  мән  береді.  Олай  болса  жастардың  білім,  білік,  дағдыларын  қоғамдық  іске  бейімдейтін,  саясаттан 
тысқары ерікті қоғамын құрудың мектептердегі оқу-тәрбие ісін бір жүйеге келтіруде белгілі ықпал ететіні 
сөзсіз [1].  
Қазақстан  Республикасы  үздіксіз  білім  беру  жүйесіндегі  тәрбие  тұжырымдамасында:  азаматтық-
патриоттық,  құқықтық  және  полимәдениеттік  тәрбие  гуманизмге,  қазақ  халқының  тарихы  мен 
салтын, тілін сүю және құрметтеуге, оның таңдаулы дәстүрлерін сақтауға және оны дамытуға, Қазақстан-
ның басқа халықтарының мәдениетін зерттеу және игеруге негізделген азаматтық ұстанымды және патри-
оттық  сананы,  құқықтық  және  полимәдениетті,  қалыптасқан  ұлттық  өзіндік  сананы,  ұлт  аралық  мәдени 
қарым-қатынасты, әлеуметтік және діни төзімділікті қалыптастыруы тиіс. Қазіргі жағдайда тәрбиеленуші-
лердің  құқықтық  санасын,  олардың  балалар  мен  жастар  ортасында  құқық  бұзушыларға  қарсы  тұруға 
дайындығын қалыптастыру аса маңызды мәселе. Балалар мен жастардың азаматтық патриоттық, құқық-
тық  мәдениетінің  әлеуметтік  мәртебесін  көтеру  әрі  азаматтық  патриоттық,  құқықтық  тәрбие  бойынша 
ғылыми  негізделген  саясат  жүргізу;  білім  беру  ұйымдарында  азаматтық  құқықтық,  патриоттық  тәрбие 
беруде мазмұны мен әдіс тәсілдер мен оқу тәрбие құрылымының өзара іс әрекеттестік негізінде деңгейін 
көтеру деп атап көрсетеді [2].     
Балалар қоғамдық ұйымының компенсаторлық рөлін кең түрде қарастыруға болады. Алдыңғы қатар-
лы мектептерде де қолайлы сезінбейтін балалар бар. Себептердің түрі де көп қарым-қатынастың қанағат-
тандырмауы,  оқу  іс-әрекетіндегі  табыссыздығы  және  т.б.  Бұл  балалар  қарым-қатынасты  мектептен  тыс 
іздейді және оны кейде әлеуметтік емес топтардан табады. Дәл осы жерден балалар қоғамдық ұйымының 
қажеттілігін көруге болады. 
Әлеуметтік-педагогикалық  ұйымдастырылған  қазіргі  заманға  сай  балалар  қозғалысы  тек  қана  білім 
беру,  тәрбиелеу  жүйесіндегі  маңызды,  тұрақты  және  іс-әрекет  ететін  гуманизацияланған  фактор  емес, 
сонымен  бірге  қоғамның  толық  факторы;  балаларға  қоғам  тарапынан  жағымсыз  әсер  еткенде  қарсы 
тұратын  шынайылық  (әсер  ету  күші  бойынша  шешуші  болмаса  да);  бұл  әлеуметтік-мүліктік,  ұлттық 
ерекшеліктерге  байланысты  жағдайларда  балалардың  айқындалған  топтарын  шынайы  адами  және 
әлеуметтік қорғаудың алтын діңгегі болып табылады. 
Педагогикалық сөздікте «Қоғамдық ұйым – қоғамның тәртібі мен қалыптары Жарғы немесе құрушы-
лар  құжатта  нақтыланып  берілген,  қоғамда  мүшенің  құқығы  мен  міндетін  бір  жүйеге  келтірілген,  әр 
мүшенің арасындағы қарым-қатынасты реттейтін  бірлестік» [3]. 
Қоғамдық қозғалыстар – оқушылардың өзіндік іс-әрекетінің негізінде құрылатын балалар мен жастар-
дың  қоғамдық  және  жекелей  мақсаттарына  байланысты  әлеуметтік  құрылымда  құрылады.  Балалар  мен 
жастардың  қоғамдық  өмірге  араласуға  деген  ықласы  негізінде  болады.  Жалпы  қағамдық  қозғалыстар 
халықаралық, федеральдық, аймақаралық тұрғыда қалыптасып, олар балалар мен жастар одағын, федера-
циясын, ассоциаациясын, мектептерді, өзбетінше құрылған балалар бірлестіктерінің клубтары, т.б. басын 
біріктіреді. Балалар мен жастардың қоғамдық қозғалыстар әлеуметтік мәні бар және тұлғаға бағдарланған 
бағыттарды: азаматтық-патриоттық, экологиялық, туристік аймақтану, спорттық т.б. қамтиды [3,32-34 б.]. 
Қоғамдық бірлестік – белгілі бір іс әрекетке бейім адамдардың ынтасына, жекелей іс әрекетіне байла-
нысты құрылған қауымдастық. Ереже бойынша балалар қауымдастығына 8-18 жас аралығындағы тұлға-
лар, жастар қауымдастығына жасы 30 дейінгі жастар кіреді. 
2005  жылдан  бастап  Қазақстан  Республикасы  Білім  және  ғылым  министрлігі  алқасында  елімізде 
балалар  қоғамдық  ұйымдарының  мониторингін  жүргізу  туралы  шешім  қабылданған  болатын.  Аталған 
тапсырманың негізінде Республикалық қосымша білім беру оқу-әдістемелік орталығы жүргізген монито-
ринг 2009 жылдың желтоқсан айында Қазақстанда балалар ұйымдарының мықты потенциалы бар екенді-
гін көрсетті. Балалар қоғамдық ұйымдарының қызметі жасөспірімдердің арасында өзінің аса қажеттілігін 
дәлелдейді. 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №1 (37), 2013 г. 
 
234 
Оқушылар  қоғамдық  ұйымы  арқылы  оқушыларға  тәрбие  беру  мәселесі  соңғы  кезде  қазақстандық 
ғалымдардың  еңбектерінде  негізгі  орын  алып  отыр,  республикада  қалыптасқан  балалар  қоғамдық 
ұйымдарының  жұмысы  туралы,  олардың  құрылымы  және  ондағы  тәрбие  мәселесі  бірнеше  ғылыми 
зерттеу жұмыстары жүргізілді. Олар Н.Б. Абаева [4], А.Т. Дюсенбаева [5], М.Құрсабаев [6], Н.Жұмашева 
[7], С.Қалиев [8], С.Иманбаева [8], Дмитриенко Е. [9] т.б. кеңестік дәуірдегі ұйымдар мен қазіргі таңдағы 
ұйымдардың мазмұнына жан жақты талдаулар жүргізген.  
Мәселен, А.Т. Дюсенбаеваның мектептегі қоғамдық ұйымдарда оқушылардың менеджерлік құзыретті-
лігін  қалыптастыру  мәселесін  зерттей  отырып,  менеджерлік  қызметтің    мәні  мен  мазмұны,  мектептегі 
қоғамдық ұйымдарда менеджерлік құзыреттілікті қалыптастырудың  моделі дайындалып, соның негізінде 
ғылыми әдістемелік жұмыстар жүргізілген. Аталған жұмыстың ерекшелігі «Болашақ» оқушылар ұйымы 
мен «Атамекен» балалар қозғалысының бағыттарында қамтылған бағыттар негізінде іске асырылған [5]. 
Н.С.  Жұмашеваның  «Болашақ»  балалар  ұйымы  арқылы  бастауыш  сынып  оқушыларының  тұлғалық 
қасиетін дамытудың педагогикалық шарттарын айқындау барысында «Балдырған» тобындағы бастауыш 
сынып оқушыларының тұлғалық қасиетін дамытудағы психологиялық педагогикалық негіздері, тәлімдік 
қызметі,  жүргізілген  жұмыстың  мазмұны,  іс-тәжірибелер  қамтылған.  Зерттеу  жұмысы  республикадағы 
қалыптасқан «Болашақ» балалар ұйымы жұмысына ғылыми талдаулар жүргізе келе, қоғамдық ұйымдар-
дың оқушының шығармашылық дамуына  ықпалы мол екенін дәлелдейді [7]. 
«Атамекен»  балалар қозғалысының негізін салушы  М.Қ. Құрсабаевтың ғылыми зерттеуі  «Атамекен» 
балалар  қозғалысының  іс-тәжірибелерін  жүйелеп,  ғылыми  негіздеп,  балалар  ұйымының  тәлімдік 
маңызын  көп  жылғы  эксперимент  барысында  нақтылайды.  «Атамекен»  балалар  қозғалысы  1985  жылы 
Шығыс Қазақстан облысы, Үржар ауданы, Қарақол ауылындағы орта  орта мектепте дүниеге келді [6]. 
Е.А.  Дмитриенко  балалар  қоғамдық  ұйымының  басты  қоғамдық  жүйесін  қарастырып,  өзіне  тән 
мағыналық  мақсаты,  тұтастық,  құрылымдық  және  тәртіптілік;  иерархиялық,  полифункционалдық  өзара 
қоғамдық жүйе және арасы; көркемдік және динамикалық ұйым; әлеуметтік; өзіндік тәртіп және өзіндік 
ереже процессі, өмірлік қамтамасыздандыру және өмірлік әрекет жүйесінен құралатынын белгіледі [9]. 
Балалар қозғалысы (бірлестік, ұйым) – бұл:  
- Қоғамда адамдардың цивилизациялық-антропологиялық объективті бөлінуі заңдылық; 
- Субъективті әлеуметтік шындық қоғамдық құрылыста, жасөспірім шақта ең прогрессивті қоғамдық-
саяси өзіндік әрекет қайтарылды. 
- Әлеуметтік қозғалыстың құрамды бөлігі, үлкендер және балалар әрекетімен, әлеуметтік тәжірибесі-
мен бірге бірлестік түгелдей ұсынылды. 
- Әлеуметтік белсенді топтардың бірі балалармен жасөспірімдер. 
- Құрбы-құрдастарының  ортасында  бірлестік  белсенділері  және  балалар  әлеміне  жол  табуды 
меңгереді.  
Балалар  қозғалысын  (бірлестік  ұйым)  –  психологиялық  категория  жағынан  да  қарастыруға  болады. 
«Балалар  қозғалысы»,  «Бірлестік»,  «Ұйым»  түсініктерінде  өзіндік  жеке  жоспармен  психологиялық 
механизм  тойтарыс  береді,  сонымен  қатар  психологиялық  ерекше  топтағы  әрекеттестік,  психология 
аймағында, бөлімінде әлеуметтік психология  болады. Бұл ұстанымдардан балалар қозғалысын  былайша 
көрсетеді: 
- Психологиялық ортада жасөспірімдер қалыптасады және жетіледі.  
- Бірлестікте балалар өзіне керекті жол, өзіндік пікір, өзіндік есеп жасайды. 
Балалардың қоғамдағы қозғалысын (бірлестік ұйым) педагогикалық категорияда қарастыруға болады. 
Балалардың қоғамдық бірлестігі объективті түрде маңызды тапсырмаларды шешеді; әлеуметтік өмірге 
балалардың қосылуы, қоғамда әлеуметтік практикада күшті дәрежелеу; әлеуметтік ортаға балаларды үй-
рету, оларды қажеттіліктерімен қамтамасыздандыру, қызығушылығы және сұрауы, сонымен қатар құқы-
ғын қорғау, тұрақтылық және қызығушылық, әлеуметтік ортада балалар негативті қатерден қорғанады.  
Балалар бірлестігі қоғамда мемлекеттік немесе өзге де ресми жағдайда болуы да болмауы да мүмкін, 
бірақ міндетті түрде едәуір тәуелсіздігі өзінің әрекетін істеуге міндетті.  
Осы  мәліметті  негізге  ала  отырып,  балалар  қоғамдық  ұйымдарының  ең  көп  шоғырланған  жері, 
Павлодар облысы – 121 мың, Ақмола облысы – 100 мың, аталған облыста көбіне «Жұлдыз» бағдарламасы 
бойынша жұмыстар жүргізіледі,  Батыс Қазақстан облысы – 11 мың балалар мүше болып отыр.  
Қазақстанда  қоғамдық  ұйымдар  мәселесі  «Қазақстандағы  балалар  қозғалысының  даму  тенденцияла-
ры»  атты  республикалық  деңгейде  өткен  ғылыми-практикалық  конференцияда  (2006  жылы)  балалар 
қоғамдық ұйымының атқарып отырған жұмыстарына аса мән беріле отырып, алдағы уақытта республика-

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1 (37), 2013 г. 
 
235 
мыздағы бала қоғамдық ұйымдарымен бірлесіп нәтижелі еңбек етуге ықылас білдірушілер үшін төменде-
гідей шаралар ұйымдастыру қажет екеніне тоқталды: 
1.  Еліміздің  барлық  облыстарындағы  балалар  ұйымдары  жетекшілерінің  қатарынан  «Қазақстандағы 
балалар  ұйымдарының  одағын»  құрудың  және  жұмыс  істеуінің  құқықтық  негіздерін  және  нормативті 
құжаттарын құру жөніндегі инициативалық тобын құру (БжҒМ). 
Балалар  қоғамдық  ұйымдарының  қызметі  бағдарламаларын  республикалық  ашық  байқау  конкурсын 
өткізу (ББЖБМБА РИ, РҚББОӘО). 
2.  Қазақстандағы балалар қоғамдық ұйымдары моделін құру (ҚБА). 
Балалар  қоғамдық  ұйымдары  қызметтерін  жүйелеу  жұмыстарын  құру  және  олардың  қызметтерінің 
моноторингін жүргізу (ҚБА, ББЖБМБА РИ, РҚББОӘО).                
3.  Қазақстандағы балалар қоғамдық ұйымдарының жетекші кадрларын дайындау, біліктілігін арттыру 
және қайта даярлау жүйесін құру (ББЖБА РИ, «Балдәурен» РОСО). 
4.  Жыл  сайын  Қазақстандағы  балалар  қоғамдық  ұйымдары  көшбасшыларының  ауысуымын  өткізді 
(«Балдәурен» РОСО).  
Қоғамдық балалар ұйымдарының дамуы мен қалыптасу тарихын зерделей келе, қоғамдық ұйымдарды 
құру,  оның  қызметін  жандандыру  және  тұлғаның  өзін-өзі  жетілдіруге,  болашақ  ұрпақты  қоғамда  болып 
жатқан әртүрлі келеңсіз істерге қарсы тұра алатындай жігерлі, батыл, азамат тәрбиелеуге мүмкіндіктердің 
мол екенін айқындалды.  
Жоғарыда  аты  аталған  балалар  мен  жастар  ұйымы,  қоғамдық  қозғалыстар,  қоғамдық  бірлестіктер 
барлығы да Қазақстан Республикасы Конституциясына қайшы келмейді. Жоғарыда аты аталған балалар 
мен жастар ұйымы, қоғамдық қозғалыстар, қоғамдық бірлестіктердің бір-бірінен қандай айырмашылығы 
бар дегенге келетін болсақ,  олардың барлығы да балалар мен жастардың талап тілектерінен туындайды, 
жарғы  мен  ережелерінде  мақсат,  міндеттеріне,  ұстанымдарына,  әдіс-тәсілдеріне,  формаларына  сәйкес 
қызмет атқарады.  
Расында  да,  өз  қатарында  жас  қазақстандықтарды  біріктіріп  отырған  балалар  қоғамдық  ұйымдары 
егемен  еліміздің жас азаматттарын тұлға ретінде  қалыптасуына ықпалы мол  екенін және  олар жаңашыл 
қоғамның  маңызды  және  тиімді  әлеуметтік-саяси  институттары  ретінде  еліміздің  қоғамдық  өмірінің 
демократиялық өзгерістерінің өсуіне жағдай жасайды.  
Республикада  қалыптасқан  «Атамекен»,  «Болашақ»,  «Мың  бала»,  «Жұлдызша»,  «Скаут»,  «Елім-ай», 
«Алтын  көмбе»  т.б.  қоғамдық  ұйымдар  мен  қозғалыстардың  бағдарламалары  бойынша  10-11  сыныпта-
рында көзделген негізгі жұмыстар:  
1.  оқушылар  арасындағы  ынтымақтастықты  дамытуға,  әр  оқушы  өзінің  құқығын  білуін 
қалыптастыру; 
2.  азаматтық қоғамды дәйекті дамыта беруге, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтама-
сыз етуге өз үлестерін қосу; 
3.  қазақ халқының салт дәстүрлерін және рухани құндылықтарын одан әрі дамыта беруге үлес қосу; 
4.  Қазақстанды  мекендейтін  барлық  халықтардың  тарихына,  дәстүрлеріне,  мәдениетіне  және  ұлттық 
ерекшеліктеріне құрметпен қарау, конфессия аралық келісімді қамтамасыз ету және толеранттық мәдени-
етті қалыптастыру, қазақстанды мекендейтін басқа халықтардың тілдеріне құрметпен қарау; 
5.  халықтар арасындағы сүйіспеншілік пен достықты қалыптастыруға ықпал ету; 
6.  Қазақстан Республикасы және онда мекендейтін көпұлтты халыққа деген, Отанға деген сүйіспенші-
лікті қалыптастыру;  
7.  Қазақстан Республикасы  Конституциясын құрметтеу  және  мемлекеттік  заңдарды  орындау,  қоғам-
дық қатынастарда заңдардың орындалуын нақты іске асырып, бойына сіңіру; 
8.  Қазақстан  Республикасы  мемлекеттік  нышандары  –  Елтаңба,  Ту,  Қазақстан  Республикасы  Ән 
ұранына деген құрметті және оған деген мақтаныш сезімді қалыптастыру; 
9.  мемлекеттік тілге, яғни қазақ тіліне деген құрмет, тұлғаның бойындағы патриоттық құндылықтар-
дың  негізін  құрайтын    көзқарастарды,  ұлттық  салт-дәстүр  және  тарихи  мұраларға  деген  сүйіспеншілік 
сезімдерін қалыптастыру; 
10.  Қазақстанның  Республикасының  бейбітшілігі  мен  тұтастығын,  Отанның  экономикалық  және 
экологиялық байлығын дамытуға, Отанды қорғауға әр қашан дайын болу;  
11.  жалпыадамзаттық  құндылықтар  мен  жалпыадамзаттық  өркениеттілікті  бағалау,  құрметтеу 
(бейбітшілік, тыныштық, қауіпсіздік, еркіндік, ізгілік, тұлғаның еркіндігі мен құқығын қамтамасыз ету). 
 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №1 (37), 2013 г. 
 
236 
1.  Қазақстан Республикасы Президентінің әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті студенттеріне 
оқыған баяндамасынан. / Егемен Қазақстан, 2009. 
2.  Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру жүйесіндегі тәрбие тұжырымдамасы. Қазақстан Республикасы 
Білім және ғылым Министрінің 2009 жылғы 16 қарашадағы №521 бұйрығы. – Астана, 2009. 16 қараша.  
3.  Педагогикалық сөздік. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1996. – 325 б. 
4.  Абаева  Н.Б.  Деятельность  пионерской  организаций  Казахстана  по  идейно-политическому  воспитанию 
школьников. Автореферат дис. на соиск. уч. степени канд. пед. наук. – М., 1986. – 29 с. 
5.  Дюсенбаева А.Т. Балалардың қоғамдық ұйымдарының іс әрекетін ұйымдастырудың теориялық және әдісте-
мелік негіздері. – Өскемен: С.Аманжолов атындағы ШҚМУ баспасы, 2008. – 64 б.  
6.  Құрсабаев М.Қ. Қазақстандағы оқушылар ұйымының тарихнамасы. // Қосымша білім және тәрбие. 2006, - 
№7, – 27-35 б. 
7.  Жұмашева  Н.С.  «Болашақ»  балалар  ұйымы  арқылы  бастауыш  сынып  оқушыларының  тұлғалық  қасиетін 
дамытудың педагогикалық шарттары. 13.00.01-Жалпы педагогика, педагогика және білім тарихы, этнопедагогика 
мамандығы  бойынша  педагогика  ғылымдарының  кандидаты  ғылыми  дәрежесін  алу  үшін  дайындалған  диссерта-
циясы. – Атырау, 2007. – 156 б. 
8.  Қалиев С.Қ., Иманбаева С.Т., Төрениязова С.М. Ученическая организация «Болашақ». / Учитель Казахстана. 
1998, 14 ноября, - №39-42, – С. 13-14. 
9.  Дмитриенко Е. «Жулдыз» всегда – путеводная звезда. // Внешкольник Казахстана. 2006, - №7, – С. 36-37. 
 
Түйін 
Мақалада  автор  оқушылардың  тұлғалық  қасиетін  дамыту,  қуқықтық  мәселелеріне  ерекше  көңіл  бөлінген. 
Сондай-ақ  балалар  қоғамдық  ұйымдарының  жұмысы  туралы,  олардың  құрылымы  және  ондағы  тәрбие  мәселесін 
қарастырған. 
 
Резюме 
В статье автор особое внимание обращает на правовые проблемы вопросов развития личности учащихся. Также 
рассматривается работа с детьми общественных организаций, их структура и воспитательная работа. 
 
Summary 
The author pays particular attention to the question of the legal problems of personality development. An the examines the 
work of  NGOs  the restructure and educations work. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1 (37), 2013 г. 
 
237 
ХАБАРЛАМА 
ХРОНИКА 
 
 
ГРИФ ТИМУРОВИЧ ХАЙРУЛЛИН (ПЕД.Ғ.Д., ПРОФ.) 
 Сіз барлық атқарған мәртебелі қызметтерде жоғары белсенділік танытып, ел ішінде үлкен беделге ие 
болып отырсыз. 
Сіз  бар  күш-жігеріңізді,  мол  тәжірибеңізді  туған  еліміз  –  Қазақстанды  болашағын  тәрбиелейтін 
мамандар  даярлауға  аямай  жұмсап  келесіз.Сіз  әрдайым  қарапайым  адамдардың  мұң-мұқтажына  терең 
бойлап, әркімге жақсылық жасауға құштарсыз. 
Әрқашан  біліміңіз  бен  ұйымдастырушылық  қабілетіңіздің  арқасында  әріптестеріңіздің  арасында 
құрмет пен сыйға бөленіп жүрсіз. Еліміздің экономикасының өркендеуіне, қанаттанып гүлденуіне сүбелі 
үлес  қосып  келесіз.  Көртеген  ғылыми  еңбектердің  соның  ішінде  «педагогика  оқулығының»  соңғы  екі 
шығармасының авторысыз. Жаңа тарихымыздың жарқын болашағы жолында еңбегіңіз жана берсін!Ұстаз  
мамандығын  меңгерген  қарапайым  татар  жігіті  –  Ғалым,педагогиканың  даму  саласында,  ұзақ  еңбек 
жолынан  өттіңіз.Қазақ  Ұлттық  педагогикалық  университетінде,  алғашқылардың  бірі  болып  40  жылдан 
бері, ұстаздық тәжірибеңізді  жалғастырып келесіз. 
Біз Сіздің іскерлік  қабілеттеріңіздің жарқырай ашылған тұсы осы  кез  екенін жоғары бағалаймыз. Сіз 
жаңа  ғасырдың  болашақ  ұстаздың,маман  ретінде  қалыптасуына,  халқыңның  алдында  биік  беделге  ие 
болдыңыз.Сізді әріптестеріңіз іскер ұстаз, шебер ұйымдастырушы, кәсіптік деңгейі жоғары маман ретінде 
танып  құрметтейді.Бүгінгі  мерейлі  мерекеңізде  еңбегіңізге  табыс,  деніңізге  саулық,  отбасыңызға 
амандық, ұзақ ғұмыр тілейміз. 
Сіздің тәжірибелі ұстаз ретінде,. кішіге  ілтипат, үлкенге  ізеттік көрсете білетін қасиетіңіз кейінгі жас 
толқынға үлгі-өнеге бола білсін.Біліміңіз бен алғырлығыңыздың және ұйымдастырушылық қабілетіңіздің 
арқасында  әріптестеріңіздің  арасында  деніңіз  сау,  ғұмырыңыз  ұзақ,  отбасына  береке-бірлік,  баянды 
бақыт, еңбекте тартулы табыс тілейміз.  
 
Жалпы педагогика психология кафедрасының ұжымы 
 
 
 
 
 
 
 
 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №1 (37), 2013 г. 
 
238 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ТҰРСЫНБЕК МОЛДАХАНОВИЧ БАЙМОЛДАЕВ (ПЕД.Ғ.Д., ПРОФ.) 
 
Қазақтың кең даласындай жүректі,  
Барша жанға аппақ, таза тілекті.  
Бір атаның, би ағасы Тұрсекең,  
Жер бетіне қаншама әсем гүл екті. 
 
Қайырымды қолын созған сан досқа,  
Бұл ұстазға, жыр арнаймыз әрқашан.  
Бұл ұстазға арналатын сөз басқа,  
Замандасқа айтылатын ән басқа! 
 
Сізге біткен ой құнарлы, тіл нұрлы,  
Өнегесін жас ұрпаққа білдірді.  
Жібергендер қолтығынан, Сіз демеп,  
Алатауға ту қадап та үлгерді. 
 
Әлдекімдер жоғалтса ұят, қиса арын,  
Жолға салдың, түзеп мінін, қиқарын.  
Тасқан жанның тасқамалын талқандап,  
Мұңды жанның маңдайынан сипадың. 
Шықсаңда алпыстың қырқасына 
Құдырет күшің жарасады бір басыңа 
Білеміз талай ойлар іске асып 
Көктемді орнатпақсың шың басыңа 
Өр кеудең өрге өрмелеп өрістедің  
Ыңғайына ымрашылдың келіспедің 
Абыройлы атаққа ие болып 
Шешімін таба берші әр істердің 
 
Сізді адам өмірінің айтулы белесі – 60 жасқа толу мерейтойыңызбен шын жүректен құттықтаймыз! 
Сізді  өмірден  тоқығаны  мол,  кең  ойлап,  қамқор  қолын  ұсынып  жүретін  аяулы  азамат,  аға  ретінде 
жақсы  білеміз.  Өзіңіз  еңбегіңізді  арнаған  саланы  дамытуға  сіңірген  белсенді  қызметіңіз,  тың  ғылыми-
педагогиканың, жаңалықтарды енгізуде озық ойлайтын кемел қабілетіңіз тәнті етпей қоймайды, жастарға 
ұлағатты  ұстаз,  өнегесіз.  Әріптестеріңіз  өзіңізді  іскер  басшы,  шебер  ұйымдастырушы  және  ұлтжанды 
азамат  ретінде  танып, құрметтейді.  Бұдан  басқа  да  ұжымда  жоғары  талап  қоя  отырып,  әрбір  азаматтың 
жүрегіне жол тауып, үлкен адамгершілікпен түсіне білеріңіз өз алдына. Сіздің қуанышыңызға ортақтаса 
отырып, алдағы уақытта да өркениетті  еліміздің өсіп, өркендеуі мен ... дамыту жолында тартулы табыс-
тарға жете беруіңізге тілектеспіз.Бүгінгі туған күніңізбен шын жүректен құттықтаймыз. 
Сізге зор денсаулық, еңбегіңіз жемісті болсын дейміз. Әрқашан үміттеріңіз орындалып, толағай табыс-
тарға жете беріңіз. Отбасыңыздан бірлік, құт-береке кетпесін.Балаларыңыздың ортасында шаттанып жүре 
беріңіз. Әрбір арайлап атқан таң Сізге тек қуаныш пен бақыт әкелсін. 
 
Жалпы педагогика психология кафедрасының ұжымы 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1 (37), 2013 г. 
 
239 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
САНГИЛБАЕВ ОСПАН СЕЙДУЛЛАҰЛЫ – 60 ЖАСТА 
 
Сан  мыңдаған  жастарға  үлгі-өнеге  көрсетіп,  тәлім-тәрбие  берген  ізгілік  нұрын  төккен,  бір  басына 
тектілікті, ірілік пен іскерлікті асқақтатар сан қасиеттер тоғысқан азамат Сангилбаев Оспан Сейдуллаұлы 
1953  жылы  Түркістан  қаласында  туылып,  1970  жылы  сол  қалада  Мәншүк  Мәметова  атындағы  орта 
мектепті  бітірді.  1974  жылы  Октябрьдің  50-жылдығы  атындағы  Жамбыл  педагогикалық  институтын 
бітірді.  Әскери  борышын  атқарғаннан  соң  1975-1984  жылдарда  Жамбыл  гидромелиоративтік  құрылыс 
институтында  оқытушы  қызметін  атқарды.  1985  жылы  Алматы қаласындағы  Ленинск  ауданының  білім 
бөлімінің инспекторы қызметін орындады. 
1986 жылдан Жамбыл педагогикалық институтының сырттай оқитын бөлімінің деканының орынбаса-
ры болып, 1992 жылдан психология және социология кафедрасының аға оқытушысы қызметін атқарды. 
1994  жылы  физкультура  факультетінің  деканының  орынбасарының  міндетін  орындаумен  қатар  Алматы 
қаласында  Абай  атындағы  Алматы  мемлекеттік  университетінің  психология  кафедрасының  ізденушісі 
ретінде  бекітілді.  1999  жылы  аталған  университеттің  диссертациялық  кеңесінде  19.00.07-педагогикалық 
психология  мамандығы  бойынша  «Оқу  материалдарын  тиімді  жоспарлау  арқылы  оқушылар  зейінінің 
қасиеттерін  дамыту»  тақырыбында  кандидаттық  диссертациясын  қорғады.  1999  жылдан  М.Х.  Дулати 
атындағы Тараз  мемлекеттік  университетінің  психология  кафедрасының  доцент  міндетін  атқарды.  2002 
жылдан Алматы қаласына қоныс аударып Абай атындағы Алматы мемлекеттік университетінде доктор-
лық диссертация дайындау мақсатында аға ғылыми қызметкер міндетін атқарды. 2008 жылдың қыркүйе-
гінде «Зейін қасиеттерін дамытудың теориялық-әдіснамалық негіздері» атты тақырып бойынша ҚР ҰҚК 
Академиясының  Д314.01.01  диссертациялық  кеңесінде  19.00.07-педагогикалық  психология  мамандығы 
бойынша  докторлық  диссертацияны  қорғады.  2009-2011  жж.  аралығында  Абай атындағы Қазақ  Ұлттық 
педагогикалық  университетінде  жалпы  және  қолданбалы  психология  кафедрасының  меңгерушісінің 
қызметін  атқарды.  2009  жылдан  ҚР  Білім  және  ғылым  министрлігі  жанындағы  бақылау  Комитетінде 
педагогика және психология салалары бойынша сараптау комиссиясының мүшесі болды. 
Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінде  дәріс беріп қана қоймай, 180-нен астам 
ғылыми еңбектері жарық көрген. 2010 жылғы ЖОО үздік оқытушысы грантының иегері.  
Барлығымыз  үшін  сыйлы  жан,  жалпы  педагогика  және  психология  кафедрасының  мақтанышы 
профессор  Сангилбаев  Оспан  Сейдуллаұлын  60  жас  мерейтойымен  ұжымның  атынан  құттықтап,  ұзақ 
ғұмыр, мықты денсаулық, шығармашылық табыстар тілейміз. 
 
Жалпы педагогика психология кафедрасының ұжымы 
 
 
 
 
 
 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №1 (37), 2013 г. 
 
240 
ДЛЯ ЗАМЕТОК