Қазақстан республикасының білім жәНЕ

43 
бір мекендегі өткен шақтағы оқиғаны баяндап отырып, сол жерде немесе 
мүлде басқа орында болуы тиіс алдағы оқиғаға ауысады, одан нақ қазіргі 
фактілерге көшуі мүмкін, яғни ол үздіксіз үдеріс ретінде көрінеді. Осы 
арқылы оқиға өзгеруінің, дамуының хронологиясын көруге болады. 
Сондықтан «континуум – баяндаудың нақтылығын, шындығын қамтамасыз 
ететін санат» [17:89] деген пікірдің жаны бар, өйткені қаламгер сөз қуаты 
арқылы өткенді дәл қазіргідей баяндайды. 
Уақыт пен кеңістік – дүниенің жаралып, дамуының, ондағы барлық 
материалды, материалды емес зат, құбылыстардың әмбебап шарты. Жалпы 
уақыт пен кеңістікті ғылыми әдебиетте үшке бөледі: реалды уақыт пен 
кеңістік, концептуалды уақыт пен кеңістік, перцептуалды уақыт пен кеңістік. 
Бұларға қоса көркем уақыт пен көркем кеңістік аталады, себебі көркем мәтін 
ақпараты қандай да бір оқиға, болмыс өмірдің көркем бейнесі ретінде үнемі 
даму, қозғалыста болады, сондықтан көркем уақыт пен көркем кеңістік 
реалды, перцептуалды, концептуалды уақыт пен кеңістіктің белгілерін 
қамтиды.
Реалды уақыт пен кеңістік объективті болып жатқан оқиға, құбылыстың 
уақыты мен орны (оқырман белгілі бір қалада қазір мәтінді оқып отыр), 
перцептуалды уақыт пен кеңістік адамдардың уақыт пен кеңістікті 
субъективті түрде, психологиялық тұрғыдан қабылдауы (осы мәтіннің оған 
әсер еткені соншалық, ол 3-4 сағаттың қалай өткенін байқамады; көңіл 
жүйрік пе, көк дөнен жүйрік пе – оймен талай жерді шарлап қайтты), ал 
концептуалды уақыт пен кеңістік көркем мәтінде автор баяндап отырған 
оқиғалар желісі болып жатқан уақыт пен кеңістік (Түскі астан кейін көзім 
ілініп кеткен екен, түс көріппін. Ішінде халық ығы-жығы үлкен бір 
ғимараттың ішінде тұрмын. Жұрттың бәрі әлдеқандай бір кезекте тұрған 
секілді. Мен де тұрғым келіп кезектің соңын іздеймін. Соңы жеткізер емес. 
Сыртқа шықсам, кезекте тұрғандардың тізбегі қаланың сыртынан әрі асып 
кетіпті. Қалайда соңын көргім келіп, үйдің төбесіне шығамын. Шығамын 
да, айран-асыр болып тұрып қалам. Кезекте тұрған қара-құрым халықтың 
легінде тіпті шек жоқ, көздің нұры жетпейтін көкжиектен әрі асып, 
әлдебір тұманды кеңістікке сіңіп кеткен – кеңістік ҥш мекен арқылы 
берілген: ғимарат, ғимараттың сырты, ҥйдің тӛбесі; кейіпкердің 
қабылдауындағы уақыт – Т. Әбдіков, Парасат майданы).
Кӛркем мәтінде шынайы кеңістік те суреттелуі мҥмкін, алайда ол 
міндетті тҥрде автор мен кейіпкердің субъективті сезінуі, қабылдауы арқылы 
беріледі, сондықтан оқырман оны ӛз қабылдауымен ҧштастырады (Төбемдегі 
көгілдір аспан, шырылдаған боз торғай, кешкілік жұмақ боп кететін 
Аршабай алқабы, тамылжыған айлы түні – бәрі-бәрі де кейде маған ренжіп 
тұрғандай көрінеді – Д. Исабеков, Гауһартас; Алматыға қар жауып тұр –
қызық қар, Жауа салып ағып жатыр бұзықтар. Қиғаш әлем қиғаш ойға 
жетелеп, Бір бұрышқа тартып барам төтелеп... – Г. Салықбай, Алматыға 
қар жауып тҧр қиғаштап ).
Кӛркем кеңістік - автор мен кейіпкер дҥниетанымындағы тҥрлі 
әлеуметтік, саяси, этикалық байланыстардың тоғысқан жері, автордың 
Ре
по
зи
то
ри
й 
Ка
рГ
У

44 
эмоционалды жай-кҥйінің, кейіпкердің психологиялық жағдайының кӛрінісі 
(Менің тауым биік те емес бөркің түсер басыңнан. Жайдақ та емес 
жамыраған төбешіктер басынған. Менің тауым – менің тауым! Суығы да 
сүйкімді, Періштелер демалатын үй сынды... - Г. Салықбай, Менің тауым); 
сонымен қатар қаламгер мен оның кейіпкерінің кеңістікті, уақытты
қабылдауы бірдей болмауы мҥмкін (Иә... «Коммунизмге беттеген, ғарышқа 
қол созған осындай ғажайып заманда өмір сүріп отырмыз... Тың көтеріп, 
отанға миллиардтаған пұт астық беріп жатқан, өзгерген, өскен, жаңарған, 
азиялық тағылық пен жартылай тағылықтан европалық үлкен мәдениетке 
аяқ басқан өлке ұлымыз... Бұрын жазу-сызуды білмеген, тоқсан сегіз де 
бірдеңе бөлшек проценті сауатсыз болған, өнер білімнен кенже емес, кенде 
қалған, енді жай сауаттылық қана емес, жалпыға бірдей он жылдық білім 
беруге көшкен ғылымы мен өнері аршындай өскен елдің ұлымыз. Жыл сайын 
біздің республикамызда ғана қаншама көмір, қаншама темір, қаншама мыс, 
қаншама қорғасын өндіріледі....» Пай-пай... Бәрін білеміз – М. Мағауин. Кӛк 
мҧнар). 
Кӛркем уақыт кейде жылдам ӛтіп, кейде баяулауы мҥмкін, соған 
байланысты кӛркем мәтінде аз ғана уақытта сан алуан оқиға ӛтіп, жекелеген 
оқиға ҧзақ уақытқа созылуы мҥмкін. 
Кӛркем уақыт пен кӛркем кеңістік – кҥрделі ҧғым, себебі: 1) автор 
баяндап отырған оқиға ӛтетін уақыт пен кеңістікті; 2) кейіпкерлердің уақыты 
мен кеңістігін; 3) автордың уақыты мен кеңістігін; 4) оқырманның уақыт пен 
кеңістігін қамтиды.
Ал бҧлардың әрқайсысы жеке-жеке кӛріне алмайды, яғни олар ӛзара 
байланыста келіп, бір-бірін толықтырып, кӛркем мәтіннің тҧтас 
континуумын қҧрайды.
Реалды 
уақыт 
бірӛлшемді есептеу 
нҥктесі 
біреу 
ӛткеннен 
болашаққа 
қарай 
қозғалады
ҥнемі 
қозғалыста 
болады 
қайтып 
оралмайды 
тҧрақты 
Кӛркем 
уақыт 
кӛпӛлшемді есептеу 
нҥктесі 
бірнеше 
кері 
бағытта да 
қозғала 
береді 
кӛркем 
уақытты 
тоқтатуға 
болады 
Қайтып 
оралуға 
болады 
еркін 
К. Ахметованың «Бауыр» балладасындағы континуум етістік 
семантикасынан байқалады. Оқиға локальді кеңістікте (түрме) өтіп жатса да, 
көркем кеңістік әйел сөзіндегі заман құшағында тіркесімен өзгерген. Осы екі 
кеңістіктің, уақыттың тоғысуы нәтижесінде континуум кеңейгені көрінеді. 
Қимылдың өту сипатын нақтылау, етістіктің үш шағын семантикалық 
даралау, оларды алма-кезек ауыстыру арқылы ертедегі оқиғаны көз 
алдымызға елестетіп, санамызда әр түрлі эмоция туғызады: ақын 
баяндауындағы бұрынғы өткен шақ (қамапты, ұстапты, жазып отырыпты), 
ауыспалы осы шақ есімше (толатын), ауыспалы өткен шақ (ән салады) 
етістіктер оқырманның көз алдына нақты суретті әкеліп, қарсылық әрі 
Ре
по
зи
то
ри
й 
Ка
рГ
У

45 
сүйсіну сезімін туғызса, әйел сөзіндегі шарттық қатынаста келген болжалды 
келер шақ (табармын, болар, таппас), нақ осы шақ (құрбан болды-ау) 
етістіктерінің қатар келуі оқиғаның тез дамып, күрт өзгеруін, ал әкімнің 
сөзіндегі келер шақ (таңдайсың, босатамыз), бұйрық райлы нақ осы шақ (айт) 
етістіктері мәжбүрлік, сескенуді көрсетеді. 
Авторлық түйіндемедегі естімедік, қорғайын етістіктерінің семантикасы 
бұрынғы және қазіргі оқиға арасындағы ұзақ уақытты қамтып, алдағы күнге 
сілтейді. 
Ж. Жақыпбаевтың «Көзбен жалғыз күй шертер» өлеңіндегі кеңістік 
алғашқы шумақтағы сар дала – арба оппозиттік жұбы арқылы көрінеді де, 
кейін аталмайды, яғни тек етістік семантикасы мен уақытты білдіретін 
лексикалық бірліктер арқылы ғана бұл кеңістік өзгергені байқалады, белгісіз, 
шексіз кеңістік семасы пайда болады.
Өлеңнің екінші, төртінші, алтыншы шумақтарында кездесетін 
синтаксистік қайталамалардағы етістік семантикасы арқылы дүниеде тек 
анаға деген сүйіспеншіліктің барлық кезеңге тән екені, уақыт пен кеңістіктің 
бірімен-бірі алмасып, ұштасып жататыны көрсетілген:
Жүрерде арба көзбенен жалғыз күй шертті (2); 
Күніге енді көзбенен жалғыз күй шертем (4); 
Олар да кейін көзбенен жалғыз күй шертер (6).

жүктеу/скачать 1,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: