Атты халықаралық Ғылыми тəжірибелік конференцияның ЕҢбектері
жүктеу/скачать 8,24 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ISBN 978-9965-03-324-7
- 631.4,634.8,631.8
- Summary
- The first representatives of schools Arabian
| ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ MINISTRY OF EDUCATION AND SCIENCE OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ГУМАНИТАРЛЫҚ-ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ INTERNATIONAL HUMANITARIAN-TECHNICAL UNIVERSITY МЕЖДУНАРОДНЫЙ ГУМАНИТАРНО-ТЕХНИЧЕСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ГУМАНИТАРЛЫҚ-ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТТІҢ 15 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛҒАН «ҒЫЛЫМ, БІЛІМ ЖƏНЕ ТƏЖІРИБЕНІҢ ҮЙЛЕСТІРІЛУІ» АТТЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-ТƏЖІРИБЕЛІК КОНФЕРЕНЦИЯНЫҢ ЕҢБЕКТЕРІ ТРУДЫ НАУЧНО ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ
ПОСВЯЩЕННОЙ 15-ЛЕТИЮ МЕЖДУНАРОДНОГО ГУМАНИТАРНО-ТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА
ШЫМКЕНТ 2015
3 ƏОЖ 378 ББК
74.58 Х 18 Х
«Ғылым, білім жəне тəжірибенің үйлестірілуі» атты халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференцияның еңбектері: ғылыми басылым. II том. -Шымкент: Халықаралық гуманитарлық- техникалық
университет, 2015 ж.- 476 бет. Тілдері: қазақ, орыс, ағылшын. Х
practice", dedicated to the 15th anniversary of the International Humanitarian and Technical University: scientific publication. II
. - Shymkent: International Humanitarian-Technical University, 2015- 476p. Languages: Kazakh, Russian and English.
Х 18 Труды научно практической конференции «Интеграция науки, образования и практики», посвященной 15-летию Международного гуманитарно-технического университета: научные издание. II том. – Шымкент: Международный гуманитарно-технический университет, 2015г.- 476с. Языки: казахский, руский, английский .
ISBN 978-9965-03-324-7
Редакциялық алқа төрағасы: Жұрынов Ғ.М. - ХГТУ Президенті, э.ғ.к. Редакциялық алқа төраға орынбасары: Корғанбаев Б.Н.- ХГТУ Ректоры, т.ғ.д., профессор Редакциялық алқа
мүшелері
: Жұрынов
М.Ж. – Қазақстан Ұлттық Ғылым
Академиясының академигі, х.ғ.д.,профессор; Жохов А.Л.- К.Д.Ушинский атындағы Ярославль мемлекеттік – педагогикалық университетінің п.ғ.д., профессор; Левданский А.Э.- Белорусский государственный технологический университет, д.т.н., профессор, зав. каф. ПАХТ; Мустафа Ж. – Қ.А.Ясауи атындағы ХКТУ I вице-президентінің кеңесшісі. Туркия Республикасы; Мухамеджанов Б. - Қ.А.Ясауи атындағы ХКТУ I вице-президенті, п.ғ.д., профессор; Ыдырыс С.С.- Қ.А.Ясауи атындағы ХКТУ «Гуманитарлық ғылымдар» факультетінің деканы; э.ғ.д., академик; Мырзалиев Б.С.- Қ.А.Ясауи атындағы ХКТУ «Экономика» кафедрасының меңгерушісі, э.ғ.д., академик; Шахабаев Е.Ш.– Оқу ісі жөніндегі Вице-президент, т.ғ.к., доцент; Еркебаева С.Ө.– Ғылым ісі жəне халықаралық байланыстар жөніндегі Вице-президент, б.ғ.к.; Каладинов О.И.– Тəрбие ісі жөніндегі президент орынбасары, а.ш.ғ.к.;. Сыдыкова З.Е.– «Педагогика» факультетінің деканы, п.ғ.к.; Жусипова Г.Т.– «Жаратылыстану –техникалық» факультетінің деканы, б.ғ.к.;Көкенова А.Т.– «Экономика жəне заң» факультетінің деканы, э.ғ.к.; Бейсенбеков Ж.Ж. – «Өнер жəне спорт» факультетінің деканы, п.ғ.к.; Утешова А.Ж.– «Өнер» кафедрасының меңгерушісі, п.ғ.к.; Өтеген Х.О.– «Педагогика жəне психология»кафедрасының меңгерушісі, п.ғ.к.; Бердалиева А.М.– «Химия, биология жəне экология» кафедрасының меңгерушісі, а.ш.ғ.к; Ажиметова А.Б. – «Есептеуіш техника жəне стандарттау, сертификаттау» кафедрасының меңгерушісі,т.ғ.к; Юнусов А.А.– «Информатика жəне математика» кафедрасының меңгерушісі,ф.м.ғ.к.; Əбілқасым А.Б. – «Экономика» кафедрасының э.ғ.к.; Тұрсынбеков М.Т.– «Спорт жəне дене шынықтыру» кафедрасының меңгерушісі; Балабекова Д.Б.– «Қаржы жəне есеп» кафедрасының меңгерушісі, э.ғ.к.; Қарабаева Г.У.– «Тарих жəне география» кафедрасының меңгерушісі, а.ш.ғ.к.; Нұрымбетов Р.А.– Компьютерлік технологиялар жəне тестілеу орталығының бастығы
ƏОЖ 378 ББК
74.58 ISBN 978-9965-03-324-7 ©Халықаралық гуманитарлық- техникалық университеті,2015 ©International Humanitarian – Technical University, 2015 ©Международный гуманитарно-технический университет,2015 4 ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ЖƏНЕ ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМДАРЫ ЕСТЕСТВЕННЫЕ И ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ НАУКИ NATURAL AND PEDAGOGICAL SCIENCES _________________________________________________________________________ ƏОЖ
ТАМШЫЛАТЫП СУАРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
М.С.Сайдуллаева., А.М.Оразбаева., А.Е.Қыдырбаева
Аймақтық əлеуметтік инновациялық университеті, АИИ, Шымкент, Қазақстан Резюме
Стоимость капельного орошения значительная, поэтому необходимо тщательно запланировать все работы по введению в эксплуатацию системы. Если произойдет ошибка по планированию, возможны случаи неправильного использования при вводе в эксплуатацию системы, затем уменьшится объем доходов, и неудивительно, если расходы не оправдаются. Овощеводство через капельное орошение подталкивает к использованию современных выдающихся технологий Summary The cost of drip irrigation is large, so you need to plan carefully all work on the putting into operation the system. If an error occurs on planning, there may be cases of misuse during commissioning of the system, and then reduce the amount of income, and it is not surprising if the cost is not justified. Vegetable through drip irrigation encourages the use of modern outstanding technologies
Тамшылатып суару дегеніміз - тазартылған суды арнайы тамшылатқыш қондырғылар арқылы топыраққа тамшылар (тамшы соңынан тамшы) беріліп сіңіріледі. Полиэтилен құбырлары арқылы су қысыммен беріледі де, топыраққа тамшылатқыштар арқылы түседі . Берілетін су мөлшерінің аз болуына (0,9-9,1 л/сағ) байланысты топыраққа сіңген су тек өсімдік тамырлары кең тараған қабаттарын ғана ылғалданбайды. Осыған байланысты, өсімдік тамырлары жоғарғы қабатта орналасады, əсіресе тамшылатқыштар орналасқан жерде көп болады. Өсімдік тамырлары көп орналасқан жеріне тікелей ерітіліп берілген тыңайтқыштар жақсы пайдаланылады. Қубырлардағы тамшылатқыштар саны, ара қашықтығы сол жер топырағы құрамына жəне суарылатын дақыл түріне байланысты. Тамшылатып суарудың басқа суару тəсілдеріне қарағанда артықшылықтары: су 1,5- 2,5 есе үнемделеді; топырақ эрозиясы мүлдем болмайды; топырақтағы ауа жəне су ара қатынысы қолайлы деңгейде сақталады; жүйек аралық өңдеу азаяды; жер асты суы көтерілмейді; арам шөптер азаяды. Ал басты кемшіліктері: басқа суару жүйелеріне қарағанда 1,5-2,0 есе қымбат тұрады; күтіп-баптау жұмыстары өте мұқият жүргізілуі жəне су өте таза болуы керек. Əрбір тамшылатқыштың су шығыны сағатына 0,5-тен 10 литр шамасында. Тамшылытқыш диаметрі 1-2 мм. Олар арнайы полиэтилен құбырларына əрбір 20-150 см сайын бекітіледі. Бұл құбырлардың ұзындығы 200 метрге жетеді. Олар əр жүйек бойымен тартылады. Капилярлық қасиеті жоғары топырақтарда полиэтилен құбырын бір жүйек тастап тартады. Су таратқыш полиэтилен құбырлары, яғни суғару құбырларына көлденең орналастырылады. Тамшылатып суарудағы суару жүйесінің негізгі элементтері: суды қысыммен беретін насос (1-сурет); су көзі; сүзгі; су шығынын жəне қысымын өлшеуш; таңайтқыш салатын бак; су таратқыш полиэтиленді құбырлар; тамшылатқыштар.
5
Сурет 1. Таратқыш құбырларға суармалы суды тарату
Тамшылатып сурау тəсілі əсіресе Израиль, АҚШ жəне Қырым, Молдавия суғармалы жерлерінде кеңінен қолданылады. Қазақстанның оңтүстігінде тамшылатып мақта, ал Жамбыл, Алматы облыстарында қант қызылшасы суғарылады. Тамшылатып суару технологиясы Израиль моделіне сəйкес ендігі операцияларды құрайды : 1. Тұнбалар арқылы, суды алғашқы тазалау мақсатында, каналдардан 2-ші тараптағы суару желісіне өз ағысымен берілмеуі. 1) Суды каналдардан, тұнбалар арқылы суды алғашқы рет тазалап, 2-ші тараптаға суару жүйесіне өз ағысымен берілуі. 2) Судың бетонды тұнба-құдықтарда екінші рет тазалауы. 3) Суды құм мен гравит ірі түйіршіктерінен тазалау өнімділігі – 150 м 3 /сағ 5600 жəне 5700 модельді гидрациклонға насосты агрегат арқылы берілуі. 4) Судың фильтрлер жүйесі арқылы өткізілуі. 5) Судың «құбыр» секілді жиналған пластикалық дисктер жинағы арқылы тазалануы. 6)
Тазаланған суармалы суға, суару
құбырлар арқылы,
минералдық тыңайтқыштардың ерітіндісін қосып өсімдіктерді қоректендіру . Маусым бойына 1 га алқапқа 200-300 дейін азот беріледі. Тыңайтқыш ерітіндісі суару басталғаннан кейін 2 сағатта. Тыңайтқыш ерітіндісін енгізу уақыты суару басталған соң 2 сағаттан аспауы керек. 7) Тыңайтқыш ерітіндісі қосылған тазаланған судың фильтрлейтін батареялардан соң су мөлшерінің өлшегіштер жəне қысымын орнатылған 250 мм-лік темір құбырларға түсуі. Суармалы су алқаптарға «Ультра» тамшылағыштар арқылы беріледі. Тамшылатқыштардың су қысымы Н=10 м болғанда, жобалық су мөлшері 1,9-2,1 л/с. Əрбір суару алдында насос станциясының операторына суару мөлшерімен жəне суару ұзақтығы тапсырылады. Насос станциясына бекітілген танаптың суаруы 4 циклде атқарылады. Əрбір цикл танаптардың 1/4 ауданын қарастырады, сонымен қатар гидранттардың 1/4 бөлігі ғана жұмыс атқарады. Тамшылатып суару жүйесін пайдалану техникалы қызмет көрсету жəне жөндеу жұмыстарына көп шығын жұмсауды талап етеді. Тамшуырларды қосу, құбырлардың жай- күйі үнемі тексеріліп тұруы қажет. Тамшылатып суару жүйесінің орташа құны 1 гектар жерге $1-3 мың қаражатты құрайды (ең болмағанда, тамшылатып суару жүйесін енгізген бірінші жылы). Өзіндік құны егілетін дақыл түріне, егіс аумағына, су сапасына жəне т.б. байланысты болмақ. Тамшылатып суару жүйесінің бағасы айтарлықтай жоғары, сондықтан, жүйені пайдалануға беру жұмыстарының барлығы тиянақты түрде дұрыс жоспарлануға тиісті. Егер жоспарлау жұмыстарында қателік кететін болса, бұдан жүйені пайдалануға беру кезінде дұрыс қолданбау жағдайлары туындауы мүмкін, одан түсетін табыс көлемі азаяды, сөйтіп кеткен шығын ақталмай қалуы ғажап емес. Тамшылатып суару арқылы көкөніс өсіру қазіргі заманғы үздік технологияларды пайдалануға итермелейді. Сол себепті астықты көбірек жинау барлық агротехникалық іс-шараларды, өсімдіктерді қорғау, тыңайтқыштар беру, күтіп-баптау жұмыстарын міндетті түрде дұрыс орындағанда ғана 6 мүмкін болмақ. Тамшылатып суару жүйесі топырақты дұрыс өңдемеу жəне өсімдіктерді күтіп-баптай алмау сияқты əрекеттерден қорғалмаған, сондықтан барлық жұмыстарды өз уақытында жəне сапалы орындау қажет. Фильтрлеу стансасының маркасын дұрыс таңдай білу аса маңызды. Ол сумен қамтамасыз ету көзіне тікелей байланысты болмақ. Егер су жинау ашық су көзінен (өзеннен, арықтан, су қоймаларына, бұлақтардан) алынып жеткізілетін болса, онда түйіршік-құмды фильтр пайдаланылады. Бұл судың ластану деңгейіне қатысты болмақ. Егер су жинау түме құдық ұңғымалары арқылы алынатын болса, онда фильтрлердің дискілі немесе торлы түрлері қолданылады. Дискілі фильтрлеу стансаларының құны түйіршік-құм фильтрлеріне қарағанда анағұрлым арзан. Суды ұңғымалардан алып құю үшін суды пайдаланар алдында зертханада арнайы тексеруден өткізген дұрыс.Егер су құрамында көп мөлшерде тұз кездесетін болса, тамшуырлардың бекітіліп қаупі туындайды. Таратушы магистральдық құбыржолдарын, ұштарын реттеп отыратын фильтрлеу стансаларын жөндеуден өткізу жұмыстары көшеттерді отырғызғанға дейін немесе тұқым себілгенге дейін жүргізілуге тиіс. Майысқақ шлангаларды немесе полиэтилен құбырларын жəне тамшылату құбырларын орналастыру бір мезгілде орындалады жəне тек қана көшеттерді отырғызғанға дейін немесе тұқым себілгенге дейін жүргізіледі. Тамшылату құбырларын орналастыру жұмыстары механикаландырылған əдістермен қайта жабдықтандырылған культиватор, жер жырту немесе көкөніс себу құралдарының көмегімен жүргізіледі. Шағын алаңдарда тамшуырларды орналастыру қолмен жүргізіледі. Бұл жұмыстың алдында алаңдарды бөлшектеп алу қажет. Тығыздығы бойынша құбырларды таңдап алу тамшылатып суару жүйесінің пайдалану мерзіміне тікелей байланысты болмақ. Егер жүйені белгілі бір дақыл үшін бір жыл ғана пайдалану керек болса, онда біршама арзан құбырларды пайдаланған дұрыс. Егер көкөністерді өндіру көп жылдар бойына жоспарлатын болса (немесе көкөніс өсіру айналымы бір жылды ғана алатын болса), онда сапасы жақсы, тығыздығы жоғары тамшылатып суарудың қымбат жүйесіне қаржы салу керек. Тамшылатып суару суарудың ең қымбат тұратын жүйелерінің біріне жатады. Сондықтан тамшылату жабдықтарының қолданылу мерзімін оны күтіп ұстау арқылы барынша ұзаққа созуға тырысу керек. Маусым кезінде жабдықтарды дұрыс пайдалану, оларға уақытылы жөндеу жəне тазалау жұмыстарын жүргізіп отыру жүйенің жұмыс істеу мерзімін біршама ұзарта түседі. Алайда бұл жүйенің негізгі элементтерінің бірі жабдықтарды дұрыс əзірлеу жəне қыс мезгілінде дұрыс сақтау болып табылады. Суару маусымы аяқталған соң барлық элементтерді жөндеп, тазалап, реттеп жинастырып сақтауға беру керек. Бір жылдық тамшылатып суару құбырларын пайдаланған жағдайда, бұл құбырлар бөлшектеледі жəне егіс алаңынан жиналып алынған соң жойылуға жіберіледі. Егер көпжылдық құбыр пайдаланылатын болса, онда оны жуып-тазалап, ондағы пайдалану барысында жиналған микроағзалар мен қабыршақтарды жою қажет. Тамшылатып суару элементтерін судан арылту аса маңызды шаруа болып табылады. Құралдарға су тиген жағдайда олардың қысқы аязда қатып қалу салдарынан бүлініп, төмен температура кезінде суландыру жүйесінің сынуына əкеп соқтыруы да мүмкін. Тамшылатып суару жүйесінің қыз мезгілінде қалай сақталуы жəне жарамдылық мерзімінің ұзақ болуы оның барлық бөлшектерін мұқият тазалап дайындау жұмысына тікелей байланысты болады. Зерттеу жұмыстары Оңтүстік Қазақстан облыстық мемлекеттік сортсынау инспектурасының Сарыағаш кешеніне қарасты егістік алқаптарында жүргізілген. Сарыағаш ауданы. Ауданның жер көлемі – 7,7мың шаршы км. Ол облыс жерінің 6,6 % қамтиды.2004 жылы 1-шілдеде аудан халқының саны 2297 мың адамды құрап, 1 шаршы км жерге 30 кісіден келді. Ауданның орталық басқару орталығы – Сарыағаш қаласы.Ол 1948 жылы құрылған. Шымкент пен Сарыағаш қаласының арасы 110 км. Шаруашылық-климаттық жағынан ыстық жəне құрғақ шөлді аймақ болып саналады. Жер жағдайы ойлы-қыратты болып келетін далалы аймақ.Топырақ құрамы кəдімгі карбонатты жəне ашық-сұрғылт қабатты.Ауданның оңтүстік-шығыс жағынан Келес өзені (241 км) мен оған қабаттаса Құркелес (98км)өзендері ағып жатыр. Бұл жерлердің топырақ құрамында аздап тұздылау ашық-сұрғылт қабаттар басым. Жазы жауын-шашыны аз, құрғақ та ұзақ, ал қысы қысқа болады. Жылдық жауын-шашын мөлшері 200-300 мм. 7 Келес ойпандарында минералды сулар қоры бар. Аз минералданған азотты-сілтілі ыстықтығы 20-90 0 С су 400-500-ден 2000 метр тереңдікте кездеседі.Келес ойпатының орта тұсында содалық сулар өте көп. Сарыағаш су қоры ашылған жерде «Сарыағаш» демалыс үйі жұмыс істейді.Аудан жерінде кварц құмы,керамзит шикізат қорлары бар. Аудан құрамыны 1 кенттік, 24 ауылдық əкімшілікке қарайтын 151 елді мекен кіреді. Қазіргі кезде аудан кəсіпорындары облыс көлемінде өндірілетін минералды сулардың басым бөлігін шығарады. Өзінің географиялық орналасуы мен климаттық қолайлы жағдайларына қарай ауыл шаруашылығындағы негізгі екі бағыт – мал шаруашылығы да, егіншілікте жақсы дамыған аудан.
Cурет 2. Ангар түріндегі жылыжай Əдебиеттер
1. Омбаев Ə.М.,Алдабергенов К.И.,Əбішев И.Ə.,Əлібаев Н.Н.,Сыдық Д.Ə.,Түрбеков С.О.,Паржанов Ж.Ə.,Үмбетаев И.У. Оңтүстік Қазақстан облысы ауыл шаруашылығы өндірісін өркендету жүйесі. Алматы, «Бастау» ЖШС 2006ж.,432 бет. 2. Қ.К.Əрінов, Қ.М.Мұсынов,А.Қ.Апушев т.б. Өсімдік шаруашылығы –Алматы:ЖШС РПБК «Дəуір»,2011.-632 б. 3. Əметов Ə.Ə., Мырзақұлов П.М. «Жоғарғы сатыдағы өсімідктер систематикасы» – Алматы, 2000 ж. 4. Сивиля А.Г. и др . Огурцы .- Алма-Ата .-1974 5. Интернет Қазақша Уикипедияның мағлұматы. 6. Ə.Т.Тілменбаев, Г.Ə.Жармұханбетова «Энтомология» Алматы «Қайнар» 1994 ж. /120- 137/198-209/ бет. 7. А. А. Асылбеков, О. Оразымбетов «Өсімдік зиянкесі мен күресу тəсілі» Алматы «Достық» 1997ж. /201-222/ бет. 8. А. П. Жəнібеков, А. О. Оразымбетов «Оңтүстіктік Қазақстан обылысының» статистикасы . Шымкент , 2007 ж. /32-33/ бет. 9. К. Л. Нұрсейітов, Е. Е. Нұржанов «Оңтүстік Қазақстан облысының» статистикасы. Шымкент, 2008ж. /15-17/ бет. 10. Қоспанов М. Топырақ. Өсімдік. Тыңайтқыш. –А: Қайнар, 1976. 11. Новиков А.Н. Топырақ тіршілігі. –А: Қайнар, 1972. 12. Шоқыбаев Ж.Х. Химиялық препараттарды ауыл шаруашылығында қолдану. – А.: Қайнар, 1976. 13. Пономарева А.Т., Елешев Р.Е. Система применения удобрений. Алматы, 1991. 14. Р. Елешев, Т. Смағұлов «Агрономия жəне тыңайтқыш қолдану жүйесі» Алматы 2000 ж. /20-22/ бет.
8 УДК 81: 001.89 ПЕРВЫЕ ПРЕДСТАВИТЕЛИ ШКОЛ АРАБСКИХ ЯЗЫКОВЕДОВ Сатторов Набибулло Джабборович ТГПУ имени С.Айни, г. Душамбе. Республика Таджикистан Первые
представители школ арабских языковедов Автор статьи в первое рассматривает развитие школ арабских языковедов на примере научных городов Басры и Куфа. Он отмечает значительных вклад знаменитых языковедов Али ибн Абитолиб, Халил ибн Ањмад,Исо ибн Умар., Юнус ибн Хабиб. Высших вклад в развитие грамматики и лексического курса арабского языка.
The author of article in the first considers development of schools Arabian языковедов on an example of scientific cities of Basra and Kufa. He marks considerable the contribution well-known lingvists Ali ibn Abutolib,Xalil ibn Axmad,Iso ibn Umar,Unus ibn Xabib. The higher the contribution to development of grammar and a lexical course of the Arabian language.
Муаррифи ва шинохти фарњангу забон,расму оин анъанањои ин ё он миллат тавассути забон ва омўзиши он ба амал меояд. Зимни пажўњиш падидањои гуногуни забонї мактабњои грамиатикї зуњўр намудаанд,ки муњаќиќони ин соња инњоро ба панљ ќисм таќсим мекунанд:мактаби гараматикии Басра,Куфа,Андалус ва Миср,ки яке паси дигар таъсис ёфта,забоншиносони гуногунро гирд меоранд. Инчунин дигар шудани пойтахти хилофати исломї ва маркази илму фарњанг шинохта шудани шањрњои људогона ба пайдоиши мактабњои номбурда замина фароњам оварданд. Аз ин мактабњои забоншиносї мактаби дастуриёни Басра,Куфа ва Баѓдодро метавон хоса ном бурд,ки мањсули пажўњиши намояндагони ин мактабро њанўз њам мавриди омўзиш ќарор доранд. Яке аз аввалин мактабњои грамматики мактаби Басра мебошад,ки ба инкишофи минбаъдаи граматикаи забони арабї заминаи хубе фароњам овард. Тадриљан,ин соњаи илм миёни олимон мањбубияти хосеро пайдо намуда,чењрањои машњури дар соњаи забоншиносиро дар таърихи худ пайдо намуд. Дар асрњои миёна илмї забоншиносї яке аз илмњои аввалиндараља ба шумор мерафт. Ба шарофати Ќуръони азимушшаън ва њамин илми забони арабии адабї миёни бисёре аз лањљањои минтаќањои дар гирду атроф бе олоиш боќї монд. Чигунае,ки дар маќолањои пешин, банда каме дар бораи сабабњои пайдоиши илмї забоншиносии араб ва дар бораи тараќќиёти илми забоншиносї баён карда будем,њамон тавре ки ёдовар шудем илм ва тараќќиёти забоншиносии араб баъди ба вуљудомадани хилофати рошиди, яъне дар давраи халифаи чањорум Алї ибни Абутолиб шурўъ шудааст. Асосгузори ин илм Абуласвад ад-Дуалиро медонанд. Абуласвад ад-Дуалї дар давраи хилофатии халифаи чањорум Алї ибни Абутолиб зиндаги намудааст[1]. Миёни олимон ва донишмандон нисбати номи аслии ў ихтилофњо вуљуд доранд,ки баъзењо бар он аќидаанд,ки номаш Амр ибни Суфён ибни Золим аст. Бархеашон бар он аќидаанд,ки номи аслии вай Золим ибн Амр ибн Суфён аст. Гуфтањо дар онанд,ки Абуласвад ад-Дуалї касеро мешунавад,ки дар њолати хондани порае аз ќуръон ба ѓалат роњ медињад яъне Ќорї хато ќироат мекунад. Баъд аз шунидани ин њолат Абуласвад ад-Дуалї аз воли Басра Зиёд ибн Абињ (45-53њ.) ва ё ба гуфти дигар аз писари ў Убайдулло (55-64 њ.), ки баъд аз падар ба волигии Басра интихоб мешавад иљозат мепурсад, то калимањои Ќуръонро аломатгузорї кунад. Ривояти дигар дар он,ки марде назди Зиёд ибн Абињ, ба ќавли дигар назди писараш Убайдулло омада,ба лањни хато суханрони мегўяд. Аз инру Воли аз Абуласвад ад-Дуалї талаб менамояд,ки шаклњое ба њарфњои забони арабї тартиб дињад,то он шаклњо баёнгари тарзи дурусти талаффузи калимањо бошанд. Ривояти дигар он аст,ки Абуласвад ад-Дуалї аз духтараш мешунавад,ки мегуфт «Мо ањсану-с-самоа». Љумлаи мазкур љумлаи тааљљуби мебошад на саволї. Аз ин ру калимаи «Ањсану» бояд мансуб хонда
9 шавад. Ба монанди « Мо ањсана-с-самоа» (Осмон чигуна зебо аст) ва ин сабаб гардид барои Абуласвад ислоњ кардани духтараш ва ба њаракатњои забони арабї асос гузошт. Сабаби дигар ин аст ки адДуалї хатоњои духтарашро дида,тањќиќ намуда ба Алї ибн Абитолиб аз воќеъа шикоят мекунад. Халифа дар ин бобати нозукии забон фикр мекунад ва кушиши ислоњ мекунад ва ба Абуласвад мефармояд,ки роњашро идома дињад ва мефармояд «Унњу њоза -ан-нањва» (њамин роњи пешгирифтаатро идома дењ). Аз инљост,ки ин соњои забон ба истилоњи нањв замина гузошт. Баъди ба њаракот асос гузоштани адДуалї илмї забоншиносї аввалинбор дар Басра шакл гирифт. Пас аз барќароршавии шањри Басра соли 636 мактаби дастурии Басра вусъат ва равнаќ меёфт. Дар мактаби дастури як зумра олимони дастпарварда араб ин мактаб мебошанд. Ин мактабро асосан гањвораи илмїраматикаи араб меноманд. Ва инчунин олимон бар он аќидаанд,ки шароити маънавї иќтисоди ва љуѓрофии Басра мусоидат намуд,ки дар њамон замонњо Басра макони илму маърифат шинохта шавад. Аввалин нањвиёни мактаби забоншиносии басра: Ибн Абўисњоќ. Ибн Абўисњоќ ал-Њазрамї аввалин уламои нањвии шањри Басра ба њисоб меравад. Таърихнигорон Исо ибн Умар,Амр ибн ал-Ало,ва Юнус ибн Њабибро аз шогирдони пешќадами Ибн Абўисњоќ мешуморанд. Сибавайњ низ аз ќабили шогирдони ў њисобида мешавад. Аз ин хотир метавон ўро аз доираи забоншиносони њаќиќи људо кард. Ва инчунин забоншиноси дигар,к ибо номи Ахфаши Акбар машњур аст ва устоди Юнус ибн Њабиб ва Сибавайњ дониста шудааст чунин мебошад. Номи пурааш Абдулло Ибн Абўисњоќ буда (с.в117њ) аз хонаводаи Њазрамиён мебошад ва аз аввалин шахсе мебошад, ки ќиёс ва таълилро дар граматикаи араб асосгузори намуд. Њангоми ќироати ашъор шоири араб Фараздаќро дар талффуз ва анљомаи калима (эъроб,њаракати охири калима) аз ќиёсу таълил истифода бурда, ислоњ мекард. Ва инчунин рисолае дар боби њарфи њамза дорад,ки дар он оиди њарф њангоми васлї ва ќатъї омадан бо њарфњои дигар сухан кардааст. Намояндаи дигари ин макта Исо ибн Умар ба њисоб меравад. Номи пуррааш Исо ибн Умар ас-Саќафї мебошад. Ин забоншинос ва нањвии бузург зодаи шањри Басра буда аз авлоди сарлашкари араб ва сањобаи паёмбар Холид ибни Валид мебошад. Аз сабаби дар шањри Саќиф зиндагони намуданаш тахаллуси Саќафиро гирифтааст. Ва Саќафї дар соњаи граматикаи араб ду асар: яке бо номи «ал-Љомеъ» ва дигаре бо номи «ал-Икмол » иншо кардааст. Мутаассифона ин асрњои машњур то ба замони мо омада нарасидаанд. Њатто мегуянд,ки китоби «ал-Љомеъ» ба китоби забоншиноси баъдии араб Сибавайњ «ал- Китоб» асос гузоштааст.[3] Исо ибн Умар бори аввал дар китобаш бо номи «ал-Љомеъ» дар бораи мафњумњои лањља ва мафњумњои ба ќоидаи забони адабии арабї мухолиф сухан рондааст. Исо ибн Умар яке аз инсоњое ба шумор меравад,ки Ќуръонро бо њафт навъ ќироат мекард.[2] Исо ибн Умар ас-Саќафї соли 149-и њиљрї мутобиќ ба 766-и мелодї рост меояд вафот кардааст. Абўамр ибн ал-Ало. Дар бораи номи аслии Абўамр ривоят аст, ки гўё номи аслии ў Забон ибн ал-Ало ал-Мозинї ат-Тамимї мебошад. Ало дар соли 70-и њиљрї мутобиќ ба 691-и мелодї дар Маккаи мунаввара таваллуд шудааст. Ва дар маккаи мунаввара умр ба сар бурда, дар назди Ибн Абўисњоќ ва Исо ибн Умар таълим гирифтааст. Ва инчуни дар ваќти зиндагониаш Абўамр джар масљиде дар шањри Басра ба омўзонидани ќироати Ќуръон машѓул буда, яке аз ќорињои њафтгона ба шумор мерафтааст. Дар аќидањои нањвї ба устодонаш пайравї менамуд. Абўамр ибн ал-Ало соли 154- и њиљрї мутобиќ ба соли 775- и мелодї дар шањри Басра аз олам даргузаштааст. Юнус ибн Њабиб. Ин донишманди машњур аз авлоди Забба буда дар соли 94-и њиљрї мутобиќ ба соли 715-и мелодї дар шањри Басра ба дунё омадааст. Њабиб умри хело зиёд дида соли 182-и њиљрї мутобиќ ба соли 803-и мелодї дар шањри Басра дар зодгоњи худ аз олам мегузарад. Дар масъалањои ба Абўамр пайрави мекард. Ва ба бодия рафта бо мардум бодиянишин њамгў шуда нодурустии суханони дар истифодаи онњоро дида мушоњида мекунад. Аз мањфилњои илмии ў Абўубайдаи Луѓавї ва Сибавайњ истифода бурдаанд. Сибавайњ ва Халил ибни Ањмад дар якчанд масъалањои граматикї бо Юнус ибн Њабиб дар ихтилофи назар буданд.
10
Халил ибни Ањмад. Номи аслии ин забоншиносї машњур Халил ибни Ањмад ал- Фароњидї буда,соли 100-и њиљри мутобиќ ба соли 721-и мелодї таваллуд шуда, соли 175-и њиљрї (796.м) аз дунё гузаштааст. Давраи љавони ва камолотро дар шахри Басра гузаронида дар маљлисњои олимони фиќњ ва олимони соњаи забон иштирок кардааст. Халил ибн Ањмад дар илми риёзиёт низ дониши беандоза дошт. У вазни ашъори шоирони тоисломї ва баъди исломии арабро дар 15 бањр ва бањрњоро ба панљ доира дастбандї ва тасниф намудааст.[3] Барои унсурњои шеър истилоњњои рукн, иллат, зињо ва ѓайраро офарид,ки имрўз дар илми арўз дар истифода мебошанд. Илова бар У аз забонњои юнониву санскрити бохабар буд. Халил ибн Ањмад асарњои ( Китоб уш-Шавоњид ва Китоб ул-Авомил) ба ќалами Халил мутааллиќ мебошад. Ва дар баробари ин асарњои машњур, асари дигаре бо номи (Китоб ул-Аъйн) таълиф намудааст,ки нуфузи уро миёни нањвиён ва забоншиносон баланд бардошт. Ин Китоб ул-Аъйн фарњанги забони арабї ба шумор меравад. Халил ибн Ањмад аввалин шахсе аст,ки њарфњои забони арабиро аз рўи махраљашон дар асари худ таќсимбанди намуд. Китоб аз њарфи аъйншуруъ мешавад. Ва дорои чунин таќсимбанди мебошад. - њамсадои њалќї - забончагї - Забонї - каноризабонї - комузабонї - забонукомї - нўгизабонудандонї - нўгизабонукомї - лабї Халил авали шахсе мебошад, ки дар бораи њазфу таѓйирёбии њарфњои решагии калимањо ва ба таъѓирёбии онњо сухан меронд. Эъроби калимањоро ба назар гирифта, истилоњњои исми рафъ,насб ва љарро аввалин шуда Халил ибн Ањмад ба истифода дароварда аст. Литература жүктеу/скачать 8,24 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|