ОҚУШЫЛАРҒА  ФИЗИКАДАН САПАЛЫ БІЛІМ БЕРУДІҢ ӨЗЕКТІ

Оқушыларды физика пәніне қызықтыру мұғалімнің қызметі. Мұғалім өз білімі мен

біліктілігін  жаңа  практикалық жағдайларда қолдана  біліп әрбір  оқушының жеке

ерекшеліктерін: қызығушылықтарын, оқу мотивациясын, қабілеттіліктерін, ағымдағы оқу

үлгерімінің деңгейін,  оқудағы өзекті қиыншылықтарын,  білімі  мен  біліктілігіндегі

қалыстарын  және  т.б.  анықтап,  есепке  ала  отырып,  оның

физиканы  меңгеру

траекториясын құру,  оқушы  орындаған  тапсырмаларды  тексеріп,  бағалау  және  оқушы

жіберген қателерді  талдау  негізінде  оның оқу қызметін  түзету  ,жіберген қателерін

оқушының  өзінің түзетуін ұй ымдастыру, қажет  болған  жағдайда  көмектесу,  оқушының

физиканы  зерттеу  жұмыстарымен  айналысуын ұйымдастыру, өзбетімен  жұмыстану  және

шығармашылық  қабілеттерін  дамытуы  керек.Мен  болашақ педагог  ретінде үш  ережені

ұстанар едім.

Бірінші  ереже- сабақтың мақсат ын  анықтау,  яғни  сабақта  оқу -тәрбиелік  процестің

білім  беру,  тәрбиелік  функциялары  жүзеге  асатындықтан,  соған  байланысты  сабақ

мақсаттарын анықтап, тұжырымдау.

Екінші ереже- сабақтың мақсатына, оқушылардың қабілеттері мен мүмкіндіктеріне

сәйкес 

оқу 

материа лының

мазмұнын, 

жаңа 

материалдың

бұрынғы 

оқылған

материалдармен  байланысын,оқушылардың  өз  бетімен  орындайтын  материалдарды

дайындау, сабаққа қажетті көрнекілік құралдарды әзірлеу.

Үшінші ереже- сабақтың типі  мен  түрі  нақтылау.Дидактикалық міндеттерді

шешудің жүйелігі сабақтың барлық мақсаттарына жетуге әкеледі.

Осы ережелер арқылы мен оқушыны сабаққа қызықтырып, оның білімін тереңдете

түсемін деп ойлаймын.

Физикалық

есептерді  шығара  білу  күрделі  біліктілік  және  ол өздігінен

қалыптаспайды. Тек қана теорияны білу есептер шығарудың табысты жүруінің кепілі бола

алмайды. Көптеген оқушылар мен мектеп түлектері бұл оқу қызметін өте қиын, түсініксіз

және қызықты  емес  деп  есептейді.Сондықтан  есептер  шығару  мотивациясы өзекті

мәселелер қатарында  тұр.  Бұл  алдымен әлі де  барлық оқушылар  оқыту  бағдарын  саналы

түрде  дұрыс  таңдай  алмауымен  байланысты.  Оқушылардың бір  бөлігінде  жағымды  ішкі

мотивация  болса,  екінші  бөлігінде  тек  тұрақсыз  сыртқы  мотивация  (ата -аналарының,

мұғалімдердің,  құрбыларының

және  тағы  басқалардың  әсер лерінен  туындайтын

мотивация)  болады.  Жағымды  мотивацияны  туғызу

үшін  оқушылардың

табиғи

әуестіліктеріне сүйеніп, оларды ынталандыру тәсілдерін қолдануға болады:

“Жаңалық эффектісі”

Әрбір физикалық есепте жаңа ақпарат болуы керек.

Егер  есептегі  ақпарат  о қушыларға таныс  болса,  онда  шығару әдісі,  тәсілі  және

оқушылардың логикалық қызметтері жаңа болуы қажет.

“Жұмбақ эффектісі”

Есеп  мәтінінің берілу  түрі  оқушының жағымды  эмоционалдық реакциясын

туғызуы тиіс (проблема, жұмбақ және т.б. түрінде).

“Қарама-қайшылық эффектісі”

Оқушылар қоршаған  дүниенің мәнін  түсініп,  тәртіпке  келтіруге  тырысады,  ал

олардың  өмірлік  тәжірибесінде  кездескен  жағдайларды  баяндайтын  есептердегі қарама -

қайшылықтар оларды түсіндірме іздеуге итермелейді.

“Тәуекелдік эффектісі”

Оқушылар тәуекел әрекеттер жасауды жақсы көреді, сондықтан есептер тым жеңіл

болмауы керек.

Сонымен  бірге  оқушылар өздерін  табысты  сезінуі үшін  есептер  тым  күрделі  де

болмауы қажет [1, 35 б].

Жалпы  алғанда  физикалық есептерді  шығару  тәсілдерінің

мынадай  түрлер

кездеседі:

1. Арифметикалық

тәсілде 

есептер 

математикалық

теңдеулер

құрылмай,

арифметикалық амалдардың жәрдемімен,  сұрақтарқою  арқылы  шығарылады.  Бұл  тәсіл,

мысалы жылу мөлшерінанықтауда көп қолдапылады.

2. Алгебралық

тәсіл 

физикалық

формулалардың

негізіндематематикалық

теңдеулер құру арқылы есептер шығарғандақолданылады. Мұндай есептер физиканың әр

тарауында көп.Күрделі, қиын есептердің көбісі осы тәсілмен шығарылады.

3. Геометриалық

тәсіл 

физикалық

есептерді 

шығаруда 

фигуралардың

геометриялық және  т ригонометриялық  қасиеттерінқолдану қажет  болған  жағдайда

пайдаланылады.  Мұндай  тәсілкинематика,  статика,  электростатика,  фотометрия,

геометриялық

оптика тарауларына есептер шығаруда көп қолданылады.

4. Арнаулы құралдардың жәрдемімен  физикалық процестерді  демо нстрациялап

көрсету  және  оқушылардың  өздерінің істеп  бақылауы  физикалық оқу  эксперименті  деп

аталады. аталады. Олфизиканы оқытудағы ең негізгі көрнекі құрал болып саналады,себебі

оны 

пайдаланудың

нәтижесінде 

физикалық 

ұғымдар

қалыптастырылады,

құбылыстарарасындағы өзара байланыстар тағайындалады,физикалық заңдар тексеріледі.

Енді,  физика  пәнінің кинематика  бөлімінен  мысал  ретінде  мына  есепті  шығарып

көрсетуге болады:

Мысалы: Дене  горизонтқа

0

30

бұрыш жасай 10 м/с  жылдамдықпенлақтырылған.

Дененің көтерілу биіктігін, ұшу қашықтығын анықтау  керек [2, 16-18 б].

Берілгені:

0

30





с

м/

10





?



h

,

?



X

Шешуі:

Бастапқы жылдамдықтың координат өстеріне проекцияларын аламыз:























sin

0

0

0

0

y

х

сos

Дененің көтерілу  биіктігін,

ұшу қашықтығын  анықтау

үшін  6  суретті

қарастырамыз.

1– сурет. Жоғары бағытталған дененің қозғалысы.

Сонда  сызбада  көрсетілгенде  t - уақыттан  кейінгі        жылдамдықтарының

координат өстеріне проекциялары:

gt

gt

у

у

















sin

0

0

траекторияның ең жоғарғы нүктесінде

0



y



болса,   онда бастапқы жылдамдық:

0

sin

0



 gt





бұдан дененің көтерілу уақыты:

g

v

t



sin

0



(1)

Дененің координалары:

















2

sin

2

0

0

gt

t

Y

t

сos

t

Х

х











(2)

Дене жерге түссе

0



Y

болады, яғни:

0

2

sin

2

0





gt

t





бұдан

g

t





sin

2

0



(3)

Сонда  дененің ұшу қашықтығы:

g

g

t

X

















sin

sin

2

cos

cos

2

0

0

0

0







(4)

Дененің көтерілу биіктігі:

g

g

g

g

h

2

sin

sin

2

sin

sin

2

2

0

2

2

2

0

0

0























(5)

(4) және (5) өрнектеріне  сан мәндерін қойып есептейміз:

м

h

28

,

1

8

,

9

2

25

,

0

100









м

X

85

,

8

8

,

9

867

,

0

100







Жауабы:

,

28

,

1

м

h



,

м

X

85

,

8



.

Осындай  есептерді  шығарып  көрсеткен  соң, оқушылар  физикалық

есептерді

шығаруға қалыптасады.  Күрделі  сапалық есептерді  шешуде    осы  жолдарды қолданып

шешуге  болады,  бірақ есептің шартымен  танысқанда  басты  сұраққа,  шешудің соңғы

мақсатына  көңіл  аударады    есепті  шешудің жоспарын құрғанда  аналитикалық тәсілде

есептің мазмұны  сұрақтан  бастап  шарттың біреуіне  дейін  жіктеледі    жоспарды  жүзеге

асырғанда синтетикалық тәсілмен сәйкес заңдардың тұжырымдамасынан бастап,  есептің

шарты  бойынша қойылған  сұрақтарының

жауабына  дейін  жетеді.    Жалпы  сапалық

есептерді  жаңа  материалд арды қарастырарда    проблемалық жағдайлар  туғызып,  оларды

шешуде,  жаңа  материалды  бекітуде, өткен  материалды қайталап,  оқушылардың білімін

тексеруде қолдануға болады.

Физикадан  сапалы  білім  берудің

келесі  мәселесі,  мектепте  физикалық

экспериментті  тиісті  дәрежеде өткізудіңең басты  шарты - физика  кабинетін  жабдықтау

және  оныңжұмысын  жоспарлы  түрде  дұрыс  жолға қоя  білу.          Демонстрациялық

эксперимент  немесе  тәжірибелер  сабақүстіңде  көрсетіледі,  сондықтан,  ол  сабақтың бір

бөлігі  болыпесептелінеді  және  оқытудың

басқа  тәсілдерімен  (әңгімелеу,  дәріс,

проблемалық баяндау,т.т.)  бірігіп қолданылады.

Ауыл  мектептерінің көпшілігінде

лабаратоиялық сабақты    тек  теория  жүзінде ғана өтеді,  бұл  оқушының физикаға  деген

қызығушылын және білімін кемітеді [3, 78 б].

Физикада зертханалық жұмысты ұйымдастыру.  Физика – эксперименттік ғылым

болғандықтан, онда теорияны практикамен ұштастыру мақсатында кейбір тақырыптардан

кейін  зертханалық жұмыстар өткізу қажет.  Осы  зертханалық жұмыстарды өткізу

мектептің материалдық - техникалық б азасына байланысты болады. Егер қажетті құралдар

жоқ болған  жағдайда, қолда  бар қарапайым құралдарды  пайдаланып,  зертханалық

жұмысты  орындауға  болады. Қолда  бар құралдардың мүмкіндігіне қарай,  сыныптағы

барлық оқушы  бір  тәжірибе  жасамай,  мақсаты  бір,  бірақ

анықтау  жолы әр  түрлі

тәжірибелер  жасауына  болады.  Бұл  оқушының пәнге  деген қызығушылығын  арттырады

[4, 23 б].

Қорыта

келгенде  бұл  физиканы  сапалы  оқыту  барысында

қолданылған

дидактикалық  әдістер  оқушылардың сабаққа  деген қызығушылығын  арттыруға  арналған

айла-тәсілдері.  .  Сабақты  ойын  түрінде өткізу өзінің оң нәтежиелерін  береді.  Ойын

арқылы  сабақты өткізу  оқушылардың жаңа  метериалды  есте  сақтауына  және  де  сабақ

кезінде  уақыт үнемдеуге қол  жеткізіледі.  Сабақта әр  түрлі  ойын  түрлерін  пайдалану

оқушылардың о й-өрісін,  танымдық белсенділігін  арттырады.  Теорияны  практикамен

ұштастыруға жол ашады. Осылайша, физикадан білім беру үрдісінде оң нәтижелерге қол

жеткізуімізге болады.

Пайдаланылған әдебиеттер :

1. “Математика және физика” ғылыми - әдістемелік журналы, №1, 2006 ж.

2. Физикадан  аймақтық олимпиада.  Батыс Қазақстан  білім  беру  жүйесінің  ғылыми -

әдістемелік орталығы. Орал, 1999 ж.

3. Физиканы  оқыту  методикасы  6 -7.  Тұп  нұсқасының редакциясын  басқарған

В.П.Орехов пен А.В.Усова. Алматы 1978.

4. Нұрбатырова Қ.Т.  Физикалық

о қу экспериментін  жетілдірудің  әдістемелік

негіздері.-А; 2004.

ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНЫҢ СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІ АУМАҒЫНДА КЕЗДЕСЕТІН

ӨСІМДІКТЕРІНЕ ҚЫСҚАША СИПАТТАМА

Сержан А.Ө.

Биология 2 курс магистранты

Актюбинский региональный государственный университет им. К.Жубанова,

г. Актобе, Казахстан

Akgul_umirbaevna9104@mail.ru

Қазақстан

шөлінің

топырақ және  климат

жағдайының біркелкі  болмауы

себебінен мұндағы өсімдіктер құрамы алуан түрлі болып келеді.

Оңтүстік-Шығыс  Сырдариямаңы  аумағының  өсімдік  жамылғысы  ботаникалық -

географиялық аудандастыруға  байланысты  Л.Я.Курочкина  Оңтүстік  Тұран  провинция

тобының Оңтүстік Қызылқұм  провинциясына  жатқызды. Өсімдік  жамылғысы  бойынша

Оңтүстік -Шығыс  Сырдариямаңы  аумағы ның  Қызылқұм  алқабында  жүзгінді,  жусанды -

жүзгінді, қылша -жүзгінді, жүзгін, қылша, жусан араласқан ақ сексеуілді, теріскен, жусан,

жүзгін араласқан сексеуілді шөлдер кеңінен таралған.

Сырдария аңғарының жазығы баялыш, кейреуік аралас тамыржусанды, бұйырғын,

бұйырғын -тасбұйырғынды  шөлдер  мен  бүртікті  сораң,  қотыр  көкпек,  сібір  сораңшасы

аралас өсімдік жамылғысынан тұрады.

Тау  бөктеріндегі  жазықтарда  негізінен қияқөлеңді -қоңырбасты, қоңырбасты -

қияқөлеңді қылтанақ араласқан  эфемероидты  далалар  мен Қаратау  жусан ы, қоңырбас

және басқа өсімдік түрлері аралас эфемероидты - қаратаужусан шөлі кездеседі.

«Бақтыөлең» тәжірибе  жайының  өсімдік  жамылғысы  соңғы  келтірілген  деректер

бойынша  Батыс  тянь-шань  маңы  бөлігіндегі  эфемероидты    біржылдық  өсімдіктер

жусанды  мен  эфемероидты-біржылдық сортаң -жусанды  шөліне  жатады.  Шынында,

тәжірибе жайының топырақ жамылғысының ашық сұр мен құмды жерлерден түруы мұнда

сазды және құмды алқаптарда өсетін өсімдіктердің тіршілік етуіне мүмкіндік береді.

Б.А.Быков 

келтірген 

деректер 

бойынша 

Оңтүстік -Шығыс 

Сырдариямаңы

аумағында өсімдіктердің 830 түрі кездеседі, оның 10 түрі эндемик болып есептеледі.

Оңтүстік-Шығыс  Сырдариямаңы  аумағына  тән  жайылымдар  түрі  мыналар:

Қызылқұм  шөлінде  шөптесін -бұталы,  яғни  раңды -сексеуіл-жүзгінді,  жусанды -сексеуіл-

жүзгінді, жүзгін -раңды -селеулі жайылымдар кеңінен таралған. Мұнда қызылот, қияқөлең,

ақселеу, түйесіңір, таспашөптің кейбір түрлері, құм ебелегі, құм құмаршығы көптеп өседі,

сондай-ақ аракідік сұр теріскен, қылша кездеседі.

Сырдария  аңғарының жазығында  сор аңды-жусанды,  бұйырғын  аралас  сексеуілді -

жусанды  жайылымдар  жатыр,  таза  күйреуік өсетін  жерлер  бар, құмды  төбешіктерде

теріскен,  сор  жерлерде – қараматау,  сор  ажырығы  кездеседі.  Бұл  аймақта  кең тараған

бағалы  мал  азығындық  өсімдіктерге  тамыржусан,  баялыш, күйреуік,  шоңайна,  көкпек,

тасбұйырғын жатады.

«Бақтыөлең» тәжірибе  мекен  жайында  раңды -жусанды  жайылым  басым.  Ауа

райының тұрақсыздығына  және  жауын -шашынның жыл  бойына  біркелкі  түспеуіне

байланысты оның шығымдылығы өзгеріп отырады. С.Әбдіраимов мәліметі бойынша әр он

жылдың төрт жылында шөп жөнді өспейді, бес жылында шығымдылығы төмен және орта

дәрежеде, бір жыл ғана жоғары болады.

Т.Қ.Рисимбетов  шөл  аймақтың табиғи  жайылымдарының жылдарға  байланысты

шығымдылығын  және  жұғымдылығын  тексере  келіп қолайсыз

жылдары  орта  есеппен

өнімділігі  1,58  ц/га,  азықтық  өлшемі  76,6  кг/га,  орта  жылдары  тиісінше  2,35  және  117,5,

қолайлы жылдары 4,55 ц/га және 225,3 кг/га болатынын анықтаған.

Шығымдылығы  төмендеген  жайылымдардың  өздігінен  бұрыңғы қалпына  келуі

оңай  емес.  Л.Я.Курочкина,  Л.Т.Османова,  Г.А.Байгозова  және  басқалардың зерттеулері

табиғи жайылымдардың бастапқы қалпына келуі үшін 10 -25 жыл уақыт керек болатынын

көрсетті.  Н.И.Вавиловтың жаңа  ортада  түрдің мүмкіншілігін  анықтау үшін  тікелей

тәжірибе  жүргізу қажет  деге н қағидасына  байланысты Қазақстанның оңтүстік  шөлінде

мал-азықтық  өсімдіктерді  дақылдандыру  мақсатында  олардың

тәжірибе  жүзінде

экологиялық-биологиялық ерекшіліктерін  жете  зерттеп  тіршілік  ауқымдылығын  анықтау

қажеті туындады.

Сырдария өзенінің авансағасы мен  оған  шектесетін  аумақтың сулы  батпақты

жайылымдарының флорасы  тамырлы өсімдіктерінің  35 тұқымдас  пен  82  туыстан

тарайтын  112  түрін  біріктіреді.  Негізгі  тұқымдастардың ішінде  басым  түсетіндері:

алаботалар  (Chenopodiaceae) – 26  түрі;  күрделігүлділер  (Ast eraceae) – 16  түрі;  астық

тұқымдастар  (Poaceae) – 8  түрі;  бұршақтылар  (Fabaceae)  мен  сораңдар  (Cyperaceae) – 7

түрі; қарақұмық  (Pogonaceae) – 5  түрі;  жыңғылдық  (Tamaricaeae) және  айқышгүлділер

(Brassicaceae) – 4 түрден. Түрге көбірек бай туыстар мыналар: к өкпек (Atriplex) – 4 түрі.

Қазақстанның  7 эндемигін  атап өтуге  болады:  (шыбықтәрізді  жусан,  Пратов  алаботасы,

тікенді көкпек, қатты түкті петросимония, қазақстандық қамыс, бұйра жүзгін, қысқа аяқты

астрагал). Әсіресе  «Сирек  кездесетін  және  жойылып  кету қау пі  бар өсімдік  түрлерінің

тізбегіндегі»  (2006) өсімдіктерінің табылуы  маңызды  болып  табылады. Қазақстандық

қамыс, қылқанжапырақты  батпақгүл.  Бұдан әрі  жалғасатын  зерттеулер  флораның

анағұрлым толық құрамын анықтауға мүмкіндік береді.

Қазақстандық қамыс  (Scirpus  kasachstanicus).  Биіктігі  100-300  см  болып  келетін

көпжылдық  өсімдік. Қысқа  тамыр  түбірі, үш қырлы  сабағы  бар,  гүлге  жақын  жоғарғы

жапырағының  ұзындығы  15 -22  см,  гүл  шоғырынан  2 -3  есе үлкен,  біршама  доға  тәрізді

ауытқыған,  гүл  шоғырының  ұзындығы  8 -12  см,  басыңқы  немесе  көтеріңкі  масағының

ұзындығы 8 -15 мм, жыртқыш қабыршағының ұзындығы 4 -5 мм. Шілде-тамыз айларында

гүлдейді.  Сирек,  эндемикалық түр. Қазақстанда  Арал  маңында  (Сырдария өзенінің

сағасындағы  көлдер)  кездеседі.  Жағалауларға  жақын  ағынды  т ұщы және  аздаған  тұзды

суларда өседі.  Бұрыңғы  кездері  Арал  маңында қазақстандық  қамыс  теңіз  жағасындағы

тайыз  сулармен  көлдерге  біткен,  бірақ соңғы  онжылдықтарда  тек  Райым  көлінен

(Атыраулық көлдердің Қамыстыбас жүйесі) табылды. Авансағаның өңірінде осынау сирек

түрдің  өсетін  бірден  екі  орнының табылуы  Сырдария өзенінің көптеген  тармақтарында

бұл өсімдікті кең таратып, қалпына келтіру үмітін оятты.

Қылқанжапырақты батпақгүл  (Nymphoides  peltatum  (S.G.Gmel)  O.Kuntze)  Суда

тамырланатын  көпжылдық  өсімдік,  сүйр етілген ұзын  тамыры  және  дөңгелек,  эллипс

тәрізді, ұзындығы 3 -10 см, ені 2-5 см болатын жапырақтары бар, ұзын сапты болып келеді.

Жапырақтың жылтыр беті су үстінде болады. Гүлдері жапырақтың қолтығында, сабақтың

ұшар  басында  ашық сары  түсті  дөңгелек, ұзынд ығы  1,5 -3  см  болатын  тәж  бейнелі

орналасқан. Шілде -тамыз айларында гүлдейді, тамыз -қыркүйек айларында жемісін береді.

Кеңейтілген  палеарктикалық ареалы  бар  бұл  түр Қазақстанда  біркелкі  тарамаған,  бірақ

республиканың барлық дерлік  жазықтарында  кеңінен  тарал ған деуге  болады.  Көлдерде,

бұрыңғы өзен  аңғарларында,  тоғандармен өзен  тармақтарында өседі.  Сырдария өзен

бойында  күні  бүгінге  дейін  бұл өсімдіктің бір ғана  мекені  белгілі  еді.  Шиелі қаласының

маңында, өзеннің орташа ағысында болатын. Батпақгүлдің Сырдари я атырауында тағы бір

мекенінің табылуы.  Сырдария өзенінің авансағасын қалыптастырып  жатқан қолайлы

жағдайдың орныққанын көрсетеді.

Пратов  алаботасы  (Atriplex  pratoviiSuchor.)  біржылдық  өсімдік,  биіктігі  10-40  (80)

см.,  денесінде ұсақ тозаңы  бар,  сұрғылт

күміс  түсті,  түбірінен  сабақталады.  кезек

жапырақты.  гүлдері  домалақ. гүл  шоғыры  масақ тәрізді.  гүлжапырағы  ромб  бейнесінде,

шығыңқы жолақтары бар, кейде үстеме өсіндісі болады. дәндері ашық, қанық бурыл және

қоңыр  түсті, ұзындығы  1,5 -4  мм.  Галоксерлі  мезофит.  тұқымы  көкек  айының аяғында,

мамырда өсіп  жетіледі,  шілде -тамыз  айларында  гүлдейді, қыркүйек  пен қазанда  жеміс

береді.саны  жағынан  кеміп  бара  жатқан  арал  жағалауының эндемигі. құрғаған  теңіз

табанында және арал теңізінің бұрынғы жағалау маңы белдеуінд е (қазақстан, Өзбекстан),

теңіз  маңы  сортаңдары  мен  суырылған  шағыл құмды  жиекте,  борпылдақ  құмдар  мен

құмайттарда өседі.  арал  теңізінің шығыс  бөлігінде  топтар құрады.  сырдария өзенінің

сағасы  аймағында  кіші  аралдың жағалауында  және  дамба  төңірегінде құмда уыт

бөліктерде ғана бірлі -жарым кездеседі.

Эндемикалық түрлер  тікенекті  алабота  (Atriplex  pungens  Trautv.)  біржылдық

өсімдік, ұзындығы  10 -40  см.,  түбірінен  бастап қатты  тармақталып,  бұтақтанған,  көбінесе

айқын  негізгі  сабағы  болмайды,  майда  ақшыл  сабақтары ның  ұшы  жіңішке  буынды  имек

болып  бітеді.  жапырағының  ұзындығы  0,5 -3,5  см.,  ені  1,5-5  мм.,  екі  жағынан  да  ақшыл

немесе  күміс  тозаңды  болып  келеді,  жоғары қарай  оралған,  гүлдері  домалақ болып

цилиндр  тәрізді үзік -үзік  жапырақсыз  гүлшоғырын құрайды,  гүлжапыр ағы  доғал

үшбұрышты,  тұқымы  дөңгелек қоңыр,  ені  1 -1,5  мм.  Шілде-қыркүйек  айларында  гүлдеп,

жемісін  береді.  Сортаңды,  гипстенген  саздарда,  сорларда,  жағалау  топырақтарында,

құмды ізбеспен трепел минералы шығатын жерлерде кездеседі.

Өсімдік топтарын жасақтау ы сирек тобының құрамындағы түрлер 10 -нан аспайды,

галофиттер, сондай-ақ эфемерлер басым бөлігін құрайды. Кіші арал шеңберінде, Көкарал

үстіртінің су  ағар қолаттарында  кездеседі. Қатты  түкті  петросимония  (Petrosimonia

hirsutissima(Bge.)Iljin)  бір  жылдық  өсімдік,  биіктігі  10-40  см., қалқайған,  дараланған

түктермен қалың жабылған,  түбінен  бастап  бұтақталған,  кезек  бұтақты,  жапырақтары

қылдай  жіңішке,  жартылай  томпақ,  өткір,  түбіріне  келгенде  сәл  кеңейген,  гүлжапырағы

түкті,  гүлді  2  жапырақ  қоршап  тұрады,  соңы нда  кірпікті-түкті  болып  келеді;

тозаңдығымен  бірге  5  аталығы  бар,  олар үш  тісті қосалқы өсіндімен қамтылған.маусым

мен  шілде  аралығында  гүлдейді.  төмпешікті,  гипсі  бар,  сортаңды  жерлерде,  жағалау

маңындағы сор топырақтар мен тақырларда өседі. орнықсыздығы мен және ареалдың кему

үрдісімен  сипатталады. Өсімдік  топтарын  сирек құрады,  көпжылдық сораңдар  мен

жыңғылдар  тобының  құрамында  топталып  кездеседі.  кіші  арал  шеңберінде  көкарал

үстіртінің су ағар қолаттарында кездеседі.

Бұйражүзгін (Calligonum crispatum(Li tv.) Mattei) биіктігі 1-2 м болатын бұта, үлкен

бұтақтарының қызыл бурыл қабығы болады.

Шөптесін  бұтақтары  сұрғылт -жасыл,  гүлдері қойынға  біткен,  жемісі  шар  бейнелі,

диаметрі  18-20  мм.  жаңғағы қатты қабырғалармен  көмкерілген, қанаттары  толқынды

немесе  бұй раланған  сатылы, үстіңгі  беті  жалаңаш  немесе  сирек қабықша өсінділері  бар,

қанаттарының шеті өткір  тісті,  мамыр  мен  маусым  айларында  гүлдеп,  жемісін  береді.

Арал  маңындағы, қызылқұм  мен  бетпақдаладағы  дөңесті құмдарда өседі.  сырдария

атырауының ауданында  п саммофиттік  бұталы  және  сексеуілді  топтардың  құрамында

кездеседі.

Шыбық тәрізді  жусан  (Artemisia  scopiformis  Ledeb)  көпжылдық  өсімдік,  киізденіп

торланған қалың мамықтан  сұрғылт  түстенген,  вегетация  соңында  ішінара  жойылады,

биіктігі  25-45  см.,  бұтақтары  с ансыз  көп,  шыбық тәрізді  тікейіп  тұрады,  көлбей өскен

немесе ұшы  төмен  жапырылған  бұтақтарының  ұзындығы  15  см -ге  дейін  барады;  жеміс

бермейтін өркендерінің жапырақтары  мен  төменгі  сабақтары  шыбық сияқты,  себеттері

жұмыртқа  тектес, ұзындығы  3 -4  мм.,  пирамидалы  сібірткі  болып  жиналған,  бүйір

бұтақтары көлбеу жоғары бағытталған немесе ұшы төмен салбыраған; гүлінің саны

- 3-4,

түтік  тәрізді  тәжі  сары  немесе қарақошқыл  түсті.  тамыз -қыркүйек  айларында  гүлдейді.

Шөлді аймақтарда сазды және құмайт топырақтарда, шал ғынды және тақыр сортаңдардың

айналасында, ащы көлдердің маңында, ежелгі өзеннің сатылы жазығында өседі. сырдария

атырауының ауданында  көкарал үстіртінің су  ағар қолаттарында, құрғаған  теңіз

табанындағы суырылған құмдауыт жағалау топырағында кездеседі.

Өзі топтар құрайды және изен, ақбоз жусан, жусанды -қампайған жемісті топтардың

құрамына кіреді.

Шаруашылық үшін бағалы (ресурстық) түрлер азықтық өсімдік.

Шөл экожүйелерінде негізгі азықтық өсімдіктерге мыналар жатады: құмдауыт және

ақбоз жусан (Artemisia arenaria, A.terrae -albae), изен (Kochia prostrata), сексеуіл (Haloxylon

aphyllum).  Шалғынды  жерлер  мен  тоғайларда  маңызды  азық -жем  шөптері  болып  ақ

баттауық (Calamagrostis epigeios) пен жантақ (Alhagi pseudalhagi) саналады.

Аквалдық экожүйелердегі  суда  мекендейтін құстар  мен  балықтардың тамағын

құрайтын

негізгі  азықтық  өсімдіктер  жағалау -сулы,  батырма-сулы  және әуе -теңіз

түрлеріне  жатады.  олардың ішінде  ана ғұрлым маңыздылары: қоға  (Phragmites  australis),

жіңішке  жапырақты құрақ және  лаксмана  (Typha  angustifolia,  T.laxmannii),  теңіз  бұлдағы

(Bolboschoenus  maritimus),  көл

қамысы,  жағалаулық

және қазақстандық  (Scirpus

lacustris,S.litoralis, S.kasachstanicus), егеушөп (Myriphyllum spicatum) және балдыр түрлері

(Potamogetonspp)  зерттеу  ауданындағы  көптеген  емдік  шөптер  халық медицинасында

қолданылады:  кермек  жемісті  жиде  (Elaeagnus  oxycarpa),  ноевский  зиягүлі  (Senecio

noeanus), ақ тікен (Atraphaxis spinosa) жыңғыл түрлері (Tamarix ramosissima, T.laxa), софия

дескурейниесі  (Descurainia  sophia),  орыс  бозқарағаны  (Lycium  ruthenicum).  Соңғы

анықтамаға  сәйкес  ресми  танылған  түрлер  төмендегідей:  жантақ  (Alhagi  pseudalhagi)

сортаңды  айбатмия  (Sphaerophysa  sasula)  итсигек (Anabasis  aphylla)  адыраспан  (Peganum

harmala)  алкалоидтық  өсімдік:  ақсора  түрлері  (Suaedaspp),  Паульсен  сораңы  (Salsola

paulsenii),  сарсазан  (Halocnemum  strobilaceum),  ноевский  зиягүлі  (Senecio  noeanus),

қарабарақ  (Halostachys  belangeriana), итсигек  (Anab asis  aphylla),  адыраспан  (Peganum

harmala), Әмударияның балжапырағы  (Zygophyllum  oxianum),  сортаңды  айбатмия

(Shaerophysa salsula), орыс бозқарағаны (Lycium ruthenicum).

Қызылорда облысындағы  Сырдария өзенінің алабы  егістік  алқаптарын  жасанды

суғарумен  айналысатын,  ылғалға  тапшы  аумақта  орналасқан. Өзен  алабындағы  негізгі

суды  тұтынушы – жыл  сайын  суға  деген  сұранысы  көбейіп  келе  жатқан  суармалы  егін

шаруашылығы.

Пайдаланылған әдебиеттер

1.Байтулин  И.О.  Предпосылки  и  тенденции  опустынивания  в  Казахстане

//Трансформация  природных  экосистем  и  их  компонентов  при  опустынивании:  научный

сборник. – Алматы, 1999. – С.7-15.

2.Әбдіраймов  С.,  Сейткаримов Ә. ж.б.  Оңтү стік Қазақстан  шөл  жайылымдарын

пайдалану және жақсарту. – Алматы: Бастау, 2004.- 24 б.

3.Шамсутдинов  З.Ш.  Эколого-фитоценологические  предпосылки  коренного

улучшения  пастбищ  подгорных  равнин  Средней  Азии  //Каракулеводство. – Ташкент,

1975. – С.10-15.

жүктеу/скачать 8,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: