Хабаршы вестник «Педагогика ғылымдары»

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №1 (37), 2013 г. 
 
156 
ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ КӨЗҚАРАСЫ 
 
И.Р. Халитова – проф., Абай атындағы ҚазҰПУ, 
А.Алтынбеков – PhD докторанты, Абай атындағы ҚазҰПУ 
 
Қазіргі  кезде  қазақ  халқының  ұлы  ойшылдарының  шығармаларындағы  әлеуметтік-педагогикалық 
көзқарастарды зерттеп-зерделеудің қажеттілігі туындап отыр. Бұл әсіресе егемен мемлекетіміздің жаста-
ры үшін таптырмайтын білім бастауына айналды. Себебі бұрынғы өмір сүрген ғұламалардың туындыла-
рында тек қана өз кезіндегі ғана емес, сонымен қатар келешек заманның мәселелері де қамтылған. Білім 
мен ғылымға толығымен бет бұрған, ұрпақ тәрбиесіне белсене кіріскен бүгінгі кезеңде даналардың мәнді 
тұжырымдарын  кәдеге  жарату  алға  қойған  мақсаттарымызға  жетудің  кепілі  болмақ.  Қазақ  топырағында 
өркен жайған тәрбие үрдістерінің негізін салғандар әл-Фараби, Жүсіп  Баласағұн, Қожа Ахмет Ясауиден 
басталып, Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердіұлы идеялары арқылы жалғасын тауып отырды.  
Солардың  ішінде  Шәкәрім  Құдайбердіұлының  тәлім-тәрбиеге  қатысты  идеяларын  еліміздің  даму 
жолындағы  ізденістеріне  тұғыр  ететін  уақыт  келді.  Өйткені  ол,  ең  алдымен,  өзі  өмір  кешкен  тұстағы 
әлемдік  деңгейде  болып  жатқан  ғылыми-техникалық  жаңалықтардың  мәнін,  сыр-сипатын  анықтап, 
болашақ  жастардың  ғылым-білімнен  үлес  алуын  аманат  еткен.  Кемеңгердің  өз  замандастарынан  озық 
тұрғандығын Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті студентте-
рімен кездесуінде: «Қазіргі бәсеке заманында қажыр-қайратың, ынта-жігерің, тынымсыз ізденісің болма-
са, көштен қалу оп-оңай. Данышпан ақын Шәкәрім бабаларың «Құбылған әлем жарысы. Ақылды жанның 
табысы деп бекер айтпаған. Ендеше жастарға жүктелетін міндет те үлкен» деп, Шәкәрім Құдайбердіұлы-
ның пікірін келтіруі дәлелдей түседі.  
Шәкәрім  еңбектеріне  бойлаған  сайын  бүгінгі  ұрпақ  ұлы  ойшылдың  білімге  шақырған  ұранды  үнін 
ғана емес, оның адамзатты тәрбиелеу саласындағы даналық ақылын терең меңгеріп, нұсқаған тағылымда-
рындағы  теориялық  ой-пікірлерге  қаныға  түседі.  Оның  педагогика  ғылымының  дидактика  саласына 
қатысты пікірлері де ұшан-теңіз екендігіне көзіңіз жетіп, өнеге алар тұстары баршылық. Шәкәрім шығар-
маларының  ішкі  сырларын  терең  де,  жан-жақты  білу  үшін  жалпылама  айтумен  ғана  шектелмей,  ол 
ұсынған  ойларды  педагогикалық-психологиялық  тұрғыдан  өте  байыпты  да  байсалды  аңғара  білу  қажет. 
Өйткені, Шәкәрім дидактиканың басты принциптері мен ғылымды меңгеру тәсілдерін және оны игерудің 
амалдарын даналықпен дәл нұсқап, педагогикалық-психологиялық негіздерін терең аша білген [1]. 
Шәкәрім  Құдайбердіұлының  әлеуметтік-педагогикалық  идеялары  туралы  сөз  қозғамас  бұрын,  оның 
дүниетанымының қалыптасуына ықпал еткен негізгі жайттарды талдап, маңызды шындыққа көз жеткізуі-
міз қажет. Негізінде дүниетанымның, көзқарастың қалыптасуы адамның тал бесігінен жер бесігіне дейінгі 
аралықта толассыз жүретін өте күрделі процесс. Жеке тұлға санатына жеткен әр адам өзінің дүниетаным-
дық  бастауларын  ғасырлар  бойы  жинақталған  білім,  тәрбие  тәжірибесі  арқылы  игеруі  мүмкін.  Немесе 
әлеуметтік-қоғамдық өмірде адамның көзқарасын мүлдем өзгертіп, оның мәдени-рухани тұрғыдан қайта 
түлеуіне әсер ететін субьективті себептер де болуы ықтимал. Сонымен қатар оның тынымсыз ізденісінен, 
еңбегінің  нәтижесінде  меңгеретін  шынайы  ақиқаттың  да  болмағы  ләзім.  Сол  сияқты  Шәкәрім 
Құдайбердіұлының  адами  тұрғыдан  жетілуіне,  тәлім-тәрбие  жөніндегі  ой-пікірінің  жинақталуын  жүзеге 
асырған  жағдайлар  болған.  Шәкәрім  жастайынан  өзін-өзі  тәрбиелей  білген.  Оның  өмірлік  ұстанымы 
ешкімге  қиянат  қылмау,  бөгде  адамға  жаманшылық  жасамау,  мейлі  жан-жануар,  жәндіктерге  болсын, 
зәбір  көрсетпеу.  Яғни  адамшылықты,  арды  бұзатын  барлық  теріс  қылықтардан  тыйылуға  ерте  бастан 
кіріскен. Ол жас  кезінде өзі  басынан кешірген жағдайды үнемі  есіне алып, ұдайы сол ісінен сабақ алып 
отырған.  Шәкәрім  жеті  жасқа  келгенде,  әкесі  Құдайберді  қайтыс  болып,  үйіне  жан-жақтан  көңіл  айтып, 
кісілер  жан-жақтан  келіп  жатады.  Бала  Шәкәрім  сол  сәтте  сай  ішіне  ойнауға  кетеді.  Ойнап  отырып, 
ирелеңдеп  бара  жатқан  жұлдыз  құртын  езіп  өлтіріп  тастайды  да,  кейін  оған  жаны  ашып  қатты  өкініп 
жылайды.  Ең  алғашқы  өлеңі  «Өлтірдің  онан  таптың  қандай  пайда?»  деген  атпен  осылайша  дүниеге 
келеді. Бұл оқиғаның ақын есінде мәңгі-бақи қалғандығын баласы Ахаттың әкесіне қатысты естеліктерін-
де кездесетіндігіне қарап топшылауға болады. Өмірінде одан кейін жан-жануар, жәндік атаулыға қиянат 
жасамауға  серт  бергендігі  оның  тырнақалды  туындысынан  аңғарылады.  Жетім  қалған  баланың  ой-
санасында  атасы  Құнанбайдың,  өз  анасы  Ботантайдың  берген  тәрбиесі  мәңгілік  із  қалдырады.  Кеңестік 
кезеңде  жарық  көрген  жазушы  Мұхтар  Әуезовтің  «Абай  жолы»  романында  Құнанбай  мейлінше  қатал, 
тасжүрек,  мейірімсіз  жан  ретінде  бейнеленсе  де,  тәуелсіздік  алған  уақыттан  бері  ғалымдардың  оның 
шынайы тұлғасын зерттеуінің арқасында Құнанбайдың мүлдем басқа адам болғандығы, яғни қара қылды 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1 (37), 2013 г. 
 
157 
қақ  жарған  әділ,  ел  арасында  дау-жанжалдың  өрістеуіне,  қылмыс  пен  сұмдық  істерге  тосқауыл  қойған 
тұлға екендігі ашылды. Дінге берік жан болғандығы, қажылыққа барып келгендігі жайлы мәліметтер де 
жиі  кездеседі.  Ол  романда  Шәкәрімнің  де  Шұбар  есімімен  ұшырасатынын,  алайда  шын  болмысына 
қайшы  келетін  кісі  ретінде  көрінуінде  де  саясаттың  салқын  ызғары  бар  екендігін  бағамдаймыз.  Қажы 
отбасында Шәкәрімнен бөлек, Абай сынды ұлы ақынның дүниеге келгенін және тәрбиеленгенін ескерге-
німіз  жөн.  Сол  атасының  берген  тәлімін  жүрегіне  терең  сіңірген  Шәкәрім,  ең  алдымен,  елге,  халыққа 
қызмет  етудің  артықшылығын  түйсінеді.  Ынсапты,  арлы  қалпынан  таймай,  еңбекке  етене  араласуға 
дағдыланады. «Шыққан тегіне, дәулет-байлығына мастанбай, қажы әулеті балаларының әрбіреуі киіз үйді 
құру мен бұзу, бүркіт салу, аң аулау, құс ату, ет бұзу, темір-терсек соғу, арба мен сағат жөндеу, бұдан да 
басқа  тұрмыс  жұмыстарын  атқарған.  Үлкен  атасы  немере-шөбересінің  ақыл-ойын,  санасын,  мінез-
құлқын, қол өнерін, халықтың әдет-ғұрпын сақтай тұрып, ретімен дамыта білген». Шәкәрімнің «Мұтыл-
ғанның өмірі» деп аталатын өз өмірінен сыр шертетін поэмасында осы айтылғандардың бәрі өз сөзімен, 
өз сезімімен баяндалады. Осы поэмада Шәкәрімнің  он жасында домбыра мен гармонь тартуды үйреніп, 
мылтықпен құс атуға шығып жүретіндігі сипатталған [2]. Бұл жерде ақын өзінің жас кезінде істегендерін 
жай мысал ретінде ғана келтіріп отырған жоқ, ол өз бойындағы ең үлкен жан қуатын – білмекке  құмар-
лықтың күші қандай болатынын сөз етіп отыр. Ол кезде сағат пен орган аспабы екінің бірінде кездеспей-
тін  таңсық  заттар  болатын  болса,  бала  Шәкәрім  соларды  бұзып  көріп,  қалай  жұмыс  істейтіндігін  білуге 
талпынған. Жалпы Шәкәрімнің ағасы әрі ұстазы Абай жетінші қара сөзінде жас баланың анадан екі түрлі 
мінезбен туатындығы, оның біреуі – тән құмарлығы, екіншісі – жан құмарлығы екендігі жайлы сыр тарқа-
та  келіп:  «Не  көрсе  соған  талпынып,  жалтыр-жұлтыр  еткен  болса,  оған  қызығып,  аузына  салып,  дәмін 
татып қарап, тамағына, бетіне басып қарап, сырнай-керней болса, дауысына ұмтылып, онан ержетіңкіре-
геңде ит үрсе де, мал шуласа да, біреу күлсе де, біреу жыласа да тұра жүгіріп, "ол немене?", "бұл немене?" 
деп,  "ол  неге  үйтеді?",  "бұл  неге  бүйтеді?"  деп,  көзі  көрген,  кұлағы  естігеннің  бәрін  сұрап,  тыныштық 
көрмейді. Мұның бәрі – жан құмары, білсем екен, көрсем екен; үйренсем екен деген» деп, жан құмарлы-
ғының  мәні  туралы  толғанған.  Шәкәрімнің  бала  кезінде  әртүрлі  өнер  үйренуге  талаптануы,  өлең 
шығарып, ән айтып, серілікпен де айналысуын тізбелеп, оның бәрін жан ізденісіне телуі Абай тәлімімен 
жүріп-тұрып,  Абай  көзқарасымен  бір  арнада  тоғысатындығын  аңғартады.  «Атасынан  кейін  өз  ағасы 
Абайға  соның  жетелеуімен  ержеткені  үшін  ризалық  білдіретін.  Ұлтының  мақтаныштары  болған  ағалы-
інілі тек  қан жағынан туыс болып қоймай, солардың жан сырлары, рухани ізденістері ұштасып жатты». 
Абай  қара  сөзінде  тән  құмарлығының  жанды  түптің  түбінде  жеңетіндігін,  жан  жеңілісінің  адамға  өте 
ауыр соққы болып тиерін қынжыла жеткізсе, Шәкәрім осы ізбен «жан мен тән» тартысының көрінісін өр-
бітеді. «Жан құмары – істемек, біліп алмақ, Бөгет бола береді дене салмақ. Асыл іздеп асылды аласұрар, 
Амал  бар  ма  денесіз  қайда  бармақ?»  дейді.  «Жастарға»  деген  ұзақ  өлеңінде  Абайдың  тәлімін,  Абайдың 
тәрбиесін  алуға,  содан  өнер-білім  үйренуге  бүкіл  талапты  жастарды  шақырып,  оның  қадірін  білуге 
үндейді.  «Білімді  сол  кісіден  ізденелік!  «Әдейі  іздеп  біз  келдік  сізге»  делік.  «Өмір  зая  болмастық  өнер 
үйрет, Ақылыңды аяма бізге» делік» деп, ұлы ақынға шәкірт болудың жөнін айтады. Ш.Құдайбердіұлы-
ның ағасына әрі рухани ұстазына деген ізет-құрметі бауыры болғандығынан ғана емес, шын дананың қа-
сиетін, бағасын толық ұғынғандықтан туындаған. Ұлы ақын қартайып, қайғы ойлаған шағында Шәкәрім-
ге жер-жиһанды кезіп, Шығыс пен Батыстың өнер-білімін ден қойып үйренуді аманаттайды. Бірақ содан 
кейін Абай қат-қабат қайғыға тап болып, сүйікті ұлы – Мағауиядан айрылады. Одан кейін өзі де қайтыс 
болады.  Шәкәрімге,  әрине,  жанашыр  адамынан  көз  жазып  қалу  оңайға  түспейді.  Ақыры  ол  Абайдың 
аманатына  адалдық  танытуды  мақсат  етіп,  Батыс  елдеріне  сапар  шегеді.  Ұлы  Ахат  Шәкәрімұлының 
естелігінде  бұл  туралы  кеңінен  қозғалған:  «Сүйтіп,  1905  жылдан 1906  жылға  қарсы  күзде  жүріп  кеттім. 
Абайдың  ақырғы  кеңесі  осы  сапарым  –  менің  көзім  ашылып,  адам  қатарына  қосылуыма  үлкен  себебін 
тигізді.  Сол  сапарда  неше  ұлттың  ғалымдарымен  сөйлесіп,  пікір  алысып,  керек  кітаптарды  алдым.  Ол 
кітаптарды  посылка  етіп,  Семейдегі  Әниярдың  атына  жіберіп  отырдым.  Стамболда  тарих  қорларын 
сақтайтын  орындарда  болып,  әрі  бара  жатқанда  13  күн  тарих  ақтардым.  Ертедегі  шығыс  ақын-жазушы 
ойшыларының шығармаларын түгелдей алдым. Гомерден  бастап, Грек халқының ойшыл-философтары-
ның  шығармаларын,  Батыс  философтарының  шығармаларын,  ертедегі  Түрік  ғалымдарының  жазған 
шығармаларын,  елдің  лұғаттарын,  Америка  жазушыларының  шығармаларын  алдым.  Демек,  менің  бүл 
сапарым – көкірек көзімді ашып, аңсаған арманыма қолым жеткен сапарым болды. Бұ да Абайдың маған 
берген  ақыл-кеңесінің  жемісі»  дейді  Шәкәрім.  Одан  әрі  ақын  Меккеге  барып,  көптеген  қажеттіліктерін 
табады.  Қайтар  кезде  Стамбулдың  тарихи  орындарын  аралап,  көптеген  жайттарға  қанығады.  Бұл  сапар 
ақынның  әлеуметтік  көзқарасының  қалыптасуына  игі  әсерін  тигізді.  Ол  туралы  «Хақиқат  нұрдың 
жарығын Жарылды жүрек көргенде» деп жеткізеді ақын.  

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №1 (37), 2013 г. 
 
158 
Ақынның  көптеген  өлеңдеріндегі  ел  түзеуге,  халық  түзеуге  деген  сарындар  оның  көп  жыл  сарылған 
еңбегінің  нәтижесі.  «Адамнан  артық  жәндік  жаралмаған...»  атты  өлеңі  ақынның  сыни  қайраткерлігінің 
толысып, қоғам тәрбиесіне деген көзқарасының жетілгендігіне айғақ бола алады. Ол айналадағы жандар-
дың қиянатшыл, екіжүзділік, мейірімсіз қасиеттерін көріп, басқалар үшін бұл мінездің қандай зиян тигізе-
тінін  ойлап  қынжылады.  Адамдық  мәртебенің  өзі  ойшыл  үшін  кез  келген  кісіге  тиесілі  емес.  Сонымен 
бірге оның «Кісіге адамшылық неге керек?» өлеңінде адамдық пен айуандықты бетпе-бет қойып, салыс-
тырып  отырып,  адамдық  қасиеттің  орнын  анықтап  көрсетеді.  «Кісіге  адамшылық  неге  керек,  Адамдық 
өзге айуаннан артық демек. Ит талаған төбеттей қалай дейсің, Аямай әлі келгенді жұлып жеген жемек», – 
деп  оқырманға  риторикалық  сауал  қояды,  әрі  қарай  жауабын  өзі  беріп,  айуанға,  жыртқышқа  тән  әдетін 
сынайды.  Одан  әрі  «Мейірім  жақсы,  зұлымдық  жаман  дейсің,  Қасқырлыққа  қайтасың  құр  дөңгелеп, 
Жаны  ашып,  жәрдем  қылмай  өткен  адам,  Өсіп,  өніп  құлаған  бір  бәйтерек»,  –  деп  өзі  өлеңінде  адамды 
адам  ететін,  адалдық  пен  азаматтыққа  жеткізетін  амалды,  түрлі  жолдарды  іздестіреді.  Адамның  түзу 
жолда жүруіне, ар тазалығы мен жан тазалығына ақылдың үнемі көшбастаушысы болып отыруын қалай-
ды. «Білімділер сөз жазып зарлағанда, Ой кезіп, жердің жүзін шарлағанда, Алдаусыз адам өмірін түзетер-
лік, Әділет, ынсап, мейірім бар ма адамда», – деп толғанып, өз заманының, қоғамын сынап, адам бойын-
дағы жағымсыз мінез-құлықтарға жиіркене қарайды, басқаларды да жиіркендіреді.  
Ұлы  ақынның  бұл  өлеңдері  жақсылық,  әділдік,  азаматтық  сезім,  ар-ұят  өзін-өзі  бағалау,  қамқорлық, 
қарапайымдылық, кішіпейілділік сияқты адамгершілік қасиеттерді қалыптастырады. Нағыз адамшылық-
тың шарты: «мейірім, ынсап, ақ пейіл, адал еңбек». Осы төртеуін өн бойына жиған адамға ғана адам деген 
ат  лайық.  «Ынсап»  пен  «мейірім»,  әділет  тұтаса  келе,  ұжданға  негіз  болады.  Шәкәрім  Құдайбердіұлы 
материалистік  танымға  үзілді-кесілді  қарсылық  көрсете  отырып,  оның  мынадай  кемшіліктерін  ашып 
көрсетеді:  1)  Материалистік  таным  жетегінде  кеткен  адам  ұждан  қасиетіне  де  қарсы  шығады.  Өйткені 
ұждан екі дүние үшін де қажетке жарайды, адам өлген соң, оның осы дүниеде атқарған істері үшін жауап 
береді. 2) Материалистік ілім бойынша адам істеген істері үшін ешкімге де жауапты емес. Барлығы да із-
түзсіз  жоғалады.  Бұған  қарама-қарсы  ұжданның  азығы  –  ақ  жүрек  пен  адал  ниеттілік.  Осы  жолмен  іс 
қылған  кезде  ғана  кез  келген  жан  о  дүниеде  Шәкәрімнің  сөзімен  айтқанда,  мерейі  үстем  болып,  «бәйге 
алады». Ұждан ұғымына ақын мынадай анықтама береді:  
«Ұждан – екi өмiрге  бiрдей  керек  таяныш. Бұған нана алмаған адамның жүрегiн  ешбiр ғылым, өнер, 
ешбiр заң, жол тазарта алмайды. Егер кiмде-кiм жаны өлгеннен кейiн де көретiн өмiрiнде тiрi болатынды-
ғына,  ұжданы  сол  жанның  азығы  екенiне  ақылмен  сынап  әбден  iстесе,  оның  жүрегiн  еш  нәрсе  қарайта 
алмайды.  Адам  атаулының  бәрiн  бiр  бауырдай  етiп,  екi өмiрде  де  жақсылықпен  өмiр  сүргiзетiн  жалғыз 
жол – осы мұсылман жолы секiлдi. Кейбiр дiншiлердi қорлыққа түсiретiн шатақ дiн – жалқаулық. Әйтпесе 
адамды  жаратушы  –  нақты  бiлiмпаз.  Адам  жаны  өлгеннен  соң  да  ұжданды  болып,  еш  нәрседен  кемдiк 
көрмейдi [3]». 
«Үш анықтағы» «ұждан» туралы көзқарас «Ұждандыны мақтайды тамам адам» деген өлеңінде жалға-
сын табады. Бұл шығармада әлеуметтік шындық пен азаматтық көзқарас біте қайнасқан. Адамға, қоғамға 
жақсылық жасаймын деп жүріп, талай жандар өліп кетеді. Ақын осыны терең ойдың тезіне салайық деп 
үндеу тастайды да, ақыры олардың не үшін өлгендіктерін зерделейді. «Құр мақтан үшін ажал тапса, онда 
бұдан артық қасірет жоқ. Ел түзеу үшін құрбанмын» десе, өзі одан ешқандай пайда ала алмайды. Ал, ең 
негізгі  мақсатпен,  «Құдайдың  разылығы  үшін  өлдім»  дейтін  ешкім  жоқ.  Сонда  өмірін  қиып,  не  үшін 
тәуекел  етті»  деп  толғана  келе,  ақын  мұның  бәрін  терістеп  шығады.  Сайып  келгенде,  адамның  ұжданы 
өлмейді.  Жаны  жоғалмайды,  сондықтан  осы  дүниеде  ұжданның  іздегенін  тауып,  соны  жетілдіріп  өмір 
сүрген дұрыс деген қағидаға тоқтайды. Бұл, расында да заман шындығы. Себебі ойшыл өмір сүрген тұс – 
Кеңес өкіметінің енді орнап жатқан тұсы болатын. Жаңа өкіметті орнату жолында қаншама адам қырыл-
ды, өлді. Олардың барлығы да  «Құдай үшін» деп өмірлерін қиған жоқ, «жаңа өкімет» үшін, не болмаса 
«ұрпақ бақыты» үшін деп жандарын қиды. Уақыттың өзі өкіметтің өткіншілігін көрсетіп берді. Шәкәрім 
Құдайбердіұлы «ар билейтін» заманның кешікпей ататынын көреген көңілмен болжап, біліп, өздерін құр 
босқа өлімге байлағандарға өкініш білдіріп отыр.   
Шәкәрім Құдайбердиевтің азаматтық рухты жоғары көтеретін, эстетикалық сезімге баулитын өлеңде-
рінің  бірі  –  «Сен  ғылымға  болсаң  ынтық...»  Бұл  өлеңнің  идеясы  тұнып  тұрған  өсиет,  ақыл  мен  нақыл. 
Ақын  жастарға  өнер,  ғылымға  жету  жолдарын  көрсетіп,  оқуға  шақырды.  «Сен  ғылымға  болсаң  ынтық, 
бұл сөзімді әбден ұқ, Білгеніңнің жақсысын қыл, білмегенді біле бер. Білген ердің бол шәкірті, білмегенді 
қыл  шәкірт,  Үйренуге  қылма  намыс,  үйретуге  болма  кер  [4]»,  –  деген  жолдарында  ғылым  мен  білім, 
адамдық  пен  азаматтыққа  жеткізетін  бірден-бір  құрал  екенін  айтып,  шәкірттік  пен  ұстаздық  арасын 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1 (37), 2013 г. 
 
159 
айшықтап  көрсетеді.  Шәкәрімнің  оқу-білімге,  өнерге,  еңбекке,  биік  гуманизм,  адамгершілік  идеясына 
көзқарасы  үнемі  Абаймен  үндес  келіп  отырады.  «Қай  ғылымды  білсеңіз  де  қазір  оны  елге  жәй,  «Құры 
ішінде кеткенше пайдалансын өзгелер», – деп ғылым мен білімнің көпке ортақ байлық екенін түсіндірді. 
«Піскен  мен  шикі»  мысал  өлеңі  ақынның  замандасы,  педагог-жазушы  Ыбырай  Алтынсариннің  «Бай 
баласы мен жарлы баласы» әңгімесімен төркіндес, тәрбиелік мән-мағынасы ұқсас. Шәкәрім поэзиясының 
биік  тұғыры  –  гуманизм,  туған  халқына  деген  махаббат,  жан  мен  тән  тазалығы  екенін  айтып,  ұрпақ 
санасына  сіңіру  –  көкірегі  ояу,  сезімі  сергек,  зерделі  жастық  парызы.  Шәкәрім  еңбек  тәрбиесіне  ерекше 
мән  бере  келіп,  өз  шығармаларында  еңбекті  адам  бойындағы  қасиеттердің  ең  керектісі  деп  түсінеді. 
Еңбектің тек жеке адам өмірінде ғана емес, бүкіл адамзат дамуындағы тарихи маңызына көз жеткізе білді. 
Жалпы, адам өмірін осылайша жас ерекшеліктеріне қарай кезең-кезеңге бөліп сипаттау қазақ поэзиясын-
да ертеден келе жатқан дәстүр.  
Жастық  қызығын  дәріптеген  ақын  адам  өмірінің  осы  екі  кезеңін  шендестірумен  шектелмейді,  бертін 
келе ұлғайған жастың өзіндік мәні бар екенін насихат қылды. «Әрине, балаң білсе қадіріңді, Орындап екі 
айтқызбай  әміріңді.  Жасыңнан  жаның  сырлас  жарың  болса,  Қыл  өткізбей  білетін  тамырыңды»,  –  деп, 
адамның егде тартқан тұсында баланың, жардың қызметіне  ерекше мән береді, оның тәлімдік-тәрбиелік 
тұстарына ерекше көңіл бөледі.  
Қорыта  айтқанда,  Шәкәрім  Құдайбердіұлының  әлеуметтік-педагогикалық  көзқарастарының  қалыпта-
суына ықпал еткен жайттар төмендегідей:  
1. Жас кезінде түйген ойлары. Әкесі қайтыс болған кезде алғаш рет өз халін жәндікпен салыстырып, 
сол арқылы тірі мақұлыққа зәбір, жапа көрсетпеуге ант беруі;  
2.  Туған  үй,  өскен  орта.  Атасы  Құнанбайдың  тәлім-тәрбиесі  мен  еңбекке  деген  құштарлығы.  Сол 
арқылы қоғамдық санасының қалыптасуы.  
3. Немере ағасы қазақтың ұлы ақыны – Абайдың тәрбиесі, ғылым-білімге жетелеуі, ақыл-кеңестері.  
4.  Әр  елдерге,  мемлекеттерге  жасаған  сапарлары.  Сол  арқылы  туындыларының,  өлең-жырларының 
дүниеге келуі.  
Осылардың барлығы Шәкәрімнің тәлім-тәрбиелік идеяларының бастау көзі ретінде танылады.  
 
1.  Акманова  Г.Р.  Орта  мектепте  Ш.Құдайбердіұлы  шығармаларын  оқыту  әдістемесі.  Пед.ғыл.канд.дәр.алу 
үшін дайындалған дисс.авторефераты. – Алматы, 2010. – 11-12 б. 
2. Шәкәрім. Иманым. – Алматы: Арыс, 2000. – 238 б. 
3. Шәкәрімұлы А. Менің әкем, халық ұлы – Шәкәрім. Жұлдыз, 1992, – 1-8 б. 
4. Құдайбердіұлы Ш. Үш анық. – Алматы, 1991. 
 
Резюме 
В  статье  рассматриваются  предпосылки,  оказавшие  на  социально-педагогические  взгляды  Ш.Кудайбердиева. 
Приведены объемные философские, теологические трактаты, показавших широту и  высокую степень религиозных, 
философских познании мыслителя. 
 
Summary 
This article discusses prerequisites that have had on the socio-pedagogical views of Sh.Kudayberdiyev. It gives extensive 
philosophical, theological treatises, illustrating the breadth and high level of religious, philosophical cognition of a thinker. 
 
DİL – KÜLTÜR BAĞLAMINDA ATASÖZLERİNİN YERİ VE 
 
Dilek Eren – аға оқытушысы, магистр, Сүлейман Демирел университеті 
 
Dil  insanlar  arasında  iletişim  kurma  aracı  özelliği  göstermekle  birlikte  aynı  zamanda  içinde  bulunduğu 
toplumun  kültür  değerlerini  de  içinde  barındırmaktadır.  Eğer  insanlar  tek  başlarına  yaşasalardı,  şüphesiz  ki  dile 
ihtiyaç duymayacaklardı. İnsanı insan yapan dil, toplumsal yaşantının da temel taşlarındandır. Millet kavramının 
oluşmasında en başta gelen kavramlardan biri de dildir. Bu bağlamda dil kültürün aynasıdır. “Kültür, bir toplumda 
soyut  ve  somut  bütün  kurumları  yapısında  barındıran,  hem  ulusallığı  hem  evrenselliği  içeren  toplumsal  birikim 
olarak  tanımlanabilir”  [1.1].  Dil  kültürün  sonraki  kuşaklara  aktarılmasını  sağlayan  taşıyıcı  bir  özellik 
göstermektedir. Bunu yaparken birtakım sözlü anlatım biçimleri kullanmaktadır. Bu anlatım biçimlerinin başında 
atasözleri  ve  deyimler  gelmektedir.Atasözleri  ve  deyimler  kültürün  gelecek  nesillere  taşınması  ve  içinde 
bulunduğu toplumun bakış açısını yansıtması açısından önemli dil kalıplarıdır. 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №1 (37), 2013 г. 
 
160 
“Toplumda dengeye ulaşmış kültürel örüntünün belleği olan dil, söz konusu örüntünün korunması ve kültürel 
bütünlüğün sağlanması bakımından gelenekleri içerisinde barındırır. Dilde geleneklere ortak olarak var olan hiçbir 
zaman  unutulmama  özelliği  iki  kurum  arasında  bir  bütünleşmeye  yol  açmıştır.  Atasözleri  ve  deyimler  gibi  her 
dilde  gözlenen  dil  olguları  bubütünleşmenin  bir  sonucudur”  [2.1].  “Atalarımızın  uzun  deneyimlerinden 
yararlanarak  kısa  ve  özlü  öğütler  veren  toplum  tarafından  benimsenerek  ortak  olarak  kullanılan  kalıplaşmış 
sözlere  atasözleri  denir.”[3.1]  Bu  bağlamda  dil,  kültür  ve  atasözleri  birbiriyle  iç  içe  girmiş  kavramlardır.  Bir 
değerlendirme yapılırken üç yapıyı da incelemek gerekmektedir. 
Birinci olarak dil kavramını ele alırsak dil düşünemeyeceğimiz kadar farklı özellikleri içinde barındırmaktadır. 
Doğan  Aksan  dil  için  “sırlarını  bugün  de  çözemediğimiz  büyülü  bir  varlık”  ifadesini  kullanmaktadır  [4.1].  Dil 
toplum  açısından  ele  alınınca  en  başta  değerlendirilmesi  gereken  bir  yapıdır.  Dil  olmadan  insanların  birlikte 
yaşamaları, anlaşabilmeleri ve bir toplum oluşturmaları mümkün değildir. Dil bir topluluğa toplum olma özelliği 
katmaktadır. 
Toplumlar milletleri oluşturmaktadır. Milleti millet yapan en önemli özellik dildir. Bir milletin birçok özelliği 
dile  yansımaktadır.  İçinde  bulunduğu  ulusun  yaşayışı,  gelenek  ve  görenekleri,  hayata  bakışı,  inançları,  bilimi, 
sanatı kısaca  milleti  millet yapan bütün özellikleri dile  yansır. O dilde bahsettiğimiz bütün özellikler görülebilir. 
Eğer Türkleri  ele alacak  olursak   geçmişten bugüne  hangi  milletlerle  ilişki  içinde bulunduğu,  hangi süreçlerden 
geçtiği,  hangi  değerlere  önem  verdiği  sadece  sözvarlığı  incelenerek  anlaşılabilir.  Orhon  Abidelerine  bakarsak 
Türklerin  sekizinci  yüzyıldaki  yaşantılarına  ait  pek  çok  izler  görmek  mümkündür.  Örneğin  göçebe  yaşadıkları, 
birçok savaşa katıldıkları, gelenek ve görenekleri yani o günkü kültür değerleri bu yazılarda açıkça görülmektedir. 
Yani dil kültürün aynası, geçmişle gelecek arasında kurulmuş sarsılmaz bir köprüdür. 
Dilin  toplumla  ve  kültürle  ilişkisi  özellikle  XX.  yüzyılın  başlarında  incelenmeye  başlanmıştır.  Fransız 
dilbilimci  AntoineMeillet  ve  onunla  aynı  görüşü  paylaşan  diğer  dilbilimciler  başta  toplumdaki  sözcüklerin 
anlamlarının  değişmesinde  toplumdaki  değişikliklerin  önemi  üzerinde  durmuşlardır.  Budun  dilbilimci 
ClaudeLevi-Strauss  da  dili  toplumsal  fenomen  olarak  ele  almaktadır.  Kültürle  dil  arasındaki  ilişki  ise  özellikle 
XVIII. yüzyıldan bu yana inceleme konusu haline gelmiştir.Herder,  Wılhelm von Humboldt, Whorf  gibi pek çok 
araştırmacı bu konu üzerinde durmuşlardır. Bu dilbilimcilerden özellikle Humboldt dille kültür arasındaki bağlantı 
konusunda geniş çalışmalar yapmıştır. Bir milletin dilinden o milletin kültürüne inileceğini savunan bilim adamı, 
dilin bir milletin ruhunun dış görünüşü olduğu tezini savunmuş, bu görüşü birçok bilim adamına benimsetmiştir. 
Humboldt  “ulusun  dili  ruhudur;  ruhu  da  dil”  [5.1]  ifadesisikullanmıştır.K.  Vossler’egöre  ise  dil,  kültürün 
aynasıdır. Bu görüşler ışığında dilin kültür ve toplumla ilişkisinin on sekizinci yüzyıldan başlayarak incelenmeye 
başlandığını ve günümüzde de güncelliğini korumakta olduğunu söyleyebiliriz. 
Dil bir yönüyle kültürün gelecek kuşaklara ulaşmasını sağlarken, kültür de dilin sözvarlığına katkıda bulunma 
görevini  yerine  getirmektedir. Bir toplumda  oluşan  kültürün sağlıklı bir şekilde işlevini  yerine  getirmesi  için  en 
başta  dile  ihtiyaç  duymaktadır.  Dil  bünyesinde  kültür  gelecek  nesillere  iletilmekte  bazıları  çağa  uygun  olarak 
yeniden  şekillenmekte,  bazıları  ise  aslını  kaybetmeden  yoluna  devam  etmektedirler.  Bir  toplumun  kültürünü 
incelemek  için  mutlaka  o  toplumun  dilini  incelemek  gerekir.  Dilde  hiçbir  sözcük  nedensiz  bulunmaz.  Her 
sözcüğün bir işlevi, taşıdığı bir mana bulunmaktadır. Bu konuya örnek verilecek olursa; Türk dilinde ata, baba ve 
oğul  üçgeninde  yüzden  fazla  atasözü  bulunmaktadır.  Bu  durumda  göçebe  kültürden  bu  günlere  ulaşmış  Türk 
toplumunda  erkek  kavramının  özellikle  erkek  çocuk  düşüncesinin  önemini  geçmişten  bugüne  koruduğu 
görülmektedir.  Yukarıda  bahsettiğim  dilde  nedensiz  ifadelerin  barınamayacağı  gerçeği  bu  durumu 
ispatlamaktadır. 
Dil  ve  kültürün  birbirlerine  sıkıca  bağlı  kavramlar  olduğunu  belirtmiştim.  Birbirinden  ayrı  ele  almak 
tammanasıyla  incelemeye  imkanvermemektedir.  Kültürün  gelecek  nesillere  aktarılmasında  işlevi  bulunan  en 
önemli  dil  öbeklerinden  biri  de  atasözleridir.  Atasözleri  her  milletin  kendi  deneyimleriyle  ve  bilgeliğiyle 
oluşmuştur.  Bu  sebeple  oluştuğu  toplumun  kültürüyle  ilgili  önemli  bilgiler  verir.  Örneğin  atla  ilgili  atasözleri 
Türklerin  yaşamında  atın  önemini  göstermesi  açısından  kayda  değerdir.  Atasözleri  “anonim  karakter  taşıyan, 
atalardan  kaldığı  kabul  edilen  ve  toplumun  yüzyıllar  boyunca  geçirdiği  denemelerden,  ortak  düşünce, tutum  ve 
davranışlarıyla dünya görüşünden oluşan, genel kural niteliğindeki kısa, özlü, kalıplaşmış söz” dür [6.1]. Bu sözler 
Türkçenin yapısında bulunan önemli dil kalıplarıdır. 
Dilbilgisi alanında incelenebileceği gibi dilin kültürü taşımasında büyük katkıya sahiptir. Atasözlerinin birinci 
özelliği  anonim  olmasıdır.  Bu  özellik  onun  uzun  geçmişini  de  gösterir.  Söyleyenin  belli  olmaması  onu  bütün 
milletin  ortak  düşüncesi  haline  getirir.  Ortak  düşünce  elbette  ki  ortak  kültürün  neticesidir.  Oluştuğu  milletin 
geçmişten  gelen  bütün  özelliklerini  bugünlere  taşır.  Ayrıca  hüküm  bildirmekte,  bireyin  neyi  nasıl  düşünmesi 
gerektiği konusunda yönlendirme de yapmaktadır. İnsana, kültür değerlerini benimsemesi adına zihinsel bir baskı 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1 (37), 2013 г. 
 
161 
yapmaktadır.  Bu  baskı  milletin  yüzyıllar  boyu  işleyerek  bugünlere  taşıdığı  dünya  görüşünün  benimsenmesi 
açısından  önemli  bir  işleve  sahiptir.  Örneğin  “Ana  bahtı  kızına  baba  ocağı  oğluna  kalır”  atasözünü  incelersek 
geçmişe ait dünya görüşünün etkilerini görebiliriz. Kız çocuk gelin olarak başka bir eve gitmektedir. Kıza verilen 
çeyiz  miras  olarak  değerlendirilmekte,  miras hakkı  erkek çocuğa verilmektedir. Bu anlayış islami bakış açısının 
yanı  sıra  eski  geleneklerimizin  de  yansımasıdır,  diyebiliriz.  Göçebe  anlayışına  sahip  olan  Türkler  yaşam 
şartlarının gereği olarak erkek çocuğa daha fazla önem vermiştir. Bu önemin neticesi elbette ki mirasa da yansımış 
ve  baba  evinin  erkek  çocuğa  bırakılmasına  sebep  olmuştur.  Ananın  bahtının  kızına  geçmesi  yine  Türk 
toplumunda  benimsenmiş  bir  yargıdır.  Eğer  anne  hayatını  sıkıntı  içerisinde  geçirmişse  kızının  da  bu  sıkıntıları 
çekeceği,  ferah  bir  yaşam  sürmüşse  kızının  da  ferah  bir  yaşam  süreceğine  inanılır.  Bu  durumu  anne  ve  kızın 
genellikle  aynı  ekonomik  durumdaki  ve  kültür  düzeyindeki  kişilerle  evlilik  yapmalarıyla  da  açıklayabiliriz.  Bu 
atasözü bugün hala Ordu bölgesinde kullanılmakta ve bu söze göre yargı verilebilmektedir. 
Atasözlerinin  kalıplaşmış  yapılar  olma  özelliği  kültürü  taşımasında  önemli  etkenlerden  biridir.  Değişmeyen 
yapılar  değişmeyen  dünya  görüşünü,  hükümlerini,  bakış  açısını,  bilgeliğini  kısaca  hayata  dair  ne  varsa  içinde 
barındırır.  Günümüzde  kullanılan  atasözleri  geçmişten  bugüne  kişinin  tutum  ve  davranışlarına  ilişkin  bakışını 
anlatmak  için  önemli  kaynaklardır.  Kendi  durumunu  anlatan  bir  atasözü  o  bireye  geçmişteki  bütün  atalarının 
gücünü katmakta ve o konudaki haklılığını kesin bir ifadeyle desteklemektedir. 
Bir milletin kültürünü tarihi belgeler, mimari yapılar gibi birçok maddi kaynaklarda görmek mümkün olduğu 
gibi  geçmişe  ışık  tulan  kaynaklardan  biri  de  ataların  söylediği  sözlerdir.Bu  sözler  tıpkı  mimari  eserler  gibi 
yapıldığı  veya  söylendiği  dönemle  ilgili  bilgi  vermektedir.Bu  bağlamda  atasözlerinde  atalarımızı  izini  sürmek 
yani geçmişe ait kültürümüzü bulmak oldukça kolaydır. 
Sonuç  olarak  dil, kültür  ve atasözleri birbiri  içinde  incelenmesi  gereken  yapılardır. Dili  kültürden soyutlayıp 
sadece dilbilgisi yönüyle incelemek bir manada dile haksızlık yapmak, gerekli değeri vermemektir, denilebilir. Dil 
kültürle  varolduğu  gibi kültür de  dil vasıtasıyla varlığını  devam  ettirmektedir. Bu bağlamda atasözleri  hem  dilin 
zenginliğini  göstermekte  hem  de  geçmişten  süzülerek  gelen  kültürü  bugünlere  ulaştırmadır.  Bu  açıdan  ayrıca 
önem verilmesi gereken bir dil yapısıdır. 
 
1.  Özkan,  Bülent-  Gündoğdu,  A.E.  ;Toplumsal  Cinsiyet  Bağlamında  Türkçede  Atasözleri  ve  Deyimler,  TurkıshStudies- 
International periodikalforthelanguages 6-3 Summer 2001, – p. 1133-1147 TURKEY. 
2. Köksal, Aydın; Dil ile Ekin, – İstanbul: Toroslu Kitaplığı, 2003. 
3. Hengirmen, Mehmet; Türkçe Dilbilgisi, Engin Yayıncılık, – Kasım, 2007. 
4. Aksan, Doğan; Her Yönüyle Dil 1. cilt, – Ankara, 1995. 
5. Gesemmelte, Schrifter; 7. Cilt, – s. 42. 
6. Korkmaz, Zeynep; Gramer Terimleri Sözlüğü, – Ankara, 1992. 
                                        

жүктеу/скачать 5,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: