Конференциясының ЕҢбектері
выпускного курсов педагогических специальностей
жүктеу/скачать 5,18 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ЖАСТАРДЫ ТӘРБИЕЛЕУДЕГІ ҚАЗАҚ ЖАЗБА ӘДЕБИЕТІНІҢ КЛАССИГІ АБАЙ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚҦНДЫЛЫҒЫ Лес М.К., Ауелбекова Г.С.
выпускного курсов педагогических специальностей. Для ее достижения использовались следующие методы опроса: анкета (по М. Рогову) для оценки непосредственных и опосредованных мотивов и методика К. Замфир в модификации А.А. Реана для оценки мотивации профессионально-педагогической деятельности, позволяющей выявить на основе выраженности конкретных мотивов педагогической деятельности три мотивационных компонента: внутреннюю мотивацию, внешнюю положительную мотивацию и внешнюю отрицательную мотивацию. От опрашиваемого требовалось дать оценку значимости мотивов по пятибалльной шкале. Для статистической обработки данных был использован t-критерий Стьюдента. Отбор испытуемых в выборочную совокупность осуществлен методом гнездовой выборки. Она предполагает отбор в качестве единиц исследования не отдельных респондентов, а студенческих групп с последующим сплошным опросом в отобранных группах. В нашу выборку мы отобрали 12 групп студентов на первом курсе и 12 - на выпускном курсе. Выборка студентов первого курса включала 224 человек, а выпускного - 277 человек. Результаты сравнительного исследования познавательных мотивов и мотивов развития личности (стремление к творческой исследовательской деятельности, процесс решения познавательных задач, самообразование, ориентация на новые знания, потребность в постоянном интеллектуальном и духовном росте, стремление расширить кругозор и эрудицию, стремление повысить свой общекультурный уровень). Итоги изучения социальных мотивов (сознание нужности высшего образования, престижность высшего образования, желание стать полноценным членом общества, долг и ответственность; социальной идентификации: занять определенное положение в группе, одобрение преподавателей), мотивов достижения (лучше подготовиться к профессиональной деятельности и получить высокооплачиваемую работу) систематизированы в таблице 1. Таблица 1 - Познавательные мотивы и мотивы развития личности (в % к числу опрошенных)
1 2 3 4 5 6 1 Сознание нужности высшего образования 41
51 2,86
p<0,01 2 Процесс решения познавательных задач 3 8 3,04 p<0,01
3 Самообразование 19 25
2,01 p<0,05
4 Ориентация на новые знания 15 21
2,17 p<0,05
5 Потребность в постоянном интеллектуальном и духовном росте
21 23
0,67 Незнач.
32
6 Стремление расширить кругозор и эрудицию 31 34
0,89 Незнач.
7 Стремление повысить свой культурный уровень 7 8 0,53 Незнач.
8 Престижность высшего образования 7 5 1,17 Незнач.
9 Желание стать полноценным членом общества 6 9 1,58 Незнач.
10 Долг, ответственность 4 8
p<0,05 11
Желание занять определенное положение в группе 0 0
Незнач. 12
Одобрение преподавателей 0 0 Незнач.
13 Лучше подготовиться к профессиональной деятельности 32 39
2,03 p<0,05
14 Получить высокооплачиваемую работу 38
46 2,25
p<0,05
Из полученных результатов следует, что в блоке непосредственных мотивов наиболее значимыми являются мотивы развития личности, причем наибольший вес имеют такие, как «стремление расширить кругозор и эрудицию» и «потребность в постоянном интеллектуальном росте», но можно отметить, что эти мотивы студентов первого курса не отличаются достоверно от мотивов студентов выпускного курса. В группе познавательных мотивов наибольший вес имеет мотивы «самообразования» и «ориентация на новые знания». Причем, учитывая преобладание особой значимости у первокурсников и у студентов 4-го курса мотивов «стремление расширить кругозор и эрудицию» и «потребность в постоянном интеллектуальном росте» в сочетании со значимостью для них мотивов «самообразование» и «ориентация на новые знания», следует отметить, что, студенты разных сроков обучения осознают необходимость учиться всю жизнь. Результаты сравнительного исследования познавательных мотивов (стремление к творческой исследовательской деятельности, процесс решения познавательных задач, самообразование, ориентация на новые знания) показывают, что эти мотивы студентов первого курса достоверно (p<0,05) отличаются от мотивов студентов выпускного курса. Наиболее значимые (p<0,01) различия обнаружены при сравнении мотива «процесс решения познавательных задач»: у студентов 4-го курса он имеет больший удельный вес в мотивационной структуре, чем у первокурсников. В блоке опосредованных мотивов у студентов разных сроков обучения наибольший вес имеет группа мотивов достижения. В этой группе выделяются мотивы «лучше подготовиться к профессиональной деятельности», «получить высокооплачиваемую работу» т.е. студенты выпускного курса достоверно (p<0,05) более отчетливо по сравнению с первокурсниками понимают, что успешная учеба в вузе будет являться основой их становления как настоящих специалистов, а также, что знания пригодятся для достижения материального благополучия. Приведенные данные свидетельствуют о том, что из всей группы социальных мотивов студенты разных сроков обучения отличаются только по мотиву «сознание нужности высшего образования» и по «долг и ответственность». По-видимому, студенты выпускного курса имеют более четкое представление о том, что в настоящее время востребованы специалисты, имеющие высшее образование, владеющие новыми информационными технологиями. Другие социальные мотивы (престижность высшего образования; желание стать полноценным членом общества) по распространенности у студентов первого курса не отличаются от студентов выпускного курса. Результаты исследования показывают, что мотивы социальной идентичности (желание занять определенное положение в группе, одобрение преподавателей) не имеют значения для мотивации учебной деятельности студентов. Для сравнения мотивационных компонентов (внутренней мотивации, внешней положительной мотивации и внешней отрицательной мотивации) студентов разных сроков обучения нами был использован t-критерий Стьюдента. Результаты сравнительного исследования представлены в таблице 2. По ее данным видно, что достоверных различий по внутренней мотивации между студентами обоих курсов не наблюдается. 33
Таблица 2 - Результаты сравнительного анализа мотивационных особенностей студентов разных сроков обучения
Показатель 1 курс 4 курс Критерий разности t Уровень значимости p 1.
Внутренняя мотивация 3,8
4,1 1,43
Незнач. 2.
Внешняя положительная мотивация 2,6 3,4
2,31 p<0,05
3. Внешняя отрицательная мотивация 3,1
2,3 2,28
p<0,05 Из полученных результатов следует, что в структуре мотивации студентов обоих курсов преобладает внутренняя мотивация, а на второй позиции у студентов выпускного курса находится
мотивация. Кроме того, можно заметить, что более высокие показатели внешней положительной мотивации студентов 4-го курса достоверно (p<0,05) отличаются от внешней положительной мотивации студентов 1-го курса. Данный факт в ракурсе исследуемой проблематики можно трактовать как мотивационный фактор, способствующий улучшению учебной деятельности. Студенты разных сроков обучения, судя по результатам исследования, сильно отличаются по компоненту, отражающему внешнюю отрицательную мотивацию. У первокурсников стремление избегать критики со стороны преподавателей или друзей, а также уход от возможных наказаний или неприятностей имеет больший удельный вес в мотивационном обеспечении их деятельности, чем у студентов пятого курса. Можно предполагать, что это обстоятельство отражает действие приспособительного механизма, защищающего первокурсников от возможных стресс-агентов учебной деятельности в университете. Таким образом, результаты исследования подтвердили то, что мотивационная структура
Действительно, в течение нескольких лет повторяются основные мотивы учебной деятельности студентов: стремление расширить кругозор и эрудицию; осознание необходимости самообразования; стремление лучше подготовиться к профессиональной деятельности; осознание нужности высшего образования. Они непосредственно связаны с целью, которую ставят перед собой многие студенты - стать профессионалами, иметь гарантию стабильности и достичь материального благополучия. Именно этот комплекс мотивов побуждает студентов успешно учиться, от степени его выраженности зависит академическая успеваемость и другие показатели учебной работы. Кроме того, система обучения должна быть таковой, чтобы полноценно реализовывать задачу развития систем внутренней и внешней мотивации личности. Наше исследование показало, что в процессе обучения действует в основном внешняя мотивация, но не игнорируется и внутренняя. Таким образом, результаты исследования подтверждают гипотезу о том, что
процессе обучения в педвузах действует в основном внешняя мотивация, но не игнорируется и внутренняя. В целом исследование позволило прийти к следующему выводу: комплекс
1
образование в России. - 1998. - №4.- С. 91-93.
34
ҼОЖ 786.2.580 ЖАСТАРДЫ ТӘРБИЕЛЕУДЕГІ ҚАЗАҚ ЖАЗБА ӘДЕБИЕТІНІҢ КЛАССИГІ АБАЙ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚҦНДЫЛЫҒЫ Лес М.К., Ауелбекова Г.С. М.Ҽуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан
Абайдың поэзиясы, Абайдың ілімі, Абайдың қара сҿздері біз ҥшін тҧңғиық мҧхит,таусылмайтын дария. Қанша оқысақ та, қҧмарымыз қанбай, тереңіне бойлай беретініміз де сондықтан. «...Жүрегімнің түбіне терең бойла, Мен бір жұмбақ адаммын,оны да ойла. Соқтықпалы,соқпақсыз жерде өстім, Мыңмен жалғыз алыстым,кінә қойма!..» Абай болашақ ҧрпаққа сҿзін осылай арнады. Бҧл ҿткеннің қҧлазыған ғасырларынан ҿзіне бейтаныс,басқа,бірақ жарқын болашаққа сенімді жол салған ақынның айтқан сҿзі еді. Даланы торлаған надандық тҥнегіне ол шамшырақтай сҽуле тҿкті жҽне таңы атып,кҥні шығатын жаққа апаратын жолды ҿз халқына талмастан кҿрсетті. Ҿзінің кҿптеген замандастарының айтуына қарағанда, Абай ҿлеңді ҿте ерте,он екі жасынан бастап шығарған. Бірақ елімізде ол кезде жазу,сызу нашар дамығандықтан кҿптеген туындылары бізге жеткен жоқ. Ал екінші жағы ҥстем тап ҿкілдерінің ақынға деген кҿзқарастарының салқындығы да ҽсер еткен болар.Ру таластарының жанжалына амалсыз араластырылған Абай ҽкесінің ҽділетсіздігі мен қаталдығына келісе алмай,онымен келіспей ҽділ ҥкім шығаратындығы,халық арасынан шыққан адал,ақылгҿй адамдармен дос болуы,орыс мҽдениетіне бой ҧруы ҥшін ҽкесімен біржола жол айырылысады.Ол ҿз тағдырын ҿзі шешіп,алған бетінен таймауға бет бҧрып,ең алдымен орыс тілін ҥйренуге ден қояды.Ол орыстың классикалық ҽдебиеті мен шығыстың халық шығармашылығымен таныса бастайды. Отыз бес жасқа келгенде Абай ҿз шығармашылығына бет бҧрып,қайта қолға алады.Бірақ ол ҽлі де ҿзінің кҿптеген ҿлеңдерін жақын достарының атынан таратады.1886-шы жылы,қырық жастан асқан Абай,ҿзінің атақты «Жаз» деген ҿлеңінен кейін,шығармаларына ҿз атын қоя бастайды.Осы тҧста орыс достары Абайдың ҿз бетімен білім алуына ерекше назар аударып,зор кҿмек кҿрсетеді.Олар Абайдан қазақ халқының тарихы,поэзиясы,ҽдет-ғҧрпы жҽне ҿмірі жайында кҿп мҽлімет алады,ҿздеріне бейтаныс ҿлкенің тҧрмысын зерттейді.Абай сияқты адамдарды орыс ҽдебиеті классиктерінің басқа да алдыңғы қатарлы ҿкілдерінің мҧрасымен таныстыру -олар ҥшін маңызды міндет болды. Ал,Абай болса қазақ халқының ғасырлар бойы қараңғылықтан қҧтылатын бірден -бір дҧрыс жолы орыс жҽне қазақ мҽдениетінің жақындасуында деп білді.Орыс халқының рухани мҽдениетінің нағыз бағалылықтарын тауып,таныған шақта Абайдың ой-ҿрісі мейлінше кеңейді.Абай А.С.Пушкин мен М.Ю.Лермонтовтың,И.А.Крыловтың,М.Е.Салтыков-Щедрин мен Л.Н.Толстойдың қҧштар ардақтаушысы болды. 1886-шы жылдан бастап ол Крылов,Пушкин,Лермонтовтың шығармаларын қазақ тіліне аударады. Абай тек қана ақын емес,сонымен бірге музыкант,қазақтың халық музыкасын терең білген,жете бағалаған адам болды.Ол бір қатар ҽндер (ҽуендер)шығарды.Ақынның ҽуендері,негізінен,оның қазақ поэзиясына жаңалық енгізген ҿлеңдеріне(«Сегіз аяқ», «Алтыаяқ т.б,»)арналған еді.Ол ҿзінің «Евгений Онегиннен» жасаған ҥзінді аудармаларына да осындай ҽуендер шығарған.1887-89-шы жылдарда Пушкин есімі мен Онегин мен Татьяна есімдері сол ҽндермен бірге қазақ даласына кең тарады. 80-ші жылдардың аяқ кезінде Абайға алыс жерлерден ақындар,музыканттар,жыршылар келе бастайды.Даңқты Біржан,соқыр Ажар,Қуандық,Сара жҽне басқалар Абай ҿлеңдерін тарата бастайды.Абайдың талантын бағалаушылырдың саны жыл сайын молая береді.Кҿптеген жиындарда,ойын-тойда,қыз ҧзатып,келін тҥсіргенде жыршылыр мен ақындар Абай ҿлеңін айтатын.
35
Абай бар асыл ойын замана жастарына,келер ҧрпаққа арнады.Оның шығармашылық қызметінің негізгі мҧраты-жастар тҽрбиесі,болашақ тҽрбиесі.Ҧстаз сҿзінің биік мағынасы Абайдың ағартушылық қолжазбаларында ҿте орынды айтылған.Абай халықтың ҥлкені мен кішісіне,ҧлы мен қызына,ҽкесі мен баласына ҿмірлік қажет еңбек пен адамгершілік,ҿнер мен білім,ҿнег мен тҽлім,достық пен жолдастық,парыз бен қарыз сияқты қасиеттердің асыл ҥлгілерін жырымен де,ҽнімен де,қара сҿздерімен де жеткізе білді. Абайдың,аудармалардан, ҿлеңдер мен поэмалардан тҧратын ҽдеби мҧрасы ҥлкен -ҥлкен екі том болып басылды.Қазақ халқына ол кезде жете таныс бола қоймаған тҽжік,ҽзербайжан,ҿзбек сияқты шығыс халықтарының классикалық поэзиясы да Абай поэзиясына прогрессшіл ықпал жасады.Бірақ қазақ мҽдениетінің келешекте ҿркендеуінің кепілі,оның тарихи дамуы жолында сенімді жолбасшысы болған орыс мҽдениетіне(ол арқылы бҥкіл европалық мҽдениетке),ең алдымен,оған қазақ халқына мҥлде белгісіз орыстың ҧлы классиктері қалдырған мҧраға Абайдың ҥміт артуы орасан маңызы бар факті еді. Абай жаңа поэзияның биік мақсаты,міндеті халыққа қызмет ету,адамды қайта тҽрбиелейтін жҽне қоғамды қайта қҧруға кҿмегі тиетін жаңалыққа шақыру деп біледі.Халықтың еңбек етіп,ҿз правосы ҥшін кҥресуі ғана дала кедейіне тҽуелсіздік ҽпереді,білімге,аянбай оқуға ҧмтылу ғана жас ҧрпақтың қолын жақсы ҿмірге жеткізеді. Оқуға шақыруды Абай жалаң уағызбен айтпады.Абайдың бҥкіл поэзиясы,оның жаңа лебізді,орамды ҿлеңінің,ҿмірлік қуатқа толы образдарының кҥші қазақ қоғамын ескірген идеялар мен сезімдер шеңберінен шығарды. Абай молдалар мен ишандардың діни фанатизмін,екіжҥзділігін,пайдакҥнемділігін сынай отырып, бірсыпыра ҿлеңдерінде,ҽсіресе,қарасҿздерінде дінді
жақтады.Дидактикалық ҿлеңдеріндегі насихаттың бірқатарын Абай ислам заңдарымен дҽлелдеді. Абай ҿздігінен білім алудың ҧзақ жолын ҿтті.Пушкин,Лермонтов,Крыловтардан бастаған ол 60-70-жылдар ҽдебиетімен де танысты,тек ақындарды ғана қҧрметтемей, Л.Толстой, Салтыков- Щедрин сияқты ҧлы прозаиктерді де тҥсінді.Орысша аудармалар арқылы Абай Гете мен Байронды,Батыс Европаның басқа да классиктерін де білді.Орысша аудармалар арқылы ол ежелгі замандардағы ҽдебиетпен танысты. Абайдың орыс классиктеріне творчестволық жолмен келуі ақын қызметінің ҽрбір жаңа кезеңінде жаңаша болып отырады.Крыловты аударғанда,Абай оның мысал моралін қазақ ҧғымы мен тҥсінігіне сҽйкестендіре,кейде ҿзгертіп,ҿзгеше бір нақыл сҿз тҥріне келтірді.Абайдың аудармашылық жҧмыстарының тҽрбие жҧмыстарының негізін қҧруда маңызды роль атқаратындығы сҿзсіз. Поэзияда,музыкада,қоғамдық азаттық ой-пікір саласында ҿлмес-ҿшпес шығармалар қалдырған Абай қазақ халқының ҿткен замандағы ҿмірін зерттеуші біздің ҧрпаққа таңғажайып тҧлға болып кҿрінеді.Ол ҿз халқының тарихында тау шыңындай асқақ тҧр.Ол қазақ халқының ғасырлар бойғы мҽдениетінің таңдаулы нҽрін алды жҽне бҧл қазынаны орыстың жҽне Батыс Европа мҽдениетінің игі ҽсерімен толықтырды. Абай бар асыл ойын замана жастарына,келер ҧрпаққа арнады.Оның шығармашылық қызметінің негізгі мҧраты- болашақ тҽрбиесі.Ҧстаз сҿзінің биік мағынасы Абайдың ағартушылық қолжазбаларында ҿте орынды айтылған.Абай халықтың ҥлкені мен кішісіне,ҧлы мен қызына,ҽкесі мен баласына ҿмірлік қажет еңбек пен адамгершілік,ҿнер мен білім,ҿнеге мен тҽлім,достық пен жолдастық,парыз бен қарыз сияқты қасиеттердің асыл ҥлгілерін жырымен де,қара сҿздерімен де жеткізе білді.Ойшыл ақынның ағартушылық тҧрғыдағы педагогикалық тҧжырымдары негізінен жастарды халқына адал қызмет ететін нағыз азамат «Толық адам»етіп тҽрбиелеу мақсатынан туындаған. Абайдың педагогикалық кҿзқарасының,ағартушылық ой-пікірлерінің қалыптасуына игі ҽсер еткен табиғи арналардың алғашқысы ақынның дҥниеге келген ортасы,жас Абайдың бойына адамгершіліктің ізгі қасиеттерін ақ сҥтімен қоса дарытқан ана мейірімінің қуаты.Кеудесі шежіре- тарих,аңыз- ҽңгімеге толы,халықтың салт-дҽстҥрлерін жетік білетін мейірбан ҽжесі Зере мен мінезге бай,тілге шешен анасы Ҧлжан бала Абайды ҿз алдына бір бҿлек рухани қазына бесігі болып тербетті.Талантты жастың ҿз бетінше ден қоя оқыған,қҧныға тыңдағын ауыз ҽдебиеті шығармалары туған халқының ҿмірі мен дҽстҥрін,арманы мен мҧңын ертерек танып білуіне себепші болды.Ҿмір заңдылықтарын тҥсінуге игі ықпал еткен ҽке тағылымы да ақын бойында ҧстаздық қасиеттің қалыптасуына ҥлкен ҽсер етті. Туған халқының рухани мҧрасын жан жакты игеріп, Батыс пен Шығыстың ғылыми ой –санасын сыншылдықпен бойына сіңіру арқылы Абай қазақтың қоғамдық ой-пікірін ҿзінің ағартушылық тҧрғыдағы тҧжырымдарымен байытты. 36
Ақынның жастарды білім алуға,ғылымға,адамгершілікке ҥндеген педагогикалық топшылауларды шығыстың атақты ғҧламалары Ҽ.Науаи,Ғ.Дауани,ҽл-Фараби т.б. ой-пікірлерімен сабақтас,ҿзектес келеді.Ол орыстың алдыңғы қатарлы ойшылдары мен кҿрнекті педагогтарының маңызды тҽлім-тҽрбиелік ой-толғаныстарын ҿзіндік қҧнды қағидалармен толықтырып,кейінгі ҧрпаққа ағартушылық жаңа дҽстҥр қалдырды. Абай педагогика саласынан арнайы ғылыми-теориялық шығармалар жазып,тікелей педагогикалық қызметпен шҧғылданбаса да,оның ҿлеңдері мен қарасҿздерінен жастарды тҽрбиелеу мен оқытудың кейбір дидактикалық мҽселелері жҿнінде ҥлгі-ҿнеге тҧтарлық салиқалы ойлар мен тҧжырымдамаларды кҿп кездестіруге болады.Ақын жастар тҽрбиесінің сан қырына,оның ҿзекті салаларына баса назар аударды,жас ҧрпаққа ҥміт артты,олардың жҥрек сезімін оятып,ҿзінің кҿкейкесті мақсат-мҧраттарына жҧмылдыруға ҧмтылды.Жастардың еңбек етіп,ғылым мен білімге ден қоюы,алда тҧрған мақсаттарына жету жолында табандылық танытуы қажеттігі сияқты асыл қасиеттерді уағыздыу-Абайдың бҥкіл ақындық қызметінің негізгі де ҥзілмейтін идеялық-тақырыптық желілерінің бірі.Абай білім қуған қазақ балаларына ҥмітпен қарап,елдің болашағы осылар деп қуанды.Елдің мешеулігін,халықтың қараңғылығын,надандықты ҽшкерелеп,жаңа ҿмірге бастар жол оқу-ағарту,адамның рухани жағынан азат болуы деп тҥсінді. «Адамның білімі,ҿнері-адамшылықтың таразысы»деп санаған Абай білімді барлық атақ,қҧрмет пен бедел,байлықтан жоғары қояды.Ақын адамның ең қымбат кезі -жастық шақты оқуға,ғылымға жҧмсауды еске салады.Ойын-сауықты кейін қоя тҧрып,алдымен ғылым жолында еңбек ет,ізден,білімдіден ҥйрен,ҥлгі ал,солардай болуға тырыс дей келе: Дүние де өзі,мал да өзі,
Абай оқу-ағарту ісінің дамуына кедергі жасап келе жатқан ескілік пен надандықты,қатаң жазалау тҽртібіне негізделген тҥсініксіз тілдегі діни оқуды ҽшкере етті.Молдалардың діни қағидаларды жалаң,жаттанды ҽдіспен тҥсіндіріп,баланың сана- сезіміне,ақыл-ойына,ҿмір мен дҥниені танып білуіне сенім тудыра алмайтынын, олардың діни оқудың толық мағынасын ҿз мҽнінде жеткізбей жҥргендерін қатты сынға алып,шынайы білімді меңгерудің ҽдіс-тҽсілін терең ғылыми тҧрғыда кҿрсетіп берді. Отыз екінші сөзінде:білімге ҧмтылу, оқыған азаматқа еліктеу,іздену,талаптану сияқты қасиеттерді бойға дарыту арқылы оқып-білген сайын дҥниені тани тҥсетінін,бҧл таным ғылымдық жолды қалыптастыратынын атап ҿтті. Ойшыл ақын ғылымды ҥйренушілерді екі топқы бҿледі.Бірі-білімді ақиқатты тану,азамат болу ҥшін ҥйренушілер де,екінші-бақталастық,яғни біреуден озу,артық болу мақсатын кҿздеушілер.Ақын ғылым жолын қалаған жастарға ғылымды жеке басының қамы,бақталастық ҥшін емес,халқына адал қызмет ететін жан-жақты жетілген, білімді- «толық адам»болып шығу ҥшін ҥйренуге ақыл айтып: «ҥйреніп жеткенше осы да болады ғой деп тоқтамай, ҥйрене беру керек.Кімде-кім ҥйреніп жетпей жатып,ҥйренгенін қойса,оны қҧдай ҧрады,ғибадаты ғибадат болмайды»,-деп,оларға тынбай талаптануға,ізденуге кеңес береді.Абай қазақ жастарын желҿкпе,ҽр нҽрсеге кҿрсеқызар болмай,ҿнерді ҥйренуге,табиғатты тануға,ғылыми кҿзқарасқа негізделген тиянақты білім алуға ҥндеді.Ол оқу-ағарту саласындағы таптық,ҧлттық жҽне мҥліктік шектеулерге қарсы шығып,оқытудың ана тілінде жҥргізілуіне баса назар аударды.Абай отыз сегізінші
жҽне жҥйелі тҥрде балаға тҥсінігіне ҧғымды,қызықты,тартымды етіп оқытуға,білімді ҿмір талабымен ҧштастыра білуге кеңес береді.Ол жеке адамның қалыптасуына оқу-ағарту ісін ақыл- ой,адамгершілік тҽрбиесімен тығыз сабақтастыра қарастырады. Ақын тҥсінігінде адамгершілік тҽрбиені қҧрайтын қасиеттер:адам баласын сҥю,адамдардаң бір-біріне адал,мейірімді жҽне бірлік,ынтымақты болуы.Ол адамгершілікке баулуда жастардың сол замандағы мінез-қҧлық олқылықтарын ҿз
бойларынан іздетіп,олардан арылуға,ҿзін-ҿзі тҽрбиелеуге ҿсиет етті.Жасҿспірімдердің мінез-қҧлық,адамгершілік тҽрбиесіне ерекше кҿңіл бҿлген Абай: «Тез үйреніп,тез жойма, Жас уақытта көңіл-гүл...» -деп,жас баланы тҽрбиелеуді ерте қолға алып,олардың дақ тҥспеген санасына ізгі қасиеттерді еге білу қажеттігін ескертеді.Адам ҿзіне-ҿзі сыншы болу керек: Егер есті кісілердің қатарында болғың келсе,кҥніне бір мҽрте,болмаса жҧмасына бір,ең болмаса айына бір ҿзіңнен есеп ал»,деген Абай тҧжырымы жастардың қоғам алдындағы жауапкершілігін арттырып,олардың бойында ҿзіне деген берік сенімін қалыптастырады.Абай адамдар арасындағы адалдық пен сезім тазалығына негізделген шынайы достық пен жолдастықты жоғары бағалады.Достық бағзы заманнан бері адамзатпен бірге жасалып келе жатқан жасампаз ҧғымдардың қатарына жатады.Ол туралы ҽр ҧрпақ заман талабына орай ой қорытты.Абай ҿзі қастерлеп, ардақтаған достық пен жолдастықты келер ҧрпаққа ҿсиет етіп жеткізуді азаматтық
37
борышым деп білді.Ақын ҽділетсіздік жайлаған феодалдық қоғамдағы достықтың ҿлшемін малы ҥшін,кҥні ҥшін жағымпазданып,екіжҥзділік жасау деп тҥсінетін жалған достықты жеріне жеткізе сынайды. «Жаман тату қазады өзіңе ор,
ҽшкерелеп,жастарды жағымсыз жалған қылықтан сақтандырады.Ақын нағыз адал,шынайы достықтың қҧдіретті кҥшіне терең талдау жасайды. «Жолдастық,сұхбаттастық-бір үлкен іс, Оның қадірін жетесіз адам білмес. Сүйікті ер білген сырын сыртқа жаймас, Артыңнан бір ауыз сөз айтып күлмес...»,- деп,қҧрбы-қҧрдас,дос-жолдас болып жҥріп,кҿзі жоқ жерде жолдасын жамандап,келеке ететін екіжҥзді залымдарды сынға алып,оларға адал достық пен шынайы жолдастықты қарама- қарсы қояды.Ойшыл ақын жастарды адамгершілікке тҽрбиелеуде отаншылдық жҽне интернационализм принциптеріне достықты,ҽділеттік пен мейірімділікті негізгі қазық етіп алды.Абайдың ҧлттар достығы,интернационалдық тҽрбие жайлы ойлары ҿз халқына деген сҥйіспеншілік сезімінен туындады.Кҿршілес халықтардың озық дҽстҥрлеріне,жетістіктеріне ҥңіле қарап,соларды ҥлгі-ҿнеге тҧтты.Озық ойлы ақыл-ой иелерінің шығармаларын қазақ тіліне аударып,жақсы тҽлім-тҽрбие ҥлгілерін батыл насихаттады.Жастарды адамгершілік рухында тҽрбиелеп,оларға ғылым мен білімге бастар жолды кҿрсете отырып,ақын бҧл мҽселелердің шешімі еңбекте деп білді.Ол еңбектің адам мен қоғам ҿмірінде алатын қызметіне зор мҽн берді.Абай шығармалары олардың ҽр тҥрлі кҽсіпті еркін меңгеруіне ықпал етіп,еңбекті тиімді ҧйымдастыру жолдарына баулыды.Ақын жастарды бойындағы кҥш-қуатын пайдалы еңбекке жҧмсауға шақырды.Ҿз заманындағы еңбекке салғырт кҿзқарастың зардабын дҽлелдеп,адам бойындағы игі қасиеттердің қалыптасуында еңбектің атқаратын шешуші қызметіне талдау жасады. Жастардың айналысар кҽсібінің аясы тарлығына тоқталып,ҿзімен кҿршілес халықтардың егіншілік пен қолҿнерін,сауда жасауды,тҥрлі кҽсіпті ҥйренуге ҥндеді.Ақын кейбір жастардың бойындағы еңбекке
икемсіздігін,қҧлықсыздығын,жалқаулығын сынап,берекесіз адамның болашағы жоқтығын ҽрдайым еске салып отырады.Жастарға жеке басыңның қамын кҥйттеп кетпей,халқыңның жарқын болашағы ҥшін еңбек ет: «Ҿзің ҥшін еңбек қылсаң,ҿзі ҥшін оттаған хайуанның бірі боласың;адамшылықтың қарызы ҥшін еңбек қылсаң,алланың сҥйген қҧлының бірі боласың»,-деген ҿсиет қалдырды.Абай қалың бҧқараны адал еңбекке ҥндеді,қулық- сҧмдықпен,алдау-арбаумен,ҧрлық-зорлықпен,еңбексіз тапқан мал мен мҥліктің:
деп,ондай арзан дҥниенің жҧғымсыз екенін ҧқтырды.Ол қалың қазақ жастарын адал,қарапайым еңбекті қадірлей білуге,ерекше қҧрметтеуге жҽне оны бағалай білуге шақырды.Жастардың ҽрбірінің айналысар кҽсібінің болуын,ол кҽсіпке дағдылану машығының неғҧрлым ертерек басталуын,жастық шақта еңбекке деген ҧмтылыстың,икемділіктің тҧрақты қасиетке ҧласуын қҧптады.Еңбек етуге де ҿзіндік байлам,талаптылық пен берік табандылық сияқты қасиеттердің керектігін ескертті.Ақын ҽрбір жастың келешегінің нҧрлы,болашағының жарқын болуы адал еңбегі арқылы жҥзеге асатыны туралы терең педагогикалық тҧжырым жасады.Абай жастарды еңбекке баулуда кҥнделікті отбасы тҽрбиесіне, ата-ананың жауапкершілігіне ерекше мҽн берді.Баланың болашағына жауапкершілік алдымен ҽкеге жҥктелетіндігін ескертіп,ҽкенің ақылы мен ықпалы болмай адал еңбекке,мағыналы ҿмірге дҧрыс баулу,жас жеткіншектің бойында адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру мҥмкін емес екенін атап кҿрсетті.Сондықтан,баланы ҧлағатты азамат-«толық адам»етіп тҽрбиелеу ҥшін,ата-аналарының ҿздерінің сол дҽрежеге сай,ҥлгілі,ҿнегелі болуын талап етті. «Басында әке айтпаса ақыл жарлық, Ағайын табылмаса ой саларлық. Қалжыңбасып өткізген қайран дәурен Түбінде тартқызбай ма ол бір зарлық?»- деп,ойын-сауықты қызықтап,ҿмірді белгілі бір мақсатсыз,бойкҥйездікке салынып босқа ҿткізудің соңы ҿкінішке алып келетіндігін,қалайда ата-ананың ақылына кҿңіл бҿліп,басшылыққа алуы керектігін еске салады. Ойшыл ақын ҽкенің ізгі қасиеттері-оның адамгершілігі,еңбексҥйгіштігі,отбасы,жарына адал болуы деп есептеді.Керісінше,ақын ҿз отбасынан суынып,ел кезіп,қыдырымпаздыққа 38
салынған,ҿз ҥйінің шырқын бҧзған,бала тҽрбиесіне мҽн бермейтін ҽкелерді сынға алады.Абай жастар келешегінің қамқоршы ҧстазы-ҽке деп білумен қатар ҧрпақ тҽрбиелеудегі ананың орнын да ерекше бағалады.Аналық мейірім арқылы берілетін нҽзік те пҽк адамгершілік асыл қасиетті ерекше қастерледі.Ананы ҿз баласының алғашқы,ең аяулы тҽрбиешісі деп білді.Қыз баланың тҽрбиесіндегі ана тҽлімінің ықпалына Абай педагогикалық тҧрғыдан жан-жақты талдау жасап,ҿрелі тҧжырымдар айтты.Ол қыз балаларды жҧбайлық ҿмірге балғын шақтан ҽзірлеу керектігіне назар аударады.Қыз кҥнінде ҧқыпты,жинақы болып жҥріп,тҧрмыс қҧрған соң берекесі кетіп,салақ ҽйел атануы,ҽсіресе қарекетсіз ҿскен бай қыздарының жастайынан еңбекке етене баулынбағанынан деп білді.Содықтан да аналарға қыз бала тҽрбиесінде ҧлттық дҽстҥрді басшылыққа алуды ҧсынды.Халық тҽрбиесінде абзал аналар ес біле бастаған қыз балаларына іс тіктіріп,ҥй шаруасына ҥйреткен.Осындай аналарды Абай қатты қҧрметтеп,қалыңдық іздеген жігіттерге тҽрбиелі ананың қызына кҿз салуды ескертті.
деп,жар таңдағанда тҽрбиелі,жақсы ананың перзентін малды болмаса да бағалай біл,ҿмірлік жолдас ет деген пікір айтты.Бойына адамгершіліктің асыл қасиеттерін жинақтаған қыз балаларды болашақ кҿтерілер шаңырақтың берік қазығы деп есептеді.Болашақ отау қҧру мҽселесінде қыз балалардың ақылды,білімді болуына ерекше мҽн берді.Ең болмағанда хат танып,оқу-жазуды игеруі керектігін ескертті,маңайындағы ҿсіп келе жатқан қыз балалардың сауатын аштыртып,ҿлең-жыр кҿшіртіп,ҽн мен музыкаға баулыды.
деп тҧрмыс қҧрар жастарға қалыңдықты кҿркі мен сымбатына ғана қарап бағаламай,оның адамгершілік қасиетіне,ішкі жан дҥниесіне,ақыл-парасатына,кҿргенділігі мен тҽрбиелілігіне кҿңіл бҿлу керектігін ерекше атап кҿрсетті.Абай болашақ отау қҧрушы жастарға жҧбайлық ҿмірдің елеулі қиындықтары да болатынын,ол қиындықты жеңуге алдын ала ҽзірлеу керектігін ескертті.Некелескен жастардың бір-бірімен,отбасының басқа мҥшелерімен,жора-жолдас,туған- туысқандарымен сыпайы қарым-қатынаста болуы,олардың елге қҧрметті,саналы азамат дҽрежесіне жетуі ҿздерінің мінез-қҧлқы мен іс-ҽрекетіне байланысты екенін ашып кҿрсетті.Ақын некелік ҿмірдің табиғи тірегі мен қҧқықтық негізі-жастардың бір-біріне деген сҥйіспеншілігі деп білді.Абайдың тҥсінігінде тең қҧқылық-махаббат бостандығы.Сол бостандықтың жҥзеге асуы- олардың некелесуі деп қарады.сондықтан ол ҿзінің кҿптеген ҿлеңдерінде осы тҧжырымын жария етті.Абайды зеттеуші ғалымдар ҧлы ақынды халық ҧстазы деп біледі.Ақынның шығармашылық қызметі-халықтың рухани
қазынасы.Ҧстаздық -ойшыл
ақынның пікірінше,жастарды ізгілікке,адамгершілікке ҥйретушілік.Абай халықтың болашағы жастарды адамгершіліктің игі қасиеттеріне тҽрбиелеуші ҥлкендерден ҧстаздық шеберлікке лайық қабілет болуын талап етті.Бҧл ойын ақын:
жүктеу/скачать 5,18 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|