Атты халықаралық Ғылыми тəжірибелік конференцияның ЕҢбектері
жүктеу/скачать 8,24 Mb. Pdf көрінісі
|
378: 786.8 (575) БАЛАЛАР ХОРЫНЫҢ МУЗЫКАЛЫҚ ТƏРБИЕДЕГІ МАҢЫЗЫ Мейрбекова Р.Б. ХГТУ, Шымкент, Қазақстан
Резюме
Автор рассматривает вокально-хоровые возможности детского хора,исходя из возрастных особенностей детей.В связи с этим хоровой коллектив делится на три группы: младший хор ( 1-2 класс), средний хор (3-4 класс), старший хор (5-6 класс).Также в данной статье определена роль детского хора в музыкальный воспитаний учащихся
The authonr examines the vocal and choral opportunities children’s choir, izhodga of age characteristics of children in connection with this choir is divided into 3 groups: junior choir(1-2 grade),the average choir (3-4grade),senior choir(5-6 grade),also in this article defines the role of the children’s choir in the musical education uchgaschihsga
Халқымыз өзінің сан қырлы əншілік дəстүрін ғасырлар қойнауынан аялап-сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізді. Əр аймақтың, əр өлкеннің өзіндік əйгілі ұстаздары, əншілері, композиторлары, суырып салма ақындары өздерінің бойына сақтаған ата-бабаларымыздың музыкалық дəстүрін жас ізбасарларына, шəкірттеріне үйретіп,бойына сіңіріп,қалдырып отырды.Əн айту өнер бұрыннан келе жатқан өнер.Балалардауыстарын зерттеудегі көп еңбек сіңіргендер И.Левидов,Е.Алмазов, А.Содейка, А.Рябченко т.б. атауға болады. Көптеген зерттеушілер дұрыс əн айтуды тəрбиелеу олардың дауыстарын сақтау болып саналады дейді. Ал Т.Н. Овченникова əр түрлі жастағы балалардың əн айту ерекшеліктерін зерттей келе, дұрыс əн айтуды олардың табиғи дауыстарын сақтап, əрбір оқушының əншілік дауыстарын дамытуда қамтамасыз етеді деп көрсетеді. Осы мəселелер төңірегінде ғалымдарымыз И.Левидов, Т.Н.Овчинникова, Э.Б.Абдуллин, Р.Р.Джəрдемалиева, С.Ұзақбаева өз мəдениетін сипаттай отырып ой түйеді. Балалардың орындаушылық сипаты жас ерекшеліктеріне байланысты вокалдық орындау мүмкіндіктерімен тығыз байланысты. Міне осыған байланысты хор топтарын жас шамасына қарай үш топқа бөлеміз. -Кіші сынып хоры 1-2 кейде көбінесе 3 сынып оқушыларын қосуға болады; - Орта сынып оқушылары – орташалар хоры, бұған 3-4 сынып, кейде 5 сынып
227
оқушыларын қосуға болады. - Үлкендер хоры, бұған 5-6 сынып оқушылары, əсіресе қыз балалардың қатысуына болады. Мұндай топтарға бөлудегі негізгі мақсат: балалардың даусындағы болатын мутациялық кезеңін еске ала, даусының өсуі мен қалыптасуына зиян келтірмеу. Екіншіден балалардың жас ерекшеліктеріне яғни мазмұнының олардың ой - өрісіне лайық болуы, дауыс диапазондарына сай, дəл келіп кейде мектептің, ондағы сыныптардың, оқушылардың санына байланысты. Сонымен, адамның дауыс аппаратын сапалы түрде қолдану керек деушілер дұрыс əн айту тəрбиесі деген болжамға келген ғалымдарымыз Н.Левидов, А.В.Рябченко т.б. Оқушылардың музыкалық дамуын вокалдық өнері арқылы жүзеге асыруға болады. Мұндай музыка мұғалімі мамандығына қойылар талап көп.Бұл шеберлікті талап етеді. Зерттеудің мақсаты: Балалар даусының ерекшеліктері арқылы, балалардың музыка пəні: Дауысты вокалдық техникалық жағынан жетілдіру жəне əн айту шеберлігін арттыру ережелерін пайдалана отырып,дауысты вокалдық техникалық жағынан жетілдіру,қолдана алу; -
балалар даусының мутация кезіндегі ерекшеліктерін зерттеу; -
вокалдық музыка арқылы оқу тəрбие процесіндегі іс-шараларды өткізу; Балалар дауыстарының теориялық негіздері. Бала даусының ерекшелігі жəне оның өсіп жетілуі.Қазіргі кезге дейін тəжірибеде балалар үні, кіші жастағы (10 жасқа дейін) балалар даусы əнші тенор ерлер даусының жоғары регистрде бас резонаторының искусстволық жасанды жай жасанды таза дыбыс мүшелері үлкендердің дыбыс мүшелерінен өзгешелеу, яғни өте нəзік, көлемі жағынан да кішілеу болады. Балалардың көмекей (гортань) үлкендердің көмекейінен екі есе кіші, ал дыбыс желбезегі (голосовая связка) үлкендерге қарағанда 4 есе даусы өте ашық, жоғары, жеңіл де нəзік болады. Сонымен қатар жасы кіші болғандықтан, демі тез бітіп қайта –қайта дем алады. Əсемдік сезімін дамыту,көркемдік талғамын табиғатын, оның байлығын қастерлеуіміз керек.Жастардың музыкаға деген ынтасы мен сүйіспеншілігін əнге деген қызығушылығын артырып, олардың музыкалық қабілеттерін ( есту, ырғақ, есте сақтау қабілетін) эстетикалық талғам сезімдерін дамытуға үйретуіміз керек. Үйірме қатысушы балалардың музыкалық ынтасы болуы керек. Хор балалардың бірге əн салуын біріктіреді.Хор өнерінде Л.Хамиди, М.Төлебаев, Е.Брусиловский, Қ.Қожамияров, Б.Байқадамов т.б композиторлар өз үлестерін қосты. Балалардың белгілі орындаушылық қабілеті болады,музыкалық сауатты, ал біреулері музыкаға немқұрайлы қарайды.Балалар хорының орындаушылық сипаты жас ерекшеліктеріне байланысты. 7 жастағы балалардың жұмыс диапазоны бастапқа сабақтарда прималық зонаман тең болады жəне «ре - ля» нотасымен. Мектепте немесе мектептен тыс мекемелердегі хор үйірмелері хор мəдениетін көтеріп, дамыту жолында, оқушыларға музыкалық- эстетикалық тəрбие беруде көмектесуді өзінің алдына міндет етіп қояды. Осы бағытта үлкен ұйымдық жəне тəрбиелік ,методикалық жұмыс жүргізеді : вокальдік- хорлық тəрбие берудің жəне оқытудың барлық мəселелері жөнінде мектептің хор коллективтерінің басшыларына, мұғалімдерге нұсқау береді, хор коллективтерін мерекелік концерттерде шығу үшін құрама коллективке біріктіреді,əн-күй мерекелерін ұйымдастырады. Хор бастауыш сынып пен ортаңғы сынып жастарындағы қыздар мен балалар хоры (1-3, 4-5 сыныптар), ортаңғы сынып ( 5-10 сынып),ер балалар хоры (1-2, 3-4 сынып) бола алады.Төменгі жəне ортаңғы сынып жастарындағы қыздар мен балалардың хоры хор ұжымы əн ұйымдастырудың əдеттегі түрлері болып саналады. Кейбір мəдениет үйіндегі, Оқушылар сарайындағы хор үйірмелері (8-11 сыныптар) Арасындағы аралас хорлар бар. Көбіне мұндай хорлар ересек қыздар мен ер балалардан құралады. Вокальдық-хорлық жұмыстардың міндеттері мен əдістері ортаңғы жəне ересек жастағы балалар хоры үшін көрсетілген дағдылар мен шеберліктерді нығайтып, дамыту болып табылады. Хордың жетекшісінен жас өспірімдер мен қыздардың əлі жетіле қоймаған даусына зер сала қарауы қажет. Барлық жас өспірімдерге шағын диапазонды – шеткергі дыбыстарды -жоғарғы жəне төменгі дыбыстарды жиі қайталамайтындай – қолайлы тесситуралы октава шектеріндегі бір партияны тапсырған жөн болады. Акселерацияға байланысты жастық өзгерістер оқушылардың бойында он бірінші жаста байқалады. Осы кезде əсіресе ер балаларға ерекше назар аудару жөн, өйткені 228
оларды дауыс ырғағының өзгерісі тез байқалады : кеңірдегінің шұғыл қызаруы, сілекей шырыштарының мол болуы, дем алу фунциясының бұзылуы, октаваға дауыс диапазонының өзгеруі көбірек көрінетіні мутация белгілері айқын білінеді. Жетекші ұл балалардың дауысындағы өзгерістерді қадағалап, оларды дер кезінде басқа партияға ауыстыруға, ал сырқат болған жағдайларда жалпы оларға əн айтуға тыйым салу керек. Даусы жаңа сапада байқалысымен аралас хорға тартуға болады. Балалардың əнге ыңғайлы дауысын дамытуға жұмсақ мейлінше қолайлы ықпал жасайды. Кіші жастағы оқушылар үшін қатты бастау қажет емес. Ортаңғы жəне жас өспірім жастағы оқушылар үшін қаттылық жеке мəнерлік тəсіл ретінде орын ала алады. Қаттылықты үнемі қолдану тыныс алудың бір қалыпты жұмысын бұзады, дауыс байланыстарына теріс ықпал етеді. Баланың музыкалық даму дəрежесімен атап айтқанда диапазоны ( жоғарғы жəне төменгі дыбыс ) мен даусының сипаты жəне тембірімен жетекші мейлінше зейін салып, кеңінен танысуы қажет. Сондықтан жетекші күні бұрын бірнеше ең қарапайым жəне көп тараған əндерді белгілейді. Егер ұсынылған əндерден қатысушыған бірде- бірі таныс бомаса, онда оған шағын музыкалық жаттығу ұсынылады. Əнді айту немесе түрлі дыбыстардан бастап жаттығу жасау, жетекшіге бір мезетте қабылданушының естуі мен музыкалық қабілеттілігін тексеруге көмектеседі. Қабылданушы аспаптарда бір ойналған əуенді немесе қайталауға тиіс шағын мелодиялар мен жеке дыбыстарды кейін қайталауы керек. (Егер оқушы кіші хорға қабылданатын болса , онда бұл мелодиялар 3- 4 дыбыстан, егер ортаңғы хорға қабылданса, онда 4-6 дыбыстан құрылуға тиіс). Бұдан гөрі толығырақ тексеріп көру үшін кіші жастағы оқушылар үшін аспапта бір кезде 2 дыбысты, ал ересектер үшін 3 дыбысты ойнап, олардан осы дыбыстардың əрқайсысын жеке əнге қосуды сұраған жөн. Кіші хорда хорды екінші жəне бірінші дауыстарға бірден бөлуге болмайды, өйткені ең алдымен коллективте бір дауыста таза əндете білуді қалыптастырудың маңызы зор. Мұны жеке- дара тыңдап көру негізінде сабақтардың тұрақты 2-3 айы өткеннен кейін жасаған жөн. Екінші дауыста кіші хорда есту қабілеттілігі дамымаған балаларды анықтап алуға болмайды. Хорға қабылданатындардың орташа саны 60-70 адамға болуы тиіс. Үлкен хорда көп тапсырмадан, қарқында дыбыс шығарудан сескенбеуге болады. Бұл хорға қабылдау жыл сайын оқу жылының басында өткізіледі. Жаңадан қабылданушыларға арнайы дайындық топтары ұйымдастырылады. Бұлар да өткен жылғы қабылданушылармен қосылуына бұрын 3-4 ай сабақ оқиды. Хорға қабылдаушылардың əрқайсысына арнаулы дəптер толтырады. Мұнда оның туған жылы, метебі, сыныбы, үй адресі, даусы мен сапасы,мінезінің ерекшеліктері (самарқаулығы, эмоциональдылығы, белсенділігі) туралы жазылады. Бұл оқушының өсуі мен даусының жетілуін қадағалау үшін ғана емес, сондай-ақ мектеп жəне ата-аналармен үнемі байланыс жасап, үйде де, мектепте үлгерімі мен тəртібін қадағалау үшін қажет. Хорға қатынасушылардың дауыс жетілуін үнемі бақылап отыру үшін магнитофоннның болғаны пайдалы. Бұл вокальдық ести білуге тəрбиелеуге көмектеседі. Əдетте, хор коллективтері аптасына екі рет сабақ оқиды: кіші хор1 1 / 2 сағат, ересек 2-3 сағат. Сабақтың орта кезінде үзіліс жасау керек., ал үш сағаттық сабақтарда екі рет үзіліс қажет. Вокальдық- хор дағдыларына баулығанда əнді шырқап айтуға елеулі мəн беріледі. Əнді шырқауда енгізілген жаттығулар дауысты қыздыра түспей, сондай- ақ барлық вокальдық - хор дағдыларын бекітіп, нығайта түсу одан гөрі маңыздырақ. Бұлар қарапайым, бірақ музыкалық жағынан қызықты болуы тиіс; осы мақсатпен үйреніп жүрген əндерден үзінді пайдалану дұрыс. Жетекшінің басты назары ноталарды игеруде жəне ырғақты ести білуін дамыту негізінде сольфеджиолау дағдысын дарытуға бағытталуы тиіс. Мұнда дыбыс шығуының сапасын, оқушылар əн салған кезде интонацияның тазалығын мұқият қадағалаған жөн (сольфеджио, демеп əндету, дыбыс қатарлары, үш дыбысты, интервалдар). Хорға қатынасушылар музыкалық сауат жөніндегі сабақтарда да кез келген жаттығуды əн дбысымен орындауға қажет. 229
Музыка пəні мұғалімі оқушылардың тыңдай білушілік мəдениетін, олардың ой- өрісін кеңейтуді алдын ала қарастыруы тиіс. Хор колективін үйретіп, тəрбиелеуде жетекшінің түсініктемесі белгілі орын алады. Қысқаша түсіндіру балалардың алдында композиторлардың əндерінің мазмұнын, көне халық əндерінің ерекшеліктері мен олардың сол дəуірмен байланысын толығырақ аша түседі, классикалық шығармалардың жоғары көркемдік сапаларын тереңірек түсінуге көмектеседі. Бұл түсіндірулерден оқушылар композиторлардың өмірі мен твочествосы туралы, олар өмір сүріп, еңбек еткен заман туралы, олардың музыкалық тілінің характері мен ерекшеліктері туралы танысады. Концерттерге, опера театрларына баруды жиі ұйымдастырып тұру, музыкалық кионфильмдер көру өте пайдалы. Музыканы үнемі тыңдаумен ұштастырылған хормен орындауға белсене қатынасу хорға қатынасушылардың толық, құнды музыкалық- эстетикалық жағынан өсуін көмектеседі. Концерт беру коллективті белсендіре түседі, үйренген шығармаларды орындауда жауапкершілікті арттырады, тыңдаушылардың алдында эстрадада əндерді мəнерлі де жігерлі орындау дағдысын дарытады. Оқу- тəрбие міндеттерін атқаруда репертуар мен жұмыс əдістерінің шешуші маңыз беріледі. Дұрыс жəне шебер таңдалып алынған репертуар коллективтің музыкалық жəне əн айту мəдениетін көтеру мүмкіндігін арттырып ғана қоймайды, сондай- ақ едəуір дəрежеде оқушылардың жан-жақты дамуына, олардың адамгершілік көзқарастарының, мінез-құлқының қалыптасуына, эстетикалық талғамының тəрбиеленуіне жол ашатын болады. Міне, сондықтан да жетекші тəрбиелік жағынан да, əдеби-музыкалық сапасы жағынан да,сондай –ақ коллективтің жас ерекшеліктерін сай болуы жағынан да ең жоғары талап қоя отырып, үйретуде шығарманы мұқият қарап көруге тиіс. Əдебиеттер 1.
2.
В.А. Сухомлинский. Балағажүрекжылуы. — Алматы, 1976. 3.
Обухова Л.Ф Возрастная психология. — М., 1999. 4.
Райс Ф. Психология подросткового и юнешеского возраста. — СПб., 2000. 5.
Караковский В.А. О подростках. — М.: Педагогика, 1970. 6.
Б.Жакеева Хор үйірмесімен жұмыс Алматы Өнер 1988 7.
Ильин Е.Н. Пугь к ученику. — Москва: Просвещение, 1988. 8.
Дубровский А.А. Открытое письмо врача учителю. — М.: Просвещение, 1988. 9.
Фридман Е.М. Изучение личности учащегося и ученических коллективов. -М.: Просвещение, 1985. 10.
Т.Сабыров. Балаларғаақыл-ой тəрбиесінберудіңкейбірмəселелері. — Алматы, 1977. 11.
12.
Никитин Б.А., Никитина А.П.. Мы и наши дети. — М.: Московский рабочий, 1988. 13.
А.Г. Хрипкова. Ұлесейсе, қызөссе. — Алматы, 1988. 14.
ХарламовИ.П. Педагогика. — М.,1990. 15.
Р. Қоянбаев. Тəрбиетеориясы. — Алматы, 1991. ƏОЖ 796.5 ЖАС ВОЛЕЙБОЛШЫЛАРДЫҢ ДЕНЕ ҚАСИЕТТЕРІН СИПАТТАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Оңалбек Ж.К., Байсейтова А.Б., Алайдаров И.Қ. Аймақтық əлеуметтік инновациялық университеті, Шымкент, Қазақстан Республикасы
Резюме
В научном статье расмотрен особенности физических качеств у занимающихся юнных волейболистов
230
In a scientific article examined especially in dealing with the physical qualities of volleyball players Дене қасиеттерін даярлаудың жалпы міндеттері: а) денсаулықты нығайту, дене қасиеттерінің дамуына жəрдемдесу; ə) негізгі қимыл қасиеттерін – жылдамдықты, күшті, төзімділікті, иілгіштікті, координациялық қабілеттерді дамыту; б) өмірлік маңызы бар қимыл дағдыларын жəне жүгірудегі, секірулердегі, лақтырулардағы, акробатикадағы жəне т.б. жетілдіру; в) тірек-қимыл аппаратын, сондай-ақ арнайы тапсырмаларды орындағанда жəне ойында волейболда негізгі күш түсуге ұшырайтын бұлшық ет топтарын нығайту болып табылды. Жылдамдық пен күшті, төзімділікті, иілгіштік пен жүруде, жүгіруде, секірулерде, лақтыруларда орындалған координациялық қабілеттерді дамытуға арналған жаттығулар орындалды. Сонымен қатар жіліншік-табан, тізе, иық жəне білезік буындарының, бұлшық еттердің жəне т.б. белгілі бір топтарының байланыстарын нығайтуға арналған жаттығулар да орындалды.[4] Арнайы дене қасиеттерін даярлаудың міндеттері: а) волейбол үшін спецификалы қимыл қабілеттерін (жылдамдық-күш қасиеттерін, жылдамдық мүмкіндіктерін, төзімділікті) дамыту; ə) ойын техникасын меңгеру үшін қажетті арнайы координациялық қабілеттерді дамыту;
б) волейболшылардың тактикалық əрекеттерінің табыстылығын қамтамасыз ететін қасиеттерді (орын ауыстыру шапшаңдығы, секіргіштік) дамыту болып табылды. Арнайы дене қасиеттерін даярлаудың негізгі тəсілдері волейбол ойыны үшін спецификалы дене қасиеттерін дамытуға мүмкіндік берген арнайы-даярлық жаттығулары болды. Оларға: қимыл реакцияларының жəне бағыт алудың жылдамдығын, бақылағыштықты, жауап əрекеттері мен орын ауыстырулардың жылдамдығын, секіргіштікті, статикалық қалыптан қозғалысқа жəне жылдам орын ауыстырғаннан кейін тоқтап қалуға жылдам көшу ептілігін, ойынның негізгі техникалық тəсілдерін орындауға қатысатын бұлшық еттердің күшін жəне қысқаруының жылдамдығын дамытуға арналған жаттығулар жатты. Сонымен қатар іші толтырылған, баскетбол, теннис доптарымен, скакалкамен, резеңке амортизаторлармен акробатикалық жаттығулар, арнайы іріктеп алынған ойындар мен эстафеталар қолданылды. Күшті жəне жылдамдық-күш қасиеттерін дамыту үшін жалпы қабылданған əдістер мен əртүрлі авторлар жасап шығарған, күшке бағытталған күш салуларды нормалау қолданылды [3]. Жылдамдықты дамытқан кезде көбінесе қайталама əдісі қолданылды. Жаттығулар шектіге жақын, максималды жəне одан асып түсетін жылдамдықпен орындалды. Көзбен көретін сигналға жауап беру тапсырмалары жəне жекелеген қимылдар мен тапсырмалардың жылдамдығына тапсырмалар, доп жылдамдығын арттыра отырып, доптың аяқ астынан пайда болуымен, қашықтықты қысқартумен байланысты болып келген жаттығулар орындалды. Аталған зерттеуде алға қойылған міндеттерді орындау, біздің пікірімізше, жас волейболшылардың дене қасиеттерін даярлаудың проблемалық аспекттері үшін маңызға ие.
Зерттеу нəтижесінде алынған мəліметтер бұрынырақта да белгілі болған мəліметтерді растауға жəне жас волейболшылардың дене қасиеттерінің дамуының, жарыс əрекетіндегі қимыл белсенділігінің даму деңгейі жəне дене қасиеттері даярлығының құрылымы туралы ғылыми түсініктерді кеңейте түсуге мүмкіндік берді. Осымен қатар, біздің зерттеуіміздің нəтижелерінің негізінде жəне жоғарыда аталған проблемалық мəселелерді шешудің негізінде жас волейболшылардың дене қасиеттерінің даярлығы процесін бағдарламалауды іс жүзінде апробациялау мүмкін болды.
231
Алайда, Ресейде жəне шет елдерде жарияланған ғылыми-əдістемелік əдебиетті талдау көрсетіп отырғанындай, ғылыми зерттеулер мен əдістемелік нұсқаулардың көпшілігі ересек волейболшыларға, жəне де əдетте білікті волейболшыларға қатысты болып келеді. Жас волейболшылардың дене қасиеттерін зерттеу жылдамдық, күш, төзімділік жəне координациялық мүмкіндіктер көрсеткіштерінің даму деңгейін анықтаудан тұрды. Спорттың алуан түрлеріндегі, оның ішінде волейболдағы спортшылардың дене қасиеттерінің даму деңгейін жəне құрылымын зерттеу ғалымдар мен мамандар үшін тұрақты қызығушылық тудыруда. Бұл спорттық жетістіктердің өсуімен жəне осы қасиеттерді дамыту мен жетілдірудің тиімді əдістерін іздестірумен байланысты болып отыр. Алайда, əдебиет көздерін ретроспективалық талдау көрсетіп отырғанындай, көбіне көп бұл жұмыстар жалпы теориялық тұрғыда жасалған, олардың практикада қолданылуы қиынға соғады. Жүзу велосипед спорты, жеңіл атлетика секілді жəне т.б. көбінесе циклдік спорт түрлерінде аталған мəселе жақсырақ зерттелген. Ал енді жас волейболшылардың дене қасиеттерінің деңгейін зерттеулер өте аз, ал жарияланымдарда бар материалдар өте шашыраңқы, бұл жарияланған мəліметтерді жүйеге келтіруді жəне пайдалануды қиындата түседі. Жас волейболшылардың дене қасиеттерінің біз жасап отырған мəселесі бойынша зерттеулердің қатарында осыларда аталған мəселемен байланысты бірқатар мəселе фрагментарлы қарастырылатын шамалы жұмыстар, оның ішінде Н.Е.Александрованың, В.П.Пелипактың, Ю.Д.Железняктың, А.Н.Касаткиннің жəне басқа авторлардың еңбектері бар. Мысалы, Н.Е.Александрованың диссертациялық жұмысында жəне бірқатар басқа да жарияланымдарында соматотипологиялық сипаттамалардың негізінде жас волейболшыларды спорттық іріктеп алудың критерийлері қарастырылады . Қимыл əрекетінің жас ерекшеліктері бойынша əдістемелік нұсқауларды қос авторлармен бірге В.П.Пелипак жасап шығарды . Жаттықтырушыларға арналған оқу құралын Ю.Д.Железняк жасап шығарған. Əртүрлі жылдары А.Н.Касаткин мен Г.Максименконың, К.И.Магомедов пен В.И.Кущтың жұмыстары жарияланған, бұларда жас волейболшыларды жаттықтыру мəселелері қарастырылған. В.М.Сероштан жас волейболшылардың спорттық- педагогикалық шеберлігін оперативті педагогикалық бақылауға қатысы бар
диссертациялық жұмыс орындаған. Əртүрлі жылдары, техника элементтері мен бастапқы жаттығуды суреттей отырып, волейбол ойынын танымал етуге бағытталған бірқатар жұмыстар басып шығарылған . Атап өтілген жəне басқа да жұмыстар, сирек жағдайларды қоспағанда, өткен ғасырдың 70-80-ші жылдарында басылып шыққан. Ғылыми жəне əдістемелік жұмыстардың ішінен жас волейболшылардың даярлығының құрылымын жасап шығаруға қатысы барлары табылмады. Осыны басшылыққа ала отырып, жас волейболшылардың даярлық құрылымы мəселесін жəне дене қасиеттерін дамытудың əдістемесін ғылыми негіздеудің қажеттігі өзекті жəне айтарлықтай теориялық жəне практикалық маңызы бар болып көрінеді. Аталған мəселелер бойынша білімдер жас волейболшылардың оқу-жаттығу процесінің мақсатын, міндеттері мен мазмұнын ой елегінен өткізуге педагогикалық амал, тəсілдерді қалыптастыруға мүмкіндік береді [5]. Зерттеу барысында констатациялаушы жəне табиғи ашық педагогикалық эксперименттер жүргізілді. Констатциялаушы экспериментте алынған мəліметтер жас волейболшылардың жарыс ойындарындағы қимыл белсенділігін анықтауға, жас волейболшылардың дене қасиеттерінің даму деңгейін зерттеуге, волейболшылардың жарыстағы əрекеттерін қамтамасыз ететін, ең маңызды физиологиялық қасиеттері мен қимыл қабілеттерін анықтауға, олардың дене қасиеттері даярлығының құрылымын анықтауға мүмкіндік берді. Констатациялаушы эксперименттің нəтижелері дене қасиеттерін даярлау процесін бағдарламалаудың алгоритмін жасап шығаруға жəне ғылыми негіздеуге, табиғи ашық педагогикалық экспериментте жас волейболшылардың дене қасиеттерінің даярлығын жетілдірудің əдістері мен тəсілдерін пайдалануға негіз болып қызмет етті. Жас волейболшылардың жылдамдық қабілеттерінің деңгейі зерттеуге қатысқан спортшылар əдеби мəліметтерге сəйкес келетін нəтижелер көрсетті деп айтуымызға мүмкіндік береді. Барлық тест тапсырмалары жылдамдық қасиеттерін тестілеу туралы 232
фундаменталдық теориялық түсініктерді ескере отырып іріктеп алынды жəне реакция жылдамдығының, бірлі-жарым қимылдың шапшаңдығының қимылдардың максималды мүмкін болатын жиілігінде көрініс табуымен негізделді. Алынған нəтижелерді талдау көрсетіп отырғанындай, жол қозғалысы жылдамдық мүмкіндіктерінің жеткілікті деңгейіне ие. Зерттеу барысында алынған мəліметтерді қолдану мүмкіндігін талдай отырып, жылдамдық қабілеттерінің (шапшаңдықтың) көрініс табуы жасқа да байланысты екендігін ескеру қажет. мəселен, қимыл реакциясының уақыты 13-14 жасқа қарай ересектердің көрсеткіштеріне жақындайды, ал 15-16 жастан бастап осы көрсеткіштің шамасы төмендей бастайды, бұл волейболшылар үшін маңызды болып табылатын осы қасиетті дамытуға жəне сақтауға акценттелген көңіл қою қажеттілігін тудырады. Осылардың негізінде қарапайым жəне күрделі қимыл реакцияларының латентті уақыты жатқан жылдамдық қасиеттерінің өсімі айтарлықтай дəрежеде жаттығудың қолданылатын тəсілдеріне байланысты болып келеді. Жаспен өзара байланысты қимылдар жиілігінің көрсеткіштері де осылайша көрініс табады, бұл ретте волейболшының осы қасиетінің ең көп өсімі 15-16 жасқа қарай байқалады, ал одан кейінгі жас кезеңдерінде тіптен жылдамдық өсу қарқындарының толық тұрақтануына дейін баяулау жүреді. Жылдамдық қасиеттері жас волейболшылардың арнайы даярлығының аса маңызды факторларының бірі болып табылатындығын ескере отырып, олардың дамуына жаттығу процесінің барысында үнемі назар аударып отыру керек. Ғылыми зерттеулерде жəне арнайы əдістемелік əдебиетте жекелеген бұлшық ет топтарының да, олардың көпшілігінің де күш мəліметтері келтіріледі. əртүрлі авторлар бұлшық еттердің 18-ден 24-ке дейін тобын зерттеген. Біздің зерттеуімізде, салыстырмалы күштің шамасын есептей отырып, дененің екі бөлігінің де 20 бұлшық ет топтарының күші өлшенді. Дененің аттас буындарында оң жəне сол жақта орналасқан жекелеген бұлшық ет топтарының салыстырмалы күшінің көрсеткіштері арасында, жамбас пен балтырды жазғыштарды қоспағанда, анық айырмашылықтар ттабылмады. Осы бұлшық еттердің оң жақтағы күші сол жақтағыға қарағанда анық жоғары болып шықты. Полидинамометрия нəтижелері дененің бір бөлігінің бұлшық еттер тобының күшін, ал жамбас пен балтырда ең күшті, көбінесе итерілетін аяқтың күшін өлшеуді ұсынуға мүмкіндік береді. Жазғыштар мен бүккіштердің салыстырмалы күшінің деңгейіндегі, сонымен корреляциялық байланыстардың қосынды күшпен тығыздығындағы айтарлықтай айырмашылықтар волейбол ойынының техникалық тəсілдерінің көпшілігінің спортшы денесіндегі жекелеген буындардағы жазатын қимылдар кезінде орындалатындығымен түсіндіріледі, ал бұл, өз кезегінде, жазатын бұлшық еттердің күшінің дамуына ықпал етеді. Функциялық əртүрлі бұлшық ет топтарының салыстырмалы күш көрсеткіштерінің өзара жəне қосынды көрсеткішпен анықталған корреляциялық өзара байланыстары олардың негізгілерін, жетекшілерін анықтауға мүмкіндік берді. Салыстырмалы күштің шамасы бойынша осындай болып иықтың, жамбастың, дененің, балтырдың бұлшық ет топтары жəне табанның бүккіштері болып шықты. Жас волейболшылардың даярлығының əртүрлі жақтарын зерттеу барысында бұлшық ет топтарының күшінің деңгейі мен жылдамдық пен күш қабілеттерінің көрсеткіштері, негізгі бұлшық ет топтарының күші мен дене қасиеттерінің даму көрсеткіштері, жылдамдық пен күш көрсетіштері арасындағы, негізгі бұлшық ет топтарының қосынды күші мен жылдамдық пен күш мүмкіндіктерінің көрсеткіштері арасындағы жұптық корреляция коэффициенттері есептеп шығарылды. Адамның дене қасиеттерінің дамуы адамның дене күшінің қорын айтарлықтай дəрежеде анықтайтын, организмнің морфофункционалдық қасиеттерінің кешені ретінде анықталады. Жасөспірімдер мен бозбалаларға қатысты дене қасиеттерінің дамуы өсіп келе жатқан организмнің құрылымдық-функционалдық қасиеттерінің қалыптасу процесі ретінде түсініледі жəне негізінен алғанда антропометриялық көрсеткіштерге негізделеді. Іріктеу нəтижесінде волейболшылардың спорттық шеберлігінің өсуіне қарай, спорттық жетілуді дербес антропометриялық көрсеткіштері аталған спорт түрінің спецификалық талаптарына көбірек
дəрежеде сəйкес
келетін волейболшылар жалғастыратындықтан, волейболшылардың спорттық даярлығының теориясы мен практикасы үшін дене бітімі ерекшеліктерінің дене қасиеттері мен қимыл қабілеттерінің даму деңгейіне əсерін анықтау
233
маңызды болыпт табылады. Осындай көрсеткіштердің қатарына волейболда бұларға көп маңыз берілетін дене салмағы мен ұзындығы жатады. Бұл спортшылардың даярлығының əртүрлі жақтарымен: физикалық, техникалық, тактикалық жəне т.с. даярлығымен байланысты. Бойшаң волейболшылар көптеген техникалық тəсілдерді орындаған кезде бойы аласалау волейболшылардың алдында басымдылыққа ие. Алайда бойдағы басымдық көбінесе дене салмағының да көбірек болуымен астасады, бұл күште де басым болуды анықтайды. Біздің зерттеулерімізде алынған мəліметтер бойынша, жас волейболшылардың денелерінің ұзындығы бұлшық еттердің жекелеген топтарының бір де бір дерлік күш көрсеткіштерімен анық корреляциялық байланысқа ие емес. Бойдың ұзындығының өзара байланысы жылдамдық қабілеттерін көрсетуді талап ететін тест тапсырмаларындағы нəтижелерден көрінісін табады. Мысалы, 3 м жəне 6 м жүгіру уақыты бойдың ұзындығымен орташа байланысқан, ал 9 м, «9-3-6-3-9» метрге жəне «5х6» метрге жүгіру нəтижелері бойдың ұзындығынан əлсіз тəуелсіздікпен анықталады. Жүгіру қашықтығының артуымен жəне
тапсырманың күрделенуімен бойдың ұзындығының жас волейболшылардың жылдамдық қабілеттерімен өзара байланысының тығыздығы азаяды деп пайымдауымызға болады.
жүктеу/скачать 8,24 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|