Атты халықаралық Ғылыми тəжірибелік конференцияның ЕҢбектері

248 

 

жақсартады,  жылдамдығын  және  жылдамдық  төзiмдiлiгiн  жоғарылатады,  сонымен  қатар, 

қорғаныста 

ойынның 

тиiмдiлiгiн 

арттырады. 

Айналмалы 

жаттығу 

үрдiсiн 

ұйымдастырудағы  тиiмдi  форма  болып  табылады  .  Айналмалы  жаттығу  күресшілерді 

дайындауда  кең  қолдануды  талап  етуiн  атап  өткен  жөн.  Бұл  әртүрлi  тәжiрибелердiң 

нәтижелерiмен дәлелденедi.[3] 

Осыған  орай,  бiздiң  жаттығу  бағдарламамыздың  кейбiр  кезеңдерiне  айналмалы 

жаттығуды  қолдану  ұйғарылды.  Жаттығу  жүктемелер  ағзаға  әсер  ету  деңгейiне  орай 

күресте былайша бөлiнедi: 

   -аэробтық бағыттағы күш-қуаттар (ЖСЖ=160-180 соққы/ мин); 

   -анаэробты  гликолитикалық  бағыттағы  күш-қуаттар  (ЖСЖ  180  соққы/мин 

жоғарыдан) 

   -алактатты-күштiлiк 

бағытындағы 

күш-қуаттар 

(қарқындылығы 

жоғары, 

ұзақтылығы 20 секундқа дейiн). Бiздiң экспериментiмiз барысында, ағзаға әсер ететiн күш-

қуаттардың  көлемi  есептеледi,  олардың  деңгейi  пульстық  режимнiң  мәлiметтерi  бойынша 

анықталып  отырды,  оны  экспериментке  қатысушылар  өздiгiнен  өлшеп  отырды.  16  айлық 

эксперимент екi кезеңде жүргiзiлдi. 

Сегiз айлық дайындық мезгiлiнiң 608 сағатының 320 сағаты (62,6% уақыты) пульстiк 

режимде  эксперименттiң  бiрiншi  кезеңiнде  150  соққы/мин-мен  жүзеге  асырылды.  Атап 

айтқанда ағзаның функционалдық жүйесiне әсер ететтiн кезде оның 44,7% аэробтық күш-

қуатқа тиiстi 39,3% араласқан күш-қуатқа тәуелдi және соңында 3,6% алактатты-күштiлiк 

бағытқа  тиiстi.  Эксперимент  туралы  бұл  бақылау  кезеңi  жарысқа  дейiнгi  және  жарыс 

мерзiмiне  келгендiктен,  уақыттардың  көп  бөлiгi  техниканың  элементтерiн  жетiлдiруге 

және  тактикалық  байланыстарға  бөлiндi,  осы  үрдiстерде  үйрету  түрлерi,  көрсету  мен 

түсiндiру сонымен қатар, жаттығуларды жақсылап меңгеру үшiн баяу режимдерде орындау 

орын алды.  

Эксперименттiң  бiрiншi  бөлiгiнде  баскетболшы  студенттер  15-25  бақылау  және 

ресми  ойындар  өткiздi.  Эксперименттiң  екiншi  бөлiгiнде  салыстырмалы  педагогикалық 

эксперимент  өткiзiлдi.  Ол  үшiн  30  шыныққандар  өздерiнiң  спорттық  деңгейiне  сай  екi 

топқа бөлiндi, оның бiрi бiздiң жасалған жаттығу бағдарламамызды оқуларының соңында 

қолданған,  ал  екiншiсi  бақылау  болған.  Ол  жаттығуларды  жалпы  берiлген  әдiстеме 

бойынша жалғастырды. Әр топтың құрамында 15 адамнан болды.  

Эксперименттiң  екiншi  бөлiгiнiң  ұзақтығы  бiрiншiсi  сияқты  8  ай  шұғылданушылар 

аптасына 8 рет жаттығып отырды (спорттық-сауықтыру лагерi жағдайында-10 рет). Екiншi 

бөлiктi  эксперимент  күресші  студенттердiң  жылдық  циклдық  дайындығының  әртүрлi 

кезеңдерiне келгендiктен, әдiстердi жасауда дифференциалды жеке жаймен келу керек едi, 

сонымен  қатар,  спортшылардың  дайындық  кезеңдерiнде  қойылатын  мақсаттар  мен 

шешiмдердi назарға алу керек.  

Атап  өткенiмiздей,  жаттығу  бағдарламасы  әр  оқулық-жаттығу  сабақтардың  соңғы 

жақтарында қолданылып отырды, оны орындау үшiн 20 минут уақыт бөлiнiп отырды, осы 

уақытта бақылау тобында жаттығушылар әдістерді лақтыру және иық арқылы лақтыруды 

орташа қарқынмен (ЖСЖ 140 соққы/мин төмен) орындап отырды. 

Сондықтан,  жаттығуға  бөлiнген  уақыт  мөлшерi  педагогикалық  классификация 

бойынша-650  сағат  (оқулық-жаттығу  жұмысының  үлкендiгiне  орай,  эксперименттiң 

бiрiншi бөлiгiне қарағанда қосымша)-екi топ үшiн бiрдей болды.[5] 

Жаттығу бағдарламасын құруда басты мақсаттар мыналар болды: 

1.  Жаттығулардың  жан-жақтылығы,  атап  айтқанда,  сол  немесе  басқа  да  дайындық 

кезеңiне сәйкестiгi. 

2.  Сабақтарды  жай  материалдық  тұрғыдан  қамсыздандыру,  атап  айтқанда, 

университеттiң күресші студенттерiн дайындау жағдайында қол жеткiзiлуi. 

Ауыспалы  кезең  кезiнде  бағдарламаға  аэробтық  бағыттағы  жаттығулар  енгiзiлдi-

тоқтатылмайтын  пульстiк  режимдегi  150-160  соққы/минутындағы  бiрiңғай  жүгiру,  ол 

мүмкiндiгiне қарай ашық ауада орындалды.  

Дене  дайындықтарына  арналған  бастапқы  кезеңде,  ол  уни-верситеттiң  Шымкент 

институтының  спорттық-сауықтыру  лагерiнде  өткiзiлдi,  эксперименталдық  топтың 

сыналушылары  күш-қуаттың  аэробтық  және  аралас  түрлерiн  орындады.  Дайындық 

249 

 

кезеңiнiң бiрiншi жартысында (маусым-шiлденiң басы)-аралас кезеңiнде қолданылатын тек 

аэробтық  түрде,  ал  екiншi  жартысында  (шiлде-тамыздың  басы)-араласқан  түрде,  бiрақ 

аэробтық  түрдегi  күш-қуатқа  тағы  да  өтедi.  Сабақтарға  жан-жақтылық  енгiзу  үшiн,  екi 

түрлi нұсқа қолданылды: 

1-нұсқа.  7-минуттық  жүгiру  (ЖСЖ=150-160  соққы/мин)-қатты  ойлы-қырлы 

жерлермен және үлкен қырлы жерлермен 6 минуттық жүгiру (трассаның әр 70-80 метрiне 

15  метрге  дейiн,  ЖСЖ=  160-180  соққы/мин)-7  минуттық  жүгiру  (ЧСС=150-160  соққы 

/мин). 

2-нұсқа.  5  минуттық  жүгiру  (ЖСЖ=150-160  соққы/мин)-сабақтардың  негiзгi  бөлiмi 

айналмалы  жаттығудың  түрi  бойынша  ұйымдастырылған.  Жаттығулар  төрт  жаттығу 

орнында орындалып отырды: 1-қорғаныс қозғалыстарын орындаудағы аяқтардың жұмысы; 

2-жерде  отырып  аяқпен  дене  бөлiгiн  кезек-кезек    көтеру,  3-жартылай  отырып  секiру;  4-

штанганың грифiн (10 кг) төменгi жағдайдан жоғарғы жағдайға көтеру-5 минуттық жүгiру 

(ЖСЖ=  150-160  соқ/мин).  Айналмалы жаттығу  кезiнде  әр жаттығу  орнындағы жұмыс  екi 

минуттай  болады  (ЖСЖ=150-160  соқ/мин),  демалу  үзiлiсi-30  секунд.  Сыналушылар  бiр 

айналым бойынша өтiп отырды. 

Жарысқа  дейiнгi  кезең  уақытында  (тамыз  айының  аяғы-қазан  айының  соңы) 

аэробтық  және  араласқан  түрдегi  күш-қуаттар  қолданылды.  Оның  басты  мақсаты 

техникалық  шеберлiктi  шыңдау  болып  табылады.  Сонымен  қатар  кезек-кезек 

бағдарламаның екi нұсқасы қолданылды: 

1-нұсқа.  Бастапқы  бөлiгiне  8  минут  iшiнде  көпірге  тұру  кешендi  жаттығудың 

орындалуы  кiрдi,  кейiннен  жаттығулардың  келесi  түрлерi  ұсынылды.  Әр  жаттығуды 

орындау уақыты-2,5 минут, демалыс үзiлiс-0,5 минут (ЖСЖ=160-180 соқ/мин). 

2-нұсқа. 8 минут iшiнде әдістердің әртүрлі кешендi үзiлiссiз жаттығу (ЖСЖ=150-160 

соқ/мин)  жүргiзумен  әдістерді  қолдануды  байланыстыру-жұпта  болғанда  бiр-бiрiн 

лақтыру. Әр жаттығуды орындау уақыты-2,5 минут, демалыс үзiлiсi-0,5 минут (ЖСЖ=160-

180 соқ/мин).  

Ал ендi соңында, жарыс кезеңiнiң барысында (қазанның ортасы-желтоқсанның аяғы) 

араласқан  бағыттағы  жаттығулар  қолданылды  (ЖСЖ=160-180  соқ/мин).  Бұл  кезеңдегi 

сабақтар  техникалық-тактикалық  шеберлiктi  жетiлдiруге  арналған  сабақтардың  екi 

нұсқасы қолданылды: 

1-нұсқа.  Ойын  алаңының  жанындағы  сызық  арқылы  тез  жүгiрiп  өту  жаттығуы-8 

минут;  байланыстыра  отырып  жеке  лақтырулар  жасау-3  минут;  бүкiл  алаң  бойынша 

прессинг ойынын қолдану толық құрамды жоспарлық ауыстырулар арқылы шабуылды 15 

секундқа дейiн қысқарту-7 минут. 

Жаттығу  бағдарламалардың  ұзақтылығы  128  сағат  болды  (47,7%-аэроботық  түрдегi 

күш-қуаттар және 52,3%араласқан түрде болады). Кезеңдер бойынша күш-қуаттардың ара-

қатысы  мынадай:  ауыспалы  аэробтық  түрдiң  100%;  дайындық-анаэробтықтың  75% 

араласқанның  25%;  жарысқа  дейiнгi-аэробтықтың  40%  араласқанның  60%;  жарыстық-

араласқанның  100%.  Эксперименттiң  екiншi  бөлiгi  кезiнде  жасөспiрiм  спортшылар  10-20 

бақылаулық және ресми ойындарға қатысты.[4] 

Эксперименттiң  барлық  кезеңдерiнде  жүргiзiлген  бақылау  өлшемдердiң  нәтижелерi 

6-кестеде көрсетiлген. 

1-кесте. 

Морфологиялық  көрсеткiштер,  функционалдық  өндiрiстiң  көрсеткiштерi,  18-19 

жастағы  күресші  студенттердiң  эксперименттiң  басы  мен  ортасындағы  арнайы 

дайындықтарының көрсеткiштерi 

 

Көрсеткiш

- тердiң код- тық 

белгiсi 

Эксперменттiк топ 

Бақылау тобы 

1-тексеру 

2-тексеру 

Айырмаш

ы-лықтардың 

дұрыстығы 

1-шi тексеру 

1 

2 

3 

4 

5 

Х1 

165,80+8,45 

173,6+8,50 

Р

<

0,05 

170,33+10,71 

250 

 

Х2 

50,61+8,83 

54,53+9,36 

Р

>

0,05 

54,33+7,42 

Х3 

6,80+1,80 

9,00+1,65 

Р

<

0,01 

8,2+1,41 

Х4 

89,63+23,88 

118,7+22,15 

Р

<

0,01 

110,92+17,50 

 

Х5 

189,1+7,5 

191,6+7,80 

Р

>

0,05 

191,13+7,84 

 

Х6 

13,67+2,74 

17,10+2,79 

Р

<

0,01 

16,86+2,49 

Х7 

2,59+0,55 

3,26+0,55 

Р

<

0,01 

3,21+0,45 

Х8 

51,18+5,87 

60,03+6,36 

Р

<

0,001 

57,82+4,28 

Х9 

1,07+0,1 

1,03+0,08 

Р

>

0,05 

1,09+0,06 

Х10 

1068+256 

1436+276 

Р

<

0,001 

57,82+4,28 

Х11 

556+148,6 

628+163 

Р

>

0,05 

709+141 

Х12 

0,65+0,23 

0,87+0,19 

Р

<

0,01 

0,62+0,23 

Х13 

2,03+0,74 

2,54+0,50 

Р

>

0,05 

2,48+0,67 

Х14 

1,70+0,95 

1,55+0,45 

Р

>

0,05 

1,42+0,47 

Х15 

0,21+0,11 

0,13+0,03 

Р

<

0,01 

0,21+0,10 

Х16 

1,61+1,29 

1,80+0,72 

Р

>

0,05 

1,87+0,61 

Х17 

3,50+1,91 

6,90+2,22 

Р

<

0,001 

3,25+1,19 

Х18 

5,11+2,14 

8,70+2,65 

Р

<

0,001 

5,12+1,38 

Х19 

0,836+0,340 

0,930+0,29 

Р

>

0,05 

1,06+0,28 

Х20 

78,70+16,98 

99,72+15,45 

Р

<

0,001 

84,16+14,67 

Х21 

4,09+0,14 

3,93+0,14 

Р

<

0,001 

4,14+0,18 

Х22 

10,31+0,59 

9,98+0,43 

Р

>

0,05 

10,41+0,49 

Х23 

326,73+51,7

7 

356,10+15,6

8 

Р

>

0,05 

338+11,06 

Х24 

40,33+8,95 

48,53+7,62 

Р

<

0,01 

41,46+5,50 

Х25 

33,41+256 

31,66+1,10 

Р

>

0,05 

34,77+2,39 

Х26 

38,46+8,2 

47,06+7,04 

Р

<

0,01 

37,4+5,15 

Х27 

1,76+0,33 

2,19+0,31 

Р

<

0,001 

1,99+0,16 

Х28 

0,27+0,03 

0,32+0,04 

Р

<

0,001 

0,30+0,1 

Х29 

31,54+24,78 

35,21+10,44 

Р

>

0,05 

33,86+11,17 

Х30 

70,34+36,68 

128,17+42,2

4 

Р

<

0,001 

59,46+24,40 

Х31 

101,97+41,1

2 

160,68+47,5

1 

Р

<

0,001 

93,32+28,30 

Х32 

16,30+5,45 

17,08+4,48 

Р

>

0,05 

19,00+3,59 

 

1-кестеде  көрсеткенiмiздей,  педагогикалық  эксперименттiң  алғашқы  8  айында  32 

көрсеткiштiң  10  деңгейiнде  өзгерiстер  болған.  Ехс  СО

2

  (абсолюттық  және  қатыстылық 

белгiлер),  алактаттық  О

2

-тұтынудың  деңгейлерi  анығымен  көрсетiлген,  сонымен  қатар  20 

метрлiк  кесiндiде  анықталған  О

2

-қарызы  мен  уақытының  максималды  деңгейi  де 

көтерiлген. 

Сонымен 

қатар, 

эксперименттiң 

бiрiншi 

бөлiгiнде 

аэробтық 

өндiрiстiң 

көрсеткiштерiнде анықталған өзгерiстер табыла қойған жоқ, атап айтқанда, О

2

 тұтынудың 

максимумы  (абсолюттық  және  қатыстылық  белiгiлер),  максималды  өкпенiң  тыныс  алуы, 

максималды О

2

-пульс, велоэргометрдегi жұмыстың жалпы уақыты және арнайы дайындық 

бойынша тестiлеу нәтижелерiнде де бола қойған жоқ. 

Сол  себептен,  8  айлық  тәжiрибе  мәлiметтерiнде  эксперименттiң  бiрiншi  бөлiгiнде 

айтылған  12-13  жастағы  жасөспiрiм  спортшыларды  жаттықтыру  туралы  ертеректе 

айтылған 

ұсыныстарды 

дәлелдейдi, 

ол 

спортшылардың 

ағзасының 

аэробтық 

қабiлеттiлiгiнiң  өркендеуiне  толығымен  әсер  етпейдi,  олар  факторлық  талдау  арқылы 

анықталғандай,  жасөспiрiм  күресшілердің  жұмыс  қабiлетiнiң  дене  құрылымында 

251 

 

анықтаушы  болып  табылады.  Факторлық  талдаудың  нәтижелерiн  зерттегенен  соң  және 

эксперименттiң  бiрiншi  бөлiгiнде  дене  жұмыс  қабiлетiнiң  көрсеткiштерiнiң  өзгеруiнде, 

жаттығу  бағдарламасының  екпiндiк  бағыты  функционалдық  мүмкiндiктердi  өркендетуге 

жасалған,  ол  аэробтық  өндiрiспен  тiкелей  байланысты.  Осы  себептен,  жасөспiрiм 

спортшылардың  аэробтық  және  анаэробтық  мүмкiндiктерiнiң  өркендеу  деңгейiне  әсер 

етуiн қарастыру туралы мәселе қойылды. 

Педагогикалық  эксперимент  18-19  жасар  студент-  күресшілерді  жаттықтыру 

үрдiсiнде  қолданылатын  бағдарламаның  тиiмдi  екенiн  көрсеттi.  Ол  аэробтық  пен  аралас 

бағыттағы  жаттығулар  негiзiнде  құралған  және  дайындықтың  осы  кезеңiнде,  сонымен 

қатар,  айналмалы  жаттығуда  қолданылады.  Жаттығулық  бағдарламаларды  орындау 

кезiнде,  аэробтық  өндiрiс  көрсеткiшiнiң  мөлшерi  -ОМП  дене  салмағының  бiрлiгiне 

шаққанда  17%-ға  өскен  (51,18-60,03  мл/кг).  Максималдық  белгiлердiң  абсолюттық 

көрсеткiштерi  26%-ға  жақсарған  (2,59-3,26  л),  өкпенiң  тыныс  алуы  34%-ға  (89,6-118,7  л), 

О

2

-пульс  25%-ға  (13,7-17,1  мл/уд),  лактаттық  және  жиынтық  О

2

-қарызы,  өкпенiң  тыныс 

алуы  қатыстылық  белгiлерiнiң  параметрлерi  (1,76-2,19  мл/кг),  О

2

-пульс  (0,27-0,32 

мл/соққы/кг), лактаттық (70-128 мл/кг) және жалпы О

2

-қарыздары (101-160 мл/кг) өскен.

 

 

Əдебиеттер 

 

1.

 

Алътшуллер Г. С, Верткин И. М. Как стать гением: жизненная стратегия  творческой 

личности.- Мн.: Беларусь, 1994.- 479 с. 

 

2.

 

Балабанов  И.  Т.,  Степанов  В.  Н.  Бюджетная  система  Российской  федерации.  -  СПб.: 

СПбТЭИ, 1995. - С. 10-15. 

3.

 

Барчуков И. С, Пенькоеский Е. А. Теоретические и практичес-кие основы физического 

обучения и воспитания студен-тов: Учебник / Под общ. ред. И. С. Барчукова. — М.: МГУК, 

1996. - 288 с. 

4.

 

Бачаев  Б.  Ц.  Педагогический  кбнтроль  и  инструментальный  контроль  при  обучении 

броскам в спортивной борьбе: Метод. разработки. - Л.: ГДОИФК, 1983. - 22 с. 

5.

 

Бачаев Б. Ц. Повышение технического мастерства борцов на основе совершенствования 

методов педагогического контроля: Автореф. дис. ... канд. пед. наук. — Л., 1986. — 22 с. 

6.

 

Белов В. С Строки из истории греко-римской борьбы. Новосибирск — Заринск: Издво 

«Алтан-кокс», 1999. — 70 с. 

 

ƏОЖ

 796.5 

 

ДЕНЕ ТƏРБИЕСІ МЕН СПОРТ САБАҚТАРЫНДАҒЫ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ОҢ 

МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ШАРТТАРЫ 

 

Оңалбек Ж.К., Төлепов Б.Қ., Алайдаров И.Қ. 

 

Аймақтық əлеуметтік инновациялық университеті 

 

Резюме

 

 

В данной научной статье описывается формирование индивидуальной личности учащихся на 

занятиях физического воспитания 

Summary 

 

This  research  paper  describes  the  formation  of  the  individual  personality  of  the  students  in  the 

classroom physical education 

 

Дене  тəрбиесі  мен  спорт  сабақтарындағы  жеке  тұлғаны  қалыптастыруда  жететін 

нəтижелер  бірнеше  шарттарды  сақтауға  тəуелді  болады.  Олардың  бірі  жанұяда,  оқу 

орындарында,  жұмыста,  ұжымдарда,  өнер,  баспасөз,  радио  теледидар  жəне  т.б.-да  іске 

252 

 

асырылатын,  яғни  адам  тəрбиесіне  бағытталған  басқа  да  əрекет  түрлеріне  спорт 

сабақтарының үйлесуі болып табылады. 

Спорт  сабақтарын  еңбектен,  оқудан,  қоғамдық-саяси  жұмыстардан  бөліп  тастасаң, 

олар кері тəрбие ықпалын беруі мүмкін. 

Екінші  маңызды  шарт  мінез-құлықтың  айқын  рухани-эстетикалық  негіздерін  үнемі 

басшылыққа  алу  болып  табылады.  Мұнда  үш  жақын,  бірақ  бір-біріне  ұқсамайтын 

көзқарастар  бар:  а)  белгілі  бір  əлеуметтік-эстетикалық  жағдайларда  тұратын  адамдарға 

арналған рухани-эстетикалық ережелер; ə) спортпен шұғылдануға итермелейтін жағдайлар; 

б) спортшы мінез-құлқының этикалық негіздері.[3] 

Спортпен  шұғылдану  барысында  жəне  оның  нəтижесінде  тұлғаны  қалыптастыруға 

арналған  сарынның  мəні  адамды  орнықтыру,  оның  əрекетінің  мақсаты,  ол  оны  қалай 

түсінеді.  Мінез  құрылады,  көбіне  спортпен  шұғылданудың  тəрбиелік  əсерін  анықтайды. 

Адам  денсаулықты  нығайтуға,  дене  дамуы  мен  дене  дайындығын  нығайтуға,  жұмыс 

қабілетін  арттыруға,  белгілі  бір  қимыл  əрекеттерін  меңгеруге  тырысып,  спортпен 

шұғылдануы  мүмкін.  Өзін-өзі  жетілдіру,  өзінің  қимыл  мүмкіндіктерін  басқа  адамдардың 

мүмкіндіктерімен салыстырып қарау мұқтаждығы түрткі болуы мүмкін. Жас адамды спорт 

сабақтарына  тартуға  болады.  Спорт  жекпе-жегінің  өзі  романтика,  оны  қимыл  əсемдігі, 

спортшының  ержүректілігі  мен  тартымдылығы,  өз  қабілетін  көрсету  мүмкіндігі  т.б. 

қызықтыруы  мүмкін.  Оқытушының  міндеті  спорт  сабақтарына  қызығушылық  себептерін 

орнатуға жəне педагогикалық сенімді сарынды қалыптастыруға ықпал етуден тұрады. 

Мінез-құлықтың  рухани-этикалық  мөлшерін  белгілі  бір  қоғамдық  қалыптасуды 

түгелдей ғана емес, сол сияқты кəсіби, оқу жəне басқа да қызығушылықтарымен біріккен 

адамдардың  мінез-құлқын  орнатады.  Спортшы  –  бұл  спортпен  жүйелі  айналысатын  жəне 

салауатты  өмір  салтын  сақтауға  өзінің  дене  жəне  психикалық  қабілеттерін  дамытуға 

тырысатын  адам,  ол  спорт  мінез-құлқы  –  адамдары  сыпайы,  құрметпен  қарауға,  өзінің 

спорттағы  қарсыластарын  құрметтеуге  синоним  екені  біледі.  Спортшы  кез-келген 

қимындықты жеңеді жəне қаншалықты үлкен болса да ол өзінің жетістіктеріне бір қалыпты 

қарайды.  Ол  шешімтал, қандай да  болмасын  өзін-өзі  игеруін  жоғалтпайды,  өзінің  алдына 

қойылған  міндеттерге  жетуде  табандылық  пен  ерікті  көрсетіп,  өз  мінезінде  шектен 

аспайды. Бұның барлығы спортшы атағын алғысы келгендердің барлығы тек спорт тəсілін, 

тактикасын, арнайы білімді  меңгеріп,  қажетті  дене  дайындығы  деңгейін қамтамасыз  етіп, 

спорт  нəтижелеріне  жетіп  қана  қоймай,  сондай-ақ  мінез-құлықтың  өзіндегі  дұрыс 

сипаттарын қалыптастырып, өзін сабақ, жарыс, еңбек ұжымында спорттың əдептік негізгі 

талаптарына сəйкес ұстауы керектігін білдіреді.[4] 

Аталған  шарттардан  басқалардың  барлығын  дене  тəрбиесі  жəне  спортпен 

шұғылданушылардың  жеке  тұлғасын  қалыптастырудың  оң  нəтижеге  жетуі  оқытушының 

жеке тұлғасының шешуші мəніне, оның əрекетінің бағыттығына, сол сияқты спортшының 

тұратын,  еңбек  ететін,  спортпен  айналысатын  қоғамдық  орта  мен  басшылық  жасайтын 

ақыл-ой райын көрсету қажет. 

Тəрбиелік жұмыс педагог қызметінің маңызды бөлігі болып табылады. Дене тəрбиесі 

мен  спорт  сабақтарында  ол  үлкен  маңызға  ие  болады.  Бұл  бірінші  кезекте  танымал 

спортшылар,  балалар,  жасөспірімдер  мен  бозбалалар  үшін  еліктеу  бейнесі  болып 

табылады. Жастар тек олардың спорт тəсілін ғана салып қоймай, сондай-ақ олардың мінез-

құлқы,  мəнері,  кейде  олардың  дүниетанымы  мен  көзқарастарына  да  еліктейді.  Əрбір 

тəрбиесіз  адам  қоғам  үшін  де,  ондағы  адамдар  үшін  де  ұнамсыз  жағдай.  Бірақ  тəрбиесіз 

спортшы  одан  бөлек  еліктеуде  кері  əсер  қалдырады.  Біздің  елімізден  тыс  шет  елдерде 

Қазақстан  Республикасының  спортшысы  Қазақстанның  өкілі  ретінде  қатысады.  Жарыс 

кезінде  ол  туралы  белгілі  қимыл  міндеттерін  шешетін спортшы  дейді.  Ол  əрдайым  спорт 

жекпе-жегі кезінде де жəне одан тыс өзінің мінез-құлқын қадағалап, қазақ азаматына лайық 

сапасын  көрсетуі  қажет.  Тең  жағдайларда  машықтану  сабақтары  мен  спорт 

жарыстарындағы жетістік көбіне спортшының ақыл-ойының дамуына, оның ерік күші мен 

көңіл-күйіне байланысты болады. 

Осы  айтылғандардың  соңғысын  толық  түсіндіндіру  керек.  Спорт  жарыстарындағы 

табыс  пен  жетістікке  жетпеудің  маңызды  шарты  спортшының  орнықтылығы  жəне  оның 

ақыл-ой кеңдігі болып табылады. Спортшы егер оның қарсыласының беделі күшті болса, 

253 

 

жекпе-жекте жеңе алмауы мүмкін. Қарсыластың жоғары титулыда спортшының санасына 

кері əсер жасамауын қадағалау керек. 

Ең маңыздысы өзі қабілеті жететін жақсы нəтижеге жетуі қажет екеніне көз жеткізуі 

тиіс. Ал, бұл ой жеңіске жеткізе ме, жоқ па, ол спортшыны қатты ойландырумауы керек. 

Табысқа деген толық сенімділік те жекпе-жекке кері əсер етеді. Өзіне қатты сенген 

алаңсыздық  əрдайым  қауіпті.  Спорт  сол  үшін  спорт  онда  жеңімпазды  алдын  ала  толық 

кепілдікпен айту мүмкін емес. Күптеген жағдайлар да болуы мүмкін. Бұндай жарыс кезінде 

ешкім  өз  тұрғысын  өзгерте  алмайды.  Бұл  кенеттен  пайда  болған  қиындықта  спортшы 

немесе команда олар жарысқа дейінгі дайындықта даярланғаннан да көп күш жұмсайды.[5] 

Жарыс  алдында  спортшының  жүйке  жүйесі  үлкен  жарты  шар  қыртысының  жеке 

бөліктерінің  тежелуінен қозу  жағдайында  болады.  Осының салдарынан  спортшының  өзін 

сендіруі  арта  түседі.  Кейде  ұсақ  дəйектер,  жеке  ескертулер  де  оның  психикасына  теріс 

немесе  оң  əсер  береді.  Спортшы  санасын  жарысқа  оның  өзінің  белсенді  қатысуынсыз 

дайындау  мүмкін  емес.  Өзін-өзі  айқын  көңіл-күй  жағдайына  келтіру  қажет.  Сезімсіз 

адамның əрекеті өнімді болмайды. Спортшы бəріне дайын болуы керек. Егер сөреге дейін 

сəл  уақытта  спортшы  жағдайын  нашар  игерсе,  онда  ол  терең,  ырғақты  демалып,  əуен 

тыңдап,  ойында  қарапайым  арифметикалық  əрекеттерді  орындап,  босаңсу  жаттығуларын 

жасап, өзін-өзі сендіру амалдарын пайдалану қажет. 

Өз жағдайын аутогенді машықтану мен оның көптүрлілігінің əдістемесін пайдалану 

қажет. Жарыс кезінде орындалатын қимылдарды, жұмсалатын күшті өзінің айқын санасын 

сақтау қажет.  

Спорт  жарыстарына  қатысарда  жəне  спортшы  жағдайына  жарыс  өтетін  жағдайдың 

əдеттегіден  тыс  жағдайы  əсер  етуі  мүмкін  (мысалы,  бой  жазуға  демалысқа  арналған 

орынның  болмауы,  нашар  жарықтану);  жарысты  бірінші  болып  бастау;  қарсыластың 

ерекшелігі  мен  əрекеті  басқа  адамдардың  əсері  (төреші,  көрермен,  командадағы 

жолдастары);  жарыс  тізімінің  бұзылуы;  жарыс  кезіндегі  сəтсіздік;  жарақаттар  салдары; 

турнир ережесін бағалаудағы қате, өз нəтижесін, қарсыласын дұрыс бағаламау т.б. əсер етуі 

мүмкін. 

Бұл жағдайда спортшыда кейде депрессия жағдайы басталып қорқыныш, шектен тыс 

толқу,  сенімсіздік  сезімі  болады.  Бұл  жағдай  өтіп  кетеді,  оны  бағындыратын  күш 

табылатынына сену қажет. Өзінің өнер көрсетуі арасындағы үзілістерде спортшы жарыстан 

алшақтауы қажет, бірақ кейде өзінің алдыңғы əрекеттерін талдап, келесі көрініс жоспарын 

ойша құруы керек. 

Бұл  тақырыптағы  айтылғандарды  қорыта  келе,  дене  тəрбиесі  мен  спорт 

сабақтарының  маңызды  міндеті  жеке  тұлғаны  қалыптастыру  болып  табылады.  Оқытушы 

əрекетінің барлық түрінің тəрбиелік шараларын ендіру жолымен жəне оқушының өзін-өзі 

тəрбиелеу  жолымен  жетеді.  Дене  тəрбиесі  мен  спорт  сабақтарындағы  жеке  тұлғаны 

қалыптастыруда  дұрыс  нəтижелерге  жетудің  негізгі  жағдайы  дене,  идеялық  саяси,  еңбек 

жəне  адамгершілік  тəрбиесінің  құралдары  мен  əдістерінің  оқушыларға  əсер  ету  бірлігін 

сақтау  міндеттейтін  кешенді  жұмыс  болып  табылады.  Сабақтардағы  жəне  спорт 

жарыстарындағы  жетістіктің  негізгі  шарттарының  бірі  спортшының  ақыл-ой,  ерік  жəне 

көңіл-күй жағдайын дамыту болып табылады. 

Əдебиеттер 

жүктеу/скачать 8,24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: