Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігі «Болашақ» академиясы

78 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

79 

 

ƏОК 82-1 

 

ПОЭЗИЯНЫ ОҚЫТУ: КЕШЕ, БҮГІН ЖƏНЕ БОЛАШАҚТАҒЫ МІНДЕТТЕРІ 

 

Абдрахманова А.В., Қалиева Қ.М. 

«Болашақ» академиясы» ЖММ, Қарағанды қ., 

Қазақстан Республикасы 

 

Түркі əлеміне тəн поэзияның тарихи тамырларын таратпай-ақ қойсақ та, үш мың жылдық 

жауһар  жыр  көшінде  қазақ  поэзиясының  алатын  орны  ерекше  дей  келіп,  адамзат  баласының 

руханиятында а)ренесанс жасаған; ə)ғаламат реформа жүргізген; б)адам жүрегіне тікелей əсері 

бар  айрықша  өнер  тудырған;  в)өзінен  кейінгі  екі  ғасырға  жуық  мезгілде  өзгеше  зияткерлік 

мектеп қалыптастырған Абайдың жəне бір феномені қазақтың рухани қарым-қабілетін əлемге 

таныта  алар  дəрежеде  көрінген  шəкірттер  тəрбиелеуінде  еді.  Бұл  жерде  оның  төңірегінде 

болған  Шəкəрім,  Əріп,  Көкбай,  Ақылбай,  Мағауия  т.б.  туралы  ғана  емес,  жалпы  қазақ 

поэзиясындағы ұлы дəстүрдің рухани шүйгіндікке ұласып, жалғастық пен сабақтастыққа арқау 

болғанын  айтып  отырмыз.  Абай,  Мағжан,  Сұлтанмахмұт,  Қасым  т.б.  поэзиясы  осы  ойымызға 

нақты дəлел болса керек. 

Қазақ поэзиясы – əлем əдебиетіндегі ерекше құбылыс. Оны кешегі күн де, бүгін де айтып 

жатырмыз. Яғни əбден дəлелденген, дəйектелген қағида бар, сол қағиданы кешегі мен бүгінгі 

уақыт  аясынан  алып,  ертеңге  жеткізу  міндеті  бар.  Орнында  ұлттық  поэзияны  оқыту 

əдістемесімен тығыз байланысты. 

Кешегі  уақыттағы  оқыту  əдістемесі  ұлт  руханиятындағы  ұлы  құбылыс  болған  ірі 

тұлғалар  шығармашылығын  сапалы  білім,  саналы  тəрбие  ұғымдары  аясында  қарастыруға 

алғышарттар  жасады.  Бүгін  оқыту  əдістемесіне  озық,  инновациялық  технология  үрдісі  батыл 

енді. Ертең  де  өмірдің  түрлі  өзгеріс, жаңалығына  орай, тың, соны  тəсілдер  туындауы  мүмкін, 

олай  болуы  да  заңдылыққа  жатады.  Ал  кешегі  тоталитарлық  дəуірде  ғылымның,  білімнің 

барлық  саласы,  оны  оқыту,  игерту - бəрі  де  қатаң  идеологиялық  саясатқа  негізделді.  Бүгінгі 

тəуелсіз  елімізде  тоталитаризм  ұстанымынан  іргемізді  аулақ  салдық.  Оқыту  əдістемесінің 

негізгі  принципі,  басты  ұстанымы  өз  мəнін  жоғалтқан  жоқ,  ол - сапалы  білім,  саналы  тəрбие. 

Яғни  кешегі,  бүгінгі  жəне  болашақтағы  уақыт  ұғымының  аясына  осы  принципті  басты 

көрсеткіш ретінде алуымыз қажеттігі дау тудырмаса керек. 

Бəрін тізіп шығу мүмкін емес, біріне сын көзімен қарап, біріп қуаттап, бірінен мағлұмат 

алатын, басшылық ретінде қолданатын еңбектер баршылық. Олардың қатарына Т.Ақшолақов, 

А.Көшімбаев,  Қ.Мəшһүр  Жүсіп,  В.Голубков  т.б.  авторлардың  оқыту  əдістемесіне  қатысты 

еңбектері  жатады.  Осылардың  ішінде  Қ.Мəшһүр  Жүсіп  еңбегі  тəуелсіздікке  қол  жеткізген 

уақыт аясында жарық көрді. Жəне бірнеше сипатын, ерекшелігін айқан жөн: 

біріншіден,  оқыту  əдістемесіне  арналған  кітапта  əдістемелік  сипаттармен  шығарманы 

ғылыми тұрғыдан ұштастыра талдау тиімділігі негізделген;  

екіншіден,  əдебиеттің  көркемөнердің  бір  түрі  екендігіне  баса  назар  аударылып,  оның 

атқаратын  қызметіне  сай  оқытудағы  əдіс-тəсілдерді  əдіснамалық  тұрғыдан  таңдау  қажеттігі 

дəйектелген. 

Адамтану  ілімі  болып  табылатын  əдебиетті  оқытатын  мұғалімнің  бейнелілік 

(образдылық,  орысша-образнасть)  принципін  өнер  тіліндегі  айтылған  ойларды  тікелей 

қабылдау  деп  түсінуі  ешқандай  ұшпаққа  шығармайтыны  мəлім  жайт  болса  керек.  Егер  ХХ 

ғасыр  басындағы  қазақ  əдебиетінің  тарихында  ерекше  жарқыраған  жұлдыздардың  біріне 

С.Торайғыровты  жатқызсақ,  оның  біраз  өлеңдерін  образды  ойлау,  образбен  беру  принципі 

тұрғысынан  қарастырмай,  тура  мағынасы  осы  ғой  деп  қабылдау,  оқушыға  солай  игерту 

мұғалімнің  өзін  де,  ол  сабақ  беретін  оқушыны  да  тура  жолдан  тайдыратыны  анық. 

Сұлтанмахмұт  ақынның  ХХ  ғасыр  басындағы  ұлттық  поэзияда  ерекше  орны  бар  деп 

есептелетін мына өлеңіндегі: 

Қараңғы қазақ көгіне, 

Өрмелеп шығып, күн болам! 

Қараңғылықтың кегіне 

Күн  болмағанда  кім  болам!-  деген  жолдардан  тиісті  түйін  жасап,  ғылыми  дəйек  пен 

шебер əдістемелік тəсілді ұштастыра алмаған мұғалімнің (кейбір) бірталай шалағайлыққа жол 

80 

 

беріп  алғанына  куə  болғанымызды  жасыра  алмаймыз.  Яғни  осының  нəтижесінде  оқушы 

санасында бірнеше пікір қалыптаспағанына кім кінəлі? 

«Қараңғы қазақ көгі», «Қараңғылық кегі» деп келетін жолдар мұғалімнің қазақтың табиғи 

таланты мен дарыны, сөзбен сарай соға алатын шеберлігі, сөз өнерін қадірлеп, қастерлеп білуі 

деген  ұғымдарға  түсініктеме  беруін  қажет  етеді.  С.Торайғыров – күні  кешегі  қазақтың  төл 

тарихы  мен  руханиятын,  өзіндік  болмыс-бітім,  кескік-келбетін  өте  жетік  білген  адам.  Бүкіл 

қазақ  даласын  айтпай-ақ  қояйық,  өзі  өскен  өңірдегі  Бұқар  жырау,  Шоң,  Шорман,  Жаяу  Мұса 

сияқты  ірі  тұлғаларды  жетік  біліп,  кейбіреуімен  араласып  та  еді  ғой.  Шоң  ақ  патшаның 

жарлығын  бұздырып,  қарадан  алғаш  шыққан  аға  сұлтан  болмап  па  еді?  Шоң  да  Шорман  да 

қандай  университет  бітіріп  еді?  Бұлардың  заманы  қазақтың  ұлттық  қоғамы  əбден  дəуірлеген 

кешегі сəттегі берік тұғыр мен нық іргетастан бастау алған уақыт еді. Ал Сұлтанмахмұт заманы 

сəл  бертіндегі  уақытқа  сəйкес  келеді.  Бұл  кезде  қазақтың  байлығына  (жерінің  асты  мен 

үстіндегі)  қызығып,  халқынан  гөрі,  қазына,  мүлкіне  сұқтанып,  тонауға  кіріскен,  жергілікті 

ұлтты  «тағы», «жабайы», «надан»  деп  кемсіткен  патшаның  отарлау  саясаты  шатқаяқтап, 

революция арқылы жеңіске жеткен кеңістік-большевиктик билікке орын бере бастаған еді. Ал 

патшалық  биліктің  де,  большевиктік  жүйенің  де  қазақтың  дəстүрлі  наным-сенім,  ұлттық 

болмысына  мəн  бергені  шамалы.  Патшалық  билік  те,  оның  заңды  мұрагеріне  айналған  кеңес 

билігі де қазақтың орыс тілін білуі арқылы оның сауаттылығына баға береді. Яғни барлығы 5%-

ға  да  жетпейді  деген  пікірде  болды.  Демек,  кешегі  заман  келмеске  кетіп,  бұрынғыша  білім 

алып,  хат  таныған,  медресе  т.б.  оқу  орындарында  оқығандар  енді  жаңа  билікке  керексіз  боп 

қалды.  Білім,  қызмет,  халқыңа  жəрдеміңді  тигізу,  көзі  ашық,  оқыған,  сауатты  деген  ұғымдар 

тұтастай орыс тілін білуіне қарай қалыптасты. Сондықтан да осы тұрғыдан алғанда, ақынның 

«қараңғы көк» деп тұрғанын осылайша түсіну керек. Əйтпесе, Сұлтанмахмұтты туған халқынан 

бөліп алып қарауды ешкім де мақсат етпесе керек. Карнети деген шетелдік ірі зерттеушінің өз 

қарсыласыңа деген күресің оның тілін, мінез, пиғылын, тіпті күрес методикасын білуіңмен, сол 

рөлге енуіңмен яғни дұшпаныңды жеңу үшін өз тəсілін өзіне қарсы қолдан деген мағынадағы 

пікірін айтсақ та жеткілікті. Яғни бар үмітін, халқының қамын ойлауды жаңа орнаған билікпен 

байланыстырған ақын жаңа талапқа  сай білім алуды армандады. Өзгені де сондай білім алуға 

үндеді.  Алайда  жаңа  биліктің  шынайы  пиғылын  сезген  соң,  Алаш  қайраткерлерімен  тілектес, 

мұраттас болды. 

Бұл  жайтты  көбірек  айтып  отырған  себебіміз,  С.Торайғыровтың  əдеби-шығармашылық 

мұрасын өткенде, мұғалім бірнеше мəселеге айрықша ден қойып, оқушыға пайымдатуы керек 

деп ойлаймыз. 

1.  Ақын  шығармаларының  мəтініне  жете  мəн  беріп,  əр  ой-пікіріне  түсініктеме  беруі 

қажет  яғни  сол  тұстағы  қоғамдық-əлеуметтік,  саяси,  тарихи  жағдаяттар  уақыт  талабы,  замана 

тынысы сияқты ұғымдармен тығыз байланыста болуы қажет. 

2.  Көркем  əдебиетті  зерттейтін  əдебиет  теориясына  қатысты  жекелеген  мағлұматтар 

мектеп  қабырғасында  хабардар  етілетіндіктен,  оларды  нақты  шығарма  арқылы  тереңдету 

болашақ филолог боламын дегендердің мамандыққа деген қызығушылығын туғызады. 

3.  Мұғалімнің  С.Торайғыровтай  ірі  ақынның  шығармаларын  мектепте  оқытуы  а) 

ақынның  өз  «Мені»  арқылы  оның  көркемдік  əлеміне  барлау  жасау  яғни  мəтін-көркемдік 

қостағаны арқылы көркемдік-эстетикалық ізденістерін пайымдау; ə) ақын ғұмыр кешкен уақыт 

пен кеңістіктің парқын түсіндіру арқылы; б) сол кезеңдегі барлық құбылыс, жайттарға бүгінгі 

күн тұрғысынан баға беру арқылы жүзеге асуы қажет. 

4.  С.Торайғыров  сияқты  ұлы  ақынның  лирикалық  шығармалары  мен  поэмаларындағы 

авторлық ұстанымның бағыттас, үндес екендігіне назар аудару. 

Мектептегі  əдебиет  сабағында  оқушы  меңгеруге  тиіс  компоненттің  бірі-жанр.  Жанр-

тарихи категория. Түрлі жанрды өмірдегі аса ауқымды оқиғалар, ширыққан жайттар тудырады. 

Осы мəселені басты назарда ұстай отырып, С.Торайғыров поэмаларына талдау жасаған тиімді 

болмақ.  Талдау  барысында  оқушы  олардағы  көркем  бейнелер,  олардың  түрлі  характерлері 

туралы кешенді мағлұмат алмақ. 

Осының нəтижесінде шəкірт өміртану іліміне бойлайды, таным көкжиегін кеңейтеді. 

С.Торайғыровтың «Қамар сұлу», «Кім жазықты» шығармалары өлеңмен жазылған роман 

жанрына жатады. Неге өлеңмен жазылған? Ақын қара сөзбен (проза) шығарма жаза алмаған ба? 

«Қамар  сұлудағы»  Жорға  Нұрым,  Қалтан  қажы,  Оспан  би  жəне  Қамар,  Ахмет,  Қасендер, 

олардың  арасындағы  тартыс  өмірдегі  күрестің  бір  түрі  ғана  емес,  əрқайсысының  мінезін  де 

ашып  тұр.  Ал  мінезі  мəлім  адам  өзінің  қандай  жан  екенін  білдіреді. «Кім  жазықтыдағы» 

81 

 

Тасболат,  Əжібай,  Қабыш,  Əнуар,  Аппақай  т.б.  Бұлардың  іс-əрекеті,  таным-түсінігі  арқылы 

оқушы  кесек  мінезді  бейнелермен  беттеседі.  Ал  «Адасқан  өмір», «Кедей»  поэмалары – бірін-

бірі  толықтырып,  ортақ  мақсат,  бір  идеяға  қызмет  етіп  тұрған  шығармалар. «Адасқан  өмір» - 

лирикалық-философиялық  поэма.  Лирика – ақынның  өз  «Мені».  Ақын – сол  лирикалық 

шығарманың  бас  кейіпкері.  Философиялық  шығарма – автордың  адам  мен  адам,  адам  мен 

қоғам  арасындағы  қарым-қатынасқа  қатысты  талғамы,  пайымы.  Осы  жайтты  індете  келе, 

мұғалім  əдебиет  теориясы,  тіл  білімі  сияқты  басқа  ілім,  ғылым  түрлерімен  пəнаралық 

байланысқа түсіреді. 

С.Торайғыров  шығармашылығын  оқыту  арқылы  мұғалім  балалар  бойында  төл 

əдебиетімізбен  оны  жасаушыларға  деген  құрметті  қалыптастырады.  Осы  тұрғыдағы  жəне  бір 

ойларды ортаға салу қажеттігі туындап отыр. Жалпыға ортақ типология деген ұғым бар. 

Өнерге  қатысты  тұрғыдан  алсақ,  типология – белгілі  бір  оқиға,  құбылыс,  жайттардың 

ортақ,  өзара  ұқсас  болып  келуі.  Біз  қарастырып  отырған  С.Торайғыров  шығармалары 

типологиялық тұрғыдан талдауға өзінен-өзі сұранып тұр. Мысалы, əйел тағдырын арқау еткен 

поэмаларының  С.Сейфуллин,  С.Көбеев,  М.Дулатов,  Ш.Құдайбердиев,  М.Жұмабаев 

шығармаларымен,  Н.Карамзиннің  «Бедная  Лиза»  шығармасымен  т.б.  үндестігі,  ал  лирикалық 

шығармалырының  қоғам  тынысы,  дəуір  келбеті,  уақыт  талабын  суреттеуде  өз  замандас 

ақындарының өлеңдерімен бағыттас, сарындас болуы міндетті түрде сабақ барысында айтылуы 

қажет деп есептейміз. 

Əрине, бұл айтылғандар мектептердегі қазақ əдебиеті сабақтарында жүзеге аспай жатыр 

деуден  аулақпыз,  алайда  сабақты  өту  барысында  осы  қағидалар  мен  ұсыныс-пікірлердің 

толықтай басты назарда бола бермейтініне де куə болғанымызды жасырғымыз келмейді. 

Кез  келген  пəнді  оқыту  əдістемесі  асқан  шеберлікті,  алуан  түрлі  əдіс-тəсілдерді,  терең 

білім-ілімді қажет ететіні белгілі. Шағын мақалада оның бəрін тізіп шығу мүмкін емес. Біз тек 

С.Торайғыров  шығармаларын  өту  барысындағы  əдістемелік  шығармаларын  өту  барысындағы 

əдістемелік мəселелердің кейбіріне ғана тоқталдық. 

 

Əдебиеттер тізімі: 

1. Ақшолақов Т. Көркем шығармаға талдау жасау. – А., 1983. 

2. Дайырова  Ə.,  Тілешова  С. «Əдебиеттік  оқу  кітабына»  методикалық  нұсқау. 4-класс. 

А.,1982. 

3. Жəркенов М. Əдебиет пəнін өмірмен байланыстыра оқыту. – А., 1984. 

4. Көшімбаев А. Қазақ əдебиетін оқыту методикасы. – А., 1969. 

5. Мəшһүр Жүсіп К. Мектепте қазақ əдебиетін оқыту. – А., 2003. 

6. Голубков В. Методика преподавания литературы. – М., 1969. 

 

 

УДК 821.512.141.09 

 

МИЛЛИ ЯҘЫУСЫНЫҢ ӘҪӘРЕНДӘ – МИЛЛИ АСЫЛ 

 

Абдуллина Л.Х.

 

Редакция общественно-политической газеты “Башкортостан”, 

Уфа ҡ., Башҡортостан Республикаhы , Рәсәй Иллеге

 

 

“Миңә  билдәле  булған  берҙән-бер  танһыҡ  нәмә – ул  кешеләрҙең  аралашыу 

бәхете”  тип  яҙа  Антуан  де  Сент  Экзюпери*  үҙенең  бер  китабында.  Ысынлап  та,  был 

фанилыҡта  әллә  нәмәләрҙе  һатып  алып  та  була,  бик  тырышһаң,  иң  ҡиммәтлеләренә, 

затлыларына ла ирешергә була матди байлыҡтың. Әммә бына аралашыу тигән бәхеттең 

татын йылдар уҙған һайын нығыраҡ аңлайһың. 

Әҙәбиәт,  журналистика  өлкәһендә  эшләүемә  бик  ҡыуанам  мин.  Был  хеҙмәт 

төйәге минең өсөн мәҡәләләр майҙаны, гәзит-журналдар сыҡҡан ҡаҙан ғына түгел, ә иң 

беренсе  сиратта – аралашыу,  тормош  мәктәбе.  Нимә  генә  тимә,  беҙ  бит  башҡорттоң 

Мостай Кәрим кеүек яҙыусы, Заһир Исмәғилев кеүек музыкант, Әхмәт Лотфуллин кеүек 

рәссам менән бер осорҙа йәшәп кенә ҡалманыҡ, улар менән аралашып, ижад мәктәбе 

аша  үттек.  Улар  һымаҡ  киң  ҡоласлы  итеп  фекерләргә  өйрәндек,  мәртәбәле  булырға 

кәрәклеген  белдек,  һәр  ижадсының  асылы  донъяға  үҙенсәлекле  ҡараш  булыуға  бәйле 

82 

 

икәнлегенә тәрән төшөндөк. Һағынып иҫкә алам мин ул йылдарҙы. Яҡты һағыш, тәрән 

моң  биләй  күңелде  олуғ  шәхестәребеҙҙе  иҫкә  алғанда.  Әле  киткәндәре  хаҡында  ғына 

фекер  йөрөтәм,  ә  бөгөн  арабыҙҙа  йәшәгән  күпме  аҡыл  эйәләре,  ҙур  таланттар,  ысын 

профессионалдар бар. 

2004  йылдың  көҙөндә  Башҡортостандың  халыҡ  шағиры  Мостай  Кәрим  үҙенең 85 

йәшлек  юбилейын  билдәләне.  Ошо  сара  барышында  таныштым  да  инде  ҡаҙаҡтың 

атаҡлы  яҙыусыһы,  халыҡ  ҡаһарманы  Абдижәмил  Нурпеисов  менән.  Баш  ҡалабыҙҙа 

ғаиләһе  менән  килгәне  булһа  ла  быға  тиклем,  уға  Өфөнө  күрһәтеп  йөрөнөк, 

ҡыҙыҡһындырған һорауҙарына яуап бирҙек. Әйткәндәй, Мостай ағайҙың тыуған көнө 21 

октябрь булһа, Абдижәмил Кәрим улыныҡы – 22 октябрҙә. Әммә ул был хаҡта бер ерҙә 

лә өндәшмәне, бары тик Интернет селтәренең халыҡ араһында тарала башлауы менән 

файҙаланып,  виртуаль  селтәр  аша  был  хаҡта  белеп  ҡалдым.  Ҡотларға  теләгәйнем, 

өндәшмә,  ти  бит  бауырҙаш  ағай.  Ул  йылдарҙа  быға,  бәлки,  әллә  ни  әһәмиәт  тә 

бирмәгәнмендер,  сөнки  “Йәшлек”  гәзитендә  был  хаҡта  бер-ике  һөйләм  менән  әйтеп 

киткәнмен,  әммә  әле  уйлайым  да,  барыбер  башҡорттар  кеүек,  ҡаҙаҡтарҙың  да 

тыйнаҡлығын  таныйым.  Әллә  бала  саҡтан  ҡаҙаҡтар  менән  аралашҡаным  булғанға, 

ғөмүмән,  һәр  саҡ  уларҙың  әҙиптәренең  әҫәрҙәрен  ҡыҙыҡһынып  уҡып  барам,  донъяға 

ҡарашын,  менталитетын  үҙ  алдыма  өйрәнәм.  Ә  әҙәбиәт – милли  яҙыусының  образын 

асыу өсөн иң шәп сығанаҡ.  

Ҡаҙаҡ  милләтенең  асылы,  үҙ-ара  ҡатнашып  йәшәүе  хаҡында  йыш  телгә  алам 

мәҡәләләремдә.  Ҡаҙағстанда  булғаным  да  бар  минең.  Ысынлап  та,  ябай  халыҡ 

башҡорттарға  үҙенең  эскерһеҙлеге,  ябайлығы  менән  бик  тартҡан.  Донъя  мәҙәниәтен 

күҙ  һалһаң  да,  тап  батыр  исемен  алған  көслө  егеттәр  ҙә  ошо  ике  милләттең 

фольклорында йыш телгә алына. Ҡапланды батыр тураһында башҡорттар ҙа күп белә, 

фольклорҙа  ла  бай  мәғлүмәт  һаҡлана.  Үҙҙәре  сая,  ғорур  егеттәр  затынан  Абдижәмил 

Нурпеисов  та.  Шулай  булмаһа,  осрашыу  иҫтәлеге  итеп  бүләк  иткән  “Кто  мы  сейчас, 

казахи?” тигән китабында ил етәкселеге менән күҙгә-күҙ ҡарашып  һорау бирер инеме 

лә, ябай халыҡты борсоған мәсьәләләрҙе күтәрер инеме?  

Абдижәмил  Кәрим  улы  ла,  Мостай  ағай  кеүек,  Бөйөк  Ватан  һуғышында 

ҡатнашҡан.  Быйыл  көҙгә  уға 92 йәш  тула  булып  сыға,  данлыҡлы,  затлы  нәҫелдән  ул, 

ата-бабалары  бик  хәлле  йәшәгән.  Әммә  ғүмер  буйы  ҡаҙаҡ  телендә  яҙып,  ҡаҙаҡ 

далалары,  унда  көн  иткән  ябай  халыҡ  тормошо  өсөн  борсола.  Хәтәр  халыҡ  инде  был 

ҡаҙаҡтар!  Уйлап  уйлап  ҡуям  да,  тағы  бер  һоҡланып  ҡуям.  Бер  шиғырымда  төрөктәргә 

төбәлеп: “Аңлай  микән  төрөк  халҡы  Үҙҙәренең  бәхетен?  Улар  тойоп  йәшәй  илдә 

Илдәренең рәхәтен...” тип яҙғайным. Шуның кеүек, анау хәтлем ерҙәрҙә тотош айырым 

дәүләт  булып  йәйрәп  ята  ҡаҙаҡ  далаһы,  бауырҙашым  иле.  Улар  бит  иҫәбе 14 

миллиондан  ашҡан  милләт.  Әммә  һаман  да  үҙ  телдәре,  ерҙәре  тип  йәндәре  әрней, 

милли  асыл  юғала  барыуы,  йәштәрҙең  телде  өйрәнергә  ынтылышы  булмауы  борсой. 

Беҙҙең  ҡайһы  бер  милләттәштәрҙә,  хатта  зыялылар  ғаиләһендә  булһа  ине  ошондай 

позитив сәм, сәләмәт рух, тип уйлап ҡуям. “Минең тыуған телемде аш-һыу бүлмәһе теле 

тип атаусылар булды. Шуға күрә уны дәүләт теле итеү өсөн, уны халыҡтың таныуы өсөн 

күп  көс  һалына,  һалынғандыр.  Үҙ  илендә  үҙ  теле,  үҙ  милләт  вәкиле  үгәй  бала  була 

алмай.  Күп  фекерҙәрем  дәүләт  кешеләренә  оҡшап  та  етмәй,  әммә  мин  үҙемдең 

гражданлыҡ  бурысымды  үтәнем.  Мин  яҙыусы,  мин  өндәшмәй  ҡала  алмайым. 

Ҡаҙағстандағы  милләт-ара  татыулыҡҡа  көнләшерлек.  Әммә  кемдәрҙер  иләүгә  таяҡ 

тығып, бутарға уйлай. Ил түрәләре алдан күреү һәләтенә эйә булһа икән...” тигәйне ул 

һөйләшеү барышында. Бер ҡараһың, ғәжәпләнерлек тә! Анау хәтлем һанлы, донъяның 

әллә  нисәмә  илендә  йәшәгән  халыҡтың  зыялылары  милләтенә  ҙур  ҡурҡыныс  янауы 

хаҡында  иҫкәртә.  Һиҫкәндермәйме  был  һеҙҙе?  Ата-бабалары  рухына,  тамырҙарына 

тоғро ҡаҙаҡ яҙыусылары бөгөн дә һүҙ сәнғәте менән, гүйә, халҡы  киләсәгенең һағына 

баҫҡан. 

Абдижәмил  Нурпеисовтың  ижады  ғына  түгел,  донъяға  билдәле  башҡа  ҡаҙаҡ 

әҙиптәре  лә  үҙ  әҫәрендә  ҡаҙаҡ  яҙмышын,  ҡаҙаҡ  холҡон  аса.  Ә  шулай  булмағас, 

яҙыусының  яҙып  тороуының  ни  кәрәге  бар?  Әгәр  мин  башҡорт  әҙибенең  әҫәрен  уҡып 

уның  милләте  һыҙланыуҙарын  күрмәйем  икән,  сәнғәт  яңылығы  менән  танышмайым 

икән,  ғәфү  итегеҙ,  был  инде  ижад  түгел!  Шуға  күрә  Абай,  М.Ауэзов,  А.Нурпеисов, 

О.Сөләймәнов  кеүек  ҡаҙаҡ  ижадсыларының  яҙғандарында  бауырҙаштар  образын 

күреп,  күҙгә  йәш  эркелә.  Әгәр  Абдижәмил  Кәрим  улының  әҫәрҙәрендәге,  башҡорт 

83 

 

яҙыусыһы Талха Ғиниәтуллиндағы һымаҡ, ысынбарлыҡ берсә хайран итһә, тормоштоң 

бойоҡ  мотивтарына  өҫтөнлөк  бирелһә,  Олжас  Сөләймәнов  шиғриәте – ул  ташты  ярып 

килеп  сыҡҡан  тау  йылғаһы  кеүек  тойолғайны  миңә.  Уҡып  ҡарағыҙ  ана:  урыҫ  телендә 

яҙа, әммә Ҡаҙағстан яҙмышын һүрәтләй. Эйе, уның ижадына ла, белеп торам, ҡаҙаҡтар 

араһында ла төрлө ҡараштыр, сөнки, йәнәһе лә туған телендә ижад итмәй, әммә ул бит 

бөтә донъяға үҙ милләтен танытты. Шул уҡ Абдижәмил Нурпеисов ижадына ла илендә 

төрлө ҡараш белдереүселәр барҙыр. Был тәбиғи ҙә. Кешеләргә Ай ҙа , Ҡояш та ярамай. 

Әммә ундағы тормош дөрөҫлөгө, үҙ күҙе менән күргән картиналарҙы тыуҙырыуы йәлеп 

итә  мине.  Яҙыусы  бит  рәссам.  Был  хаҡта  яҙып,  велосипед  асмайым,  әммә  әҙип  һүҙ 

ярҙамында тыуҙыра үҙенең гениаль әҫәрҙәрен.  

Быйыл  Ҡазанда  үткән  Халыҡ-ара  төрки  шиғриәте  фестивале  барышында  ҡаҙаҡ 

шағиры  Ғалым  Жайлыбай  менән  танышырға  насип  булды.  Ул  да  милләтенең  һүҙ 

тирмәненә үҙ ижадын ҡоя. 

Ҡаҙаҡ  халҡы  вәкилдәренә  тыныс  ҡына  ҡарай  алмайым,  тип  яҙғайным  бер  мәл 

“Бәйләнештә” социаль селтәрендә. Быны уларға табыныу, күккә сөйөү тип ҡабул итергә 

кәрәкмәй. Борон замандан батшабикәләрҙең эске яуынан ҡасып, күпме башҡорт барып 

һыйынған ҡаҙаҡ далаларына. Тарихи изгелекте лә оноторға ярамай.  

М.Аҡмулла  исемендәге  Башҡорт  дәүләт  педагогия  университетына  уҡырға  ингән 

ҡаҙаҡ магистранттары менән дә аралашырға насип булды. Мерей Ерсайынулы, Данияр 

Избасаров,  Жангөл  Ҡалниязова,  Алтынгөл  Танирбергенова  ике  йыл  дауамында 

башҡорт-ҡаҙаҡ  мөнәсәбәттәрен  ҡағылышлы  тел,  әҙәбиәт  мәсьәләләрен  өйрәнде. 

Уларҙың әүҙемлеген, һәр аҙымдарында милләте вәкилдәре булыуҙарын онотмауҙарын 

күптәребеҙгә  өлгө  итеп  ҡуйырлыҡ.  Республика  кимәлендә  үткән  сараларҙа  ҡатнашып, 

мәҙәни-әҙәби  мөхиттә  ҡайнап  йәшәне  улар  Өфөлә  уҡыған  осорҙарында.  Моғайын, 

һағынып иҫкә алырҙар, тип уйлайым.  

“Мостай Кәрим ижады – мәңгелек. Ул бөгөнгө менән генә йәшәмәй. Уның аҡылы, 

тормошсан  китаптары,  образдары  киләсәк  быуындарға  ла  етәсәк”, – тигәйне 

әңгәмәләшкәндә  Абдижәмил  Нурпеисов.  Башҡортостандың  халыҡ  шағиры  Мостай 

Кәрим ижадында беҙ үҙ халҡыңа хеҙмәт итеү өлгөһөн дә, тәржемә аша донъя кимәленә 

сығыуҙы  ла  күрәбеҙ.  Ябай  итеп  әйткәндә,  ихлас  башҡарылған  эш,  йөрәк  һүҙе  ниндәй 

телдә булһа ла бәндәләр күңеленә барып етә ул. Ә инде яҙырғамы, яҙмаҫҡамы икәнен 

һәр кем үҙе хәл итергә тейеш. 

О.Сөләймәнов ижадына йәнә лә айырым туҡтағым килә. Эйе, уның яҙмалары тап 

совет  осорондағы  ҡаҙаҡ  кешеһенең  донъяны  ҡабул  ителеше  хаҡында.  Бында  беҙ 

Азияны  емереп,  ҡаҙаҡ  далалары  аша  бөтә  донъя  аренаһына  сыҡҡан  йәш  кешенең 

ярһыу  йөрәген  тибешен  тоябыҙ. 1959 йылдың 13 июнендә  “Литературная  назета”ла 

шағир  Леонид  Мартынов  баш  һүҙе  менән  Олжас  Сөләймәновтың  шәлкеме  баҫылып 

сыға.  Ошо  мәлдән  алып  ҡаҙаҡ  яҙыусыһының  һүҙе  бөтә  донъяға  яңыраған,  тиһәк,  һис 

хата булмаҫ. Шуныһы ҡыҙыҡлы, ҡаҙаҡ Олжас Сөләймәновтың әҫәрҙәре ҡаҙаҡ холҡон, 

йәшәү  рәүешен  сағылдырыу  менән  бергә  милләттең  башҡалар  менән  тығыҙ 

бәйләнешен, донъя аренаһындағы урынын да һүрәтләй. Уларҙа ҡаҙаҡ далаһында тирмә 

эсенән бер ҡайҙа ла сыҡмай йәшәгән халыҡ түгел, ә үҙенең бар асылы менән тотош Ер 

шарына  барлығын  хәбәр  итеүсе  образы  асыла.  Л.Мартынов  был  хаҡта: “Явление 

Олжаса  Сулейманова  живо  воплощает  все  эти  связи – житейские,  географические, 

политические, этические, эстетические”, – тип яҙа.  

Үрҙә яҙғанымса, һәр милли яҙыусының әҫәре аша шул милләттең образын күрергә 

теләйһең.  Тап  А.Нурпеисов,  О.Сөләймәнов  әҫәрҙәре  миңә  ҡаҙаҡ  халҡының XX – XXI 

быуаттарҙағы тулы ҡанлы образын аса. Шуныһын да билдәләп үтер кәрәк: улар яҙғаны 

– юғары һүҙ сәнғәте әҫәре лә. Быныһы инде тәүге билдәләнеш – милли асыл, кеүек үк, 

уҡыусы, милли һүҙ өсөн дә бик мөһим.  

 

Ҡулланылған әҙәбиәт: 

1. Экзепюри С. Земля людей. – 1939. 

2. “Йәшлек” гәзите, №123-сө һаны, 23 октябрь, 2004. 

3. Нурпеисов  А.  Кто  же  мы  сейчас,  казахи? – Алматы: “Жибек  жолы”  нәшриәте, 

2004. 

4. Сулейманов О. Преодоление. – Алма-Ата: Жазушы, 1987. 

 

84 

 

УДК 821.161.1 

 

жүктеу/скачать 5,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: