Ф. Ш. Оразбаева Гылыми редакторлар

Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  1  (51),  2015 ж.
and skills that are part of it, by performing an appropriate  set o f tasks.  The main postulate o f competence 
approach in education is the  shift from knowledge o f learners, to formation of a number of skills that would 
give them the opportunity to further their own produce and develop the knowledge that, in turn, requires a 
review of the functions performed by subject teachers in a foreign language.
Keywords:  educational paradigm , a new formation , professiogram , cognitive lingvokulturological 
methodology ,  sociocultural factors , competence approach  .
ЦАЗ1РГ1  Ш ЕТ Т1Л1 ПЭН1 М ¥ГА Л 1М Ш Щ  ЦЫЗМЕТТЕР1. КЭС1БИ МАМ АННЬЩ  
НЕГ1ЗГ1 Ц¥ЗЫ РЕТТ1Л1КТЕР Ж У Й Е С Ш Д Е П  ЗЕРТТЕУ  Ц ¥ЗЫ РЕТТ1Л1ГШ Щ  О РН Ы
З.А.  Ш эрш ова -  Сыртцы университет1 тыдер жэне жкерлт карьера,  б м м  магистр1
Туйшдеме
Аталган  макалда  шетел  т ш   мугал1мнщ  зерттеушшк  кузыреттшгшщ  калыптасу  мэселес 
карастырылады,себеб
1
  ецбек  нарыгында,сонымен  катар  элеуметпк  eмipдe  болып  жаткан  жылдам 
(eкпiндi)  езгерютерге  байланысты  бYгiнгi  кYнi  бул  езект  болып  табылады,  жекелей алганда  шетел 
т ш   муFалiмiнiц  зeprreушiлiк  кузыperriлiгi  тусш т,оны ц  компонeнrri  курамыкузыреттшктщ  жэне 
оныц  сипаттамасымен  бiлiктiлiктiц  мэнi;зeprreушiлiк  кузыperriлiктiц  калыптасуын 
баFалау 
кpитepийлepi  мен  зeprreушiлiк  кузыperriлiк  компонeнrrepi  аркылы  акпаpаrrык-коммуникативтiк 
технология базасы  непзшде  болашак шетел тiлi  муFалiмiнiц зерттеушшк кузыреттшгшщ калыптасу 
модeлi  уЙFаpылады,оныц  калыптасу  кeзeцдepi  аныкталынады,эркайсысында  кузыperriлiктiц  кандай 
да  б
1
р  мэнiнiц  жэне  тапсырмалардыц  тш сп  кeшeнeнiнiц  орындалуы  аркылы  оныц  курамына  кipeтiн 
даFдылаpдыц  калыптасуын  жYзeгe  асыру  жоспарланады.  Бiлiм  беру  кузipeткe  непзп  постулаттары 
олаpFа  ез  eнiмдepiн  одан  эр
1
  мYмкiндiк  бepeдi,  ол  ез  кезепнде,  пэн  муFалiмдepiнiц  жYзeгe 
функциялардыц  карауды  талап,  бул  бiлiмдi  дамытатын  даFдылаpды  бipкатаp  калыптастыpуFа 
окушылардыц б ш м  ауысым болып табылады, шет тшнде.
ТYЙiндi  сездер:  бiлiм  беру  парадигмасы  ,  жаца  калыптастыру,  танымдык  эдютемеш,  элеуметпк- 
мэдени факторлар, кузыpeттiлiк тэсш.
Э О Ж  81'34
Т1ЛД1 ТАРИХИ-ТИПОЛОГИЯЛЫ Ц Т¥РГЫ Д А Н  ЗЕРТТЕУ
F.  Ш ойбекова -  эл-Фараби атындагы Цазац улттыц университеттщ PhD докторанты, 
Алматы ц.,  Цазацстан, e-mail:  shoibekova  gaziza@mail.ru 
Б.  СаFындык¥лы -  гылыми жетекшгсг,  ф.г.д.,  профессор
ТYЙiндеме.  Макалада  тiлдi  тарихи-типологиялык  зерттеу  тYpлepi  мен  эдiс-тэсiлдepiнiц  тиiмдi 
жолдары  карастырылды.  Тарихи-типологиялык  туpFыдан  зeprreудiц  нэтижeлepi,  олардыц  жекелеген 
тш  мен  ортак  турю  т ш   Yшiн  мацызы  ерекше  екендш  зерделенген.  Осы  жYЙeмeн  тYpкi  тшдершщ 
фонетикасы,  лексикасы,  морфологиясы,  синтаксисi  жштелш,  зeprreлдi.  Эр  тiл  дeцгeйiнiц  зерттеу 
нысаны,  пэш,  мэсeлeлepi  бар  екенш,  зepдeлeудiц  эдiс-тэсiлдepi  бар  eкeнiнiц  болуымен  эркайсысы 
жеке  тiл  бiлiмiнiц  саласы  е к ен д тн   кepсerri.  Сол  сeкiлдi  эр  тш  дeцгeйi  де  ез  iшiндe  типологиялык 
жаFынан  зерделеуге  болатындыFымeн  ерекшеленедь  Мысалы,  морфологияда  жеке  сез  таптары 
бeлгiлi 
б
1
р 
типологиялык, 
генетикалык 
epeкшeлiктepi 
мен 
eзгeшeлiктepiнe 
байланысты, 
семантикалык,  синтаксиспк  пpинциптepiнe  карай  бeлiнeдi.  Осы  жолмен  турю  тшдершщ  дауысты 
дыбыстарын да тарихи-типологиялык жаFынан жiктeп, саpалауFа болады.  Мше, тарихи-типологиялык 
жiктeу жолыныц да колданысы кец eкeнiн осыдан байкауымы^а болады.
ТYpкi  тiлдepiнiц  дауысты  дыбыстарын  типологиялык  талдау  жекелеген  тшдердщ  адстраттык, 
субстраттык  epeкшeлiкrepiн  карастырумен  тыFыз  байланысты.  ТYpкi  тiлдepiн  адстраттык, 
субстраттык  ерекшелштерш  ескере  отырып  зерделегенде  тYpкi  тлдерш щ   кайсысы  тYп  нeгiз,  таза 
турю тш не, эталон тiлгe жакындайтынын аныктауFа мYмкiндiк бepeдi.
БYгiнгi  кYндe  турю  тшдерше  ортак,  эталон тiлгe  жакын деп жYpгeн  epeкшeлiктep  бipдe  б
1
р  тiлдiц 
жеке  epeкшeлiгi  бола  алмайды.  Сeбeбi  тYpкi  тiлдepiнiц  баpлыFы  да  тугелдей  дepлiк  фонетикалык 
eзгepiскe ушыpаFан.
75

Вестник КазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  1(51),  2015 г.
Тушн 
сездер: 
тш, 
салыстырмалы-тарихи  эдю, 
тарихи-типологиялых 
зерттеу, 
тарихи- 
типологиялых жiктелiс, тYркi тiлдерi, хазах тiлi,  дауысты дыбыстар, эталон тiл.
Казiргi тYркi тш бiлiмi грамматикалых т¥рFысынан бiршама харастырылFан, Fасырдан астам уахыт 
зерттелiп  келе  жатхан  Fылым  салаларыныц  хатарына  жатады.  Бул  жаFынан  алFанда  жалпы  тYркi 
тiлдерiнiц  грамматикасын,  тiлдiк  х¥рылымын  зерделеу  сипаттамалы  тYPде  жазылFанмен,  зерттелуi 
кем  деп  айтуFа  болмайды.  Жекелеген  тYркi  тiлдерiнiц  барлыFы  дерлiк  толых  зерттеу  нысанына 
айналып, эр тiл ез грамматикасын, тш децгейлерiн жан-жахты харастырып, бYгiнде  зерттелудiц кемел 
шаFына жетп десе  де  болады.  ОсыFан дешн тYркi  тiлдерiнiц  фонетикасы,  морфологиясы,  синтаксис^ 
лексикасы,  жалпы  алFанда,  тiл  децгейлерi  жеке-жеке  зерттелдi. 
Теориялых  т¥рFыдан  ж еткш кп 
зерделендi  десек  те,  тiл  Yнемi  даму  Yстiнде  жэне  холданыста  болFан  соц,  олардыц  ездерiне  тэн 
шешiлуi  тиiс  мэселелерi  жетерлiк  болып  жатады.  ^ л д щ   грамматикалых  жаFы  зерделенiп, 
хурылымдых  сипаты  бiршама  ашылFандыFын,  сондай-ах  хазiргi  кезде  х¥рылымдых  т¥рFыдан 
зерделеудi  хойып, танымдых т¥рFыдан,  функционалдых,  коммуникативтiк т¥рFыдан зерделеудi холFа 
алып жатханы хазiргi зерттеушiлерге аян.
Дегенмен,  тYркология  деген  Yлкен  Fылым,  оныц  тYрлi  тармахтары  -   тiлi,  эдебиетi,  мэдениетi, 
тарихы, этнографиясы, дYниетанымы,  философиясы жайлы Fалымдар жаза бастаса, тYп-тамырFа, тYп- 
непзге  сохпай  ете  алмайды,  сонымен  хатар  тYркологияныц  аталFан  салалары  бiр-бiрiмен  тыныз 
байланысты  болFандыхтан,  жекелеген  тYркiтiлдес  халыхтардыц  таным-тYсiнiктерi  зерделеу 
барысында  бiр-бiрiмен  астасып,  кiрiгiп,  саралану  YPДiсi  бар.  Осы  себептен  де  тYркiтануда  жалпы 
тYркологиялых  мэселелерi  Yнемi  езектiлiгiн  жоймайтын,  харастырFан  сайын  жаца  хыры  ашыла 
беретш,  хайтадан  тыцFа  тYрен  салFандай  эсер  халдыратын  ерекшелiгi  бар  екендiгiн  кез  келген 
тYркiтанушы мойындаса керек-тi.  Себебi тYркология -  езi тутастай бiр iлiм.
Бiзге  дейiнгi  зерттеушiлер  жазып  кеткендей  тYркiтану  саласында  сонау  ХХ  Fасырдыц  80 
жылдарыныц  езiнде  тYрколог-Fалым  Н.А.  Баскаков  сол  кезецге  дешн  тYбегейлi,  мейлiнше  толых 
саралаFан  зерттеу  болмаса  да,  бiршама  мацызды  салыстырмалы-тарихи  с и п а п ^ ы   зерттеулердiц 
болFандыFын  айтады.  Сол  кезецдеп  туркологиялых  зерттеулер  туралы  Н.А.  Баскаков  мынадай  пiкiр 
айтады:  «Таким  образом,  современное  тюркское  языкознание  обладает  уже  значительными 
достижениями  в  отношении  понимания  природы  и  сущности  различных  явлений  фонологической, 
грамматической и лексической структуры конкретных тюркских языков.  Этими успехами в познании 
специфики  структуры  тюркских  языков  мы  обязаны  в  значительной  степени  русской  и  советской 
школе  тюркологов-грамматистов  Ильминского  -   Мелиоранского  -   Самойловича  -   Гордлевского  -  
Дмитриева,  которые  в своих грамматических исследованиях вскрыли и показали сущность и природу 
многих  явлений  тюркской  грамматики  в  сопоставлении  с 
соответсвующими  явлениями 
индоевропейской и, в частности, русской грамматики»  [
1
, 
1 0
 б.].
ТYркi  тшдерш  тарихи-типологиялых  сипатта харастырудыц  езi  Х
1
Х  Fасырдан  басталFан  болатын. 
Осы бастап, тYркi тiлдерiнiц жекелеген тармахтарыныц лексикалых,  грамматикалых жэне  фонология- 
фонетикалых  хурылымы  дерлш  харастырылды.  ТYркологиялых  зерттеулерде  екi  Yлкен  мектептiц 
зерттеулерi болды.  Олар немю зерттеушiлерi мен орыс зерттеушiлерi.
Типологиялых турFыдан зерделеген А.А.  Казембек  (Общая  грамматика турецко-татарского  языка. 
Изд.  1.  Казань,  1839;  изд.  2 -  Казань,  1846.), О.  Бетлингк (O.  Bohtlingk.  Uber die  Sprache  der Jakuten.  1­
2.  СПб.,  1848  -1851),  В.  Радлов,  В.  Вербицкий  (В.  Вербицкий  и  др.  Члены  алтайской  миссии. 
Грамматика  алтайского  языка.  Казань,  1869),  П.М.  Мелиоранский  (Краткая  гра  матика  казак- 
киргизского  языка,  ч.  I.  СПб.,  1894;  ч  И.СПб.,  1897;  Араб-филолог  о  турецком  языке.  СПб.,  1900;  и 
др).  В.  Гордлевкий, Н.К. Дмитриев т.б.  зерттеушiлердi атап етуiмiзге болады.
Сонымен хатар батыс тYркiтанушыларыныц да ецбектерш атап еткен жен.  «В связи с этим следует 
отметить  некоторую  специфику  результатов  грамматических  исследований  западных  тюркологов, 
использующих  в  большей  степени  сравнительно-исторический  метод,  тюркологов  русской  школы 
современных  советских  тюркологов,  работы  которых  характеризуются  в  большей  степени 
использованием типологических сопоставлений, что  может быть  объяснено отчасти и практическими 
целями использования грамматик, ими составленных»  [
1
, 
1 1
  б.].
ТYркi  плдерш   типологиялых  турFысынан  зерделеу  дегенде,  тYркi  грамматикасын  жеке-жеке  тш 
децгейлерш,  саралап,  жштеп,  зерделеу  дегецщ  ^ ы н у   хажет  деп  есептеймiз.  Осы  жYЙемен  тYркi 
-------------------------------------------------------------------  76  -------------------------------------------------------------------

Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  1  (51),  2015 ж.
тшдершщ  фонетикасы,  лексикасы,  морфологиясы,  синтаксис  жiкгелiп,  зергтелдi.  Эр  тш  децгешнщ 
зерттеу  нысаны,  пэнi,  мэселелерi  бар  екенiн,  зерделеудщ  эдiс-тэсiлдерi  бар  екеншщ  болуымен 
эркайсысы  жеке  тш  бш м ш щ   саласы  екендiгiн  кeрсегтi.  Сол  секiлдi  эр  тiл  децгей  де  ез  iшiнде 
типологиялык жагынан  зерделеуге  болатындыгымен  ерекшеленедi.  Мысалы,  морфологияда жеке  сез 
таптары  белгiлi  бiр  типологиялык,  генетикалык  ерекшелiктерi  мен  eзгешелiктерiне  орай, 
семантикалык,  синтаксистiк  принциптерiне  карай  белшедь  Осы  жолмен  тYркi  тшдершщ  дауысты 
дыбыстарын да тарихи-типологиялык жагынан жштеп, саралауга болады.  Мiне, тарихи-типологиялык 
жштеу жолыныц да колданысы  кец екенш осыдан байкауымызга болады.
ТYркi  тшдершщ  дауыссыз  дыбыстарын  тарихи-типологиялык  ерекшелiктерiн  карастырган 
профессор  Б.  Сагындык¥лы  зерттеудщ тарихи-типологиялык тэсш   негiзiнде  кеп жетiстiктерге  жетп. 
Fасырдан  астам  зерттелiп  келе  жаткан  тYркi  тшдершщ дыбыстык жYЙесiне  жацалык  енгiзiп,  бiрiгiп, 
кiрiгiп  кеткен тYркi  лексикасын жiктеп,  жiлiктеп  берiп,  жаца теориялык саралауларын тiлшi  кауымга 
^сынды.  Сол себептен де  галымдардыц тарапынан тYркологиядаFы  елеулi жацалык тYрiнде  танылды. 
БYгiнде  Fалым  Б.  СаFындык¥лыныц  жаца  теориялык  зерделеулершщ  нэтижесiнде  казак  тш н щ  
тарихы жацаша жазылып, тYбiртек теориясы  атты жацалык енгiзiлiп,  “Силлабология” атты жаца сала 
eмiрге келiп, магистранттар мен докторанттарFа элективтi пэн ре^нде окытылып жYр.
Сонымен  катар  тYркi  тiлдерiн  математикалык т¥рFыдан  зерделеулер  де  езщнщ  нэтижелерiн  берiп 
жYр.  Мэселен,  профессор  Б.  СаFындык¥лыныц  «Казак  т ш   лексикасы  дамуыныц  этимологиялык 
негiздерi»  атты  зерттеу  ецбегшде  математикалык  тэсiлдi  колданып,  салыстырмалы-тарихи  зерттеу 
жасаFанын  кeремiз.  «Т/с/ш  кYPделi  аффрикаты  казiргi  кездiц  т¥рFысынан  Yш  (т/с/ш)  дыбыстан 
т^ратын  сиякты  кершгешмен,  ез  заманында  бiр-ак  фонеманыц  орнында жYрген.  Сондыктан  оны  да 
дауыссыздардыц  катарына  косамыз.  Б^л  дауыстылар  мен  дауыссыздар  бiр-бiрiмен  мынадай 
фонетикалык комбинацияда болып, тiлдiк кызмет аткарFан.
1
.  ат [с/ш], m[с/ш]а, ут[с/ш], т[с/ш]у, ит[с/ш], т[с/ш]и;
2
.  а ^  hа, уh, hу, иh, h ^
3.  ар, ра, ур, ру, ир, ри;
4.  ан, на, ун, ну, ин, ни.
Осы  жиырма  терт  вариантты  терт  тYбiртек  ата  тiлдiц  бYкiл  коммуникативтш  кызметiн  калай 
аткарFан деген  зацды  с^рак туады.  Жауабы  бiреу:  дауыстылар  мен  дауыссыздардыц  эркайсысы  жетi 
тYрлi  мэнерде  айтылFан.  Сонда  эр  вариант  ж е т   жердегi  жетi  кырык  тоFыз  мэнерде  дыбысталатын 
болFан.  Эр  тYбiртек  294  мэнерде  колданыс  тапкан.  Ата тiлдi  т^тастай  алFанда терт тYбiртектiц  1176 
мэнерi пайдаланылып, адамзат ойын терец жеткiзген»  [
2
].
Эрине,  бiздiц  зерттеу  ж^мысымыз  Yшiн  математикалык  тэсш  аркылы  жiктеп  берген  Fалымныц 
кeрсетiп берген жолыныц, тэсiлiнiц берерi мол болмак деген ойдамыз.
ТYркi тiлдерiнiц типологиялык ерекшелiктерiн зерделеген  Fалымдардыц ецбектерiнен мынадай ой 
тYюiмiзге  болады:  дауысты  дыбыстардыц  саны,  олардыц  ой  жетюзуге  жеткiлiктi  болуы, 
8 
дауыстыныц  4  тYрi  негiзгi  де,  калFандары  фонетикалык  варианттары  екендiгi, 
8
  дауысты  дыбыстыц 
кей тYркi тiлдерiнде  9 дауысты  болуы;  16  дауысты  фонеманыц созылыцкылыFына сэйкес  4  косымша 
корреляциясы болуы, осы корреляциялардыц пайда болуы дауысты дыбыстардыц аз болып, дауыссыз 
дыбыстардыц  к¥рамыныц  баюына  алып  келу^  (Н.А.  Баскаковтыц  тiлiмен  айтсак,  “развитие 
фонологическое 
имеет  тенденцию 
обеднение 
вокализма  и 
обогащения 
консонантизма”), 
сингармонизм  зацыныц  сакталуы  кей  тшдерде  умлауттыц  пайда  болуына  алып  келуi  секiлдi 
мэселелер зерттеу ж^мысын жазу барысында бiзге кеп ой салды.
Ал  дауыссыз  дыбыстар  туралы  мынадай  мэселелер  бiздi  кеп  ойландырды:  ерте  кездегi  дауыссыз 
дыбыстардыц  саныныц  казiргiге  караFанда  аз  болуы,  казiргi  17  дауыссыз  дыбыстыц  тYп  негiзi  кай 
дауыссыздар  ек ен д т;  сез  к¥PамындаFы  Yндiлердiц  т^рактылы^ы,  катац  дауыссыздардыц 
аффрикаттардан  ажыраFандыFы,  тiл  тарихынан  белгiлi  ч  (тш),  ц  (тс)  аффрикаттарынан  белек  тh 
аффрикатыныц  болFаны,  одан  тараFан  дауыссыздар,  осы  аффрикаттардыц  ажырауыныц  негiзiнде 
пайда  болFан  лексикалык  бiрлiктер  т.б.  казiргi  карым-катынасымызды  толык  канаFаттандыратын 
сeздердiц сырткы жамылFышы болFаны бiз Yшiн кызыкты да, тац каларлык.
Ал  ендi  тYркi  т1лдершщ дауысты  жэне  дауыссыз  дыбыстарын тарихи-типологиялык  зерттеу  эдю- 
тэсiлдерiн  пайдалана  отырып,  жштеу  Yшiн  езге  де  т!лдш  зерттеу  эдiстерi  кемекке  келедi. 
Салыстырмалы-тарихи  зерттеу  эдiсi,  ретроспективтi,  ареалды  зерттеу  эдiстерi  тYркi  тiлдерiнiц 
-------------------------------------------------------------------  77  -------------------------------------------------------------------

Вестник КазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  1(51),  2015 г.
дауысты-дауыссыз  дыбыстарыныц  тарихи-типологиялых  жштелюш  нахты,  дэлелдi  ажыратуFа 
септiгiн  тигiзедi.  «Историко-типологические  исследования  могут  иметь  различный  объем  и  охват 
языков  от  одного  языка,  где  типологические  схождения  и  расхождения  выявляются  в  диалектах, 
представляющих  различные  степени  типологической  эволюции  данного  языка,  до  родственной 
группы языков,  основной задачей типологического  изучения которой является вскрытие общего типа 
структуры языков данной группы  и от типологии различных групп языков до типологии всех языков 
мира, имеющей конечную цель изучения -  разработку основ универсальной грамматики»  [1, 25  б.].
ТYркi  тшдершщ  дауысты  дыбыстарын  типологиялых  талдау  жекелеген  тшдердщ  адстраттых, 
субстраттых  ерекшелштерш  харастырумен  тыFыз  байланысты.  Негiзiнен,  тYркi  тiлдерiнiц 
фонетикасын терецдей  зерттесе,  адстраттых,  субстраттых хубылыстыц тYркi  тiлдерiнiц хайсысы  тYп 
негiз,  таза  тYркi  тш не,  эталон  тiлге  жахындайтынын  аныхтауFа  мYмкiндiк  бередi.  Десе  де,  бYгiнгi 
^ н д е   тYркi  тiлдерiне  ортах,  эталон  тшге  жахын  деп  жYрген  ерекшелiктер  бiрде  бiр  тiлдiц  жеке 
ерекшелiгi  бола алмайды.  Себебi тYркi  тiлдерiнiц барлыны да тYгелдей дерлiк  фонетикалых  езгерюке 
ушыраFан.  Мундай  езгерiстердiц  болуына,  бiрiншiден,  уахыт  факторы  эсер  етсе,  еюншщен, 
XOFамдых-элеуметтiк  жаFдай  да  эсер  етедь  Саяси  жаFдайдыц  эсерлерiнiц  де  тYркi  тiлдерiнiц  дамуы 
Yшiн  мол  болFанын  бiлемiз.  КырFыз  Fалымы  К.  Дыйханов  кезiндегi  саясат  тYркi  наречиелерiн  жеке- 
жеке  тш  децгейiне  кетерiп,  олардыц  ара-жштерш  ажыратхандыFын  “Кыргыз  тилинин  тарыхы”  атты 
ецбегiнен  керемiз  [3].  Эрине,  бiр  кездерi  В.Радлов  «наречие»  деп  атаFан  тYркi  тiлдерiнiц  барлыFы 
дерлш  жеке-дара  тiл  атанып,  бYгiнде  улттыхтш  дэрежесiне  кетерiлiп  отыр.  Бул  бiр  жаFынан  улт 
болып танылудыц бiрден-бiр  белгiсi жеке  тiл екендiгi турю  урпахтарын хуантханмен,  салдарыныц да 
аз болмаFаны, болмайтыны аных.
Н.А.  Баскаков тYркi тiлдерiн тарихи-типологиялых турFыдан талдауда осы тiлдердiц тарихи дамуы 
кезендерiндегi iшкi жэне сыртхы лингвистикалых факторлардыц эсерiнiц мол болFанын жазады.
Осылайша  тYркi  тiлдерiнiц  генетикалых  жэне  типологиялых  топтарыныц  белгiлi  бiр  этаптаFы 
даму  процешнде  наFыз  эталон  хурылым  аныхталады.  Осы  хурылымныц  ретроспективтi  даму 
фазалары  мен  жекелеген  тiлдiк  перспективтi  даму  децгей  аныхталады.  Осылайша  даму 
хронологиясын  да  белгiлеуге  болады.  Бiрах  турю  тшдершщ  фонетикалых  даму  хронологиясын  деп 
басып  айту  хиын.  Ол  есте  жох  ескi  замандарда  хурылFандыхтан,  бул  бiз  Yшiн  хиындых  тудырады. 
Десе  де,  Y-YIII  FасырдаFы  тYркi  тшдершщ  фонетикасын  непзге  ала  отырып,  белгш   бiр  тYЙiн 
шыFаруFа  да  болады.  Бiрах  бYгiнде  бутахтанып  кеткен  тYркi  тiлдерiнiц  фонетикалых  дамуы  былай 
болды деп нахты айтудыц езi -  кYPделi мэселе.
БYгiнгi  кYнге  дешн  турю  тшдершщ  аморфты,  флективтi,  агглютинативт  жYЙенi  бастан 
кешiргендiгiн  ескерiп,  фонетикалых  хурылымын, 
дауысты  дыбыстарыныц  тарихи-типологиялых 
жштелюш  аныхтаудыц  езi  хиындых  тудырса  да,  хазiргi  тYркiтанудыц  алдында  турFан  мэселелердщ 
бiрi.
Казiргi  тYркi  тiлдерiнiц  дауысты  дыбыстар  жYЙесiн  шартты  тYPде  алFашхы  хурылымына 
жахындату Yшiн мынадай типтерш ажыратып алуFа болады:
1
) 
OFыз тобындаFы тiлдердiц дауыстыларына  хатысты харастыру жYЙесiне;
2
) 
алтай типiндегi дауыстылар жYЙесi негiзiнде;
3) 
хыпшах тишндеп дауыстылар жYЙесi негiзiнде;
4) 
тува-тофалар тш н д еп  дауыстылар жYЙесi негiзiнде харастыруFа болады.
ОFыз  типiндегi  тiлдердiц  бет-бейнеш,  негiзiнен,  тYркiмен  эдеби  тiлiнде  кершю  тапхан.  Сонымен 
хатар  якут  т ш ,  халадж  тiлi,  езбек  тiлiнiц  OFыз  говорынан  байхалады.  Ал  эзiрбайжан  тш нде,  тYрiк, 
гагауз, чуваш тiлiнiц кейбiр белiктерi кiредi.
Кыпшах  тiлдер  тобына  бiрiншi  кезекте  хазах  тiлi,  ноFай,  харахалпах,  хырым  татарларыныц  тiлi, 
езбек тш н щ  хыпшах говорлары, татар, башхурт тiлдерi енедi.
Тува-тофалар тiлiне тува жэне тофа тiлдерi жатады.
Казiргi  тYркi  тiлдерiнiц  дауысты  дыбыстар  жYЙесiнде 
8
  немесе  9  дауысты  тембрлерi  бар.  Эр 
дауысты 2 немесе  3  артикуляциялых ерекшелiгiне сэйкес белгiленедi  (аныхталады).  Алтай жэне хазах 
тш нде 
8
  дауысты,  а,  о,  у,  и,  а,  °,  i,  й  жэне  а,  ои' э,  ио,  е,  ои,  э,  й°.  турюмен тш нде  9  дауысты  бар  деп 
есетеледк  а,  о, у,  и,  а;,  е,  °,  i,  й.
78

Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  1  (51),  2015 ж.
Огыз ranrepi жYЙесiндегi тшдерге дауысты дыбыстар 6ip-6ipiHe  квантитет бойынша карама-карсы 

жүктеу/скачать 6,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: