Топонимиканың геоэкологиялық негіздері оқу цүралы • а тынп : т с ь са/ч ь, I павлодар, 2008 (,ж) с$5, У

Орман  ағаштарын  жалпы  әдіспен  орған  жағдайда,  ол 
жерлердің  өнімін  шығарып,  орындарын  бұта,  қалдықтардан 
тазартқан  соң,  бал  ара  шырынын  өндіруге  қажет  өркендер 
көлемі  қыста  75%-дан,  ал  қар  аз  жылы  60%-дан  кем  болмауы 
керек.
Жаңа  өркендердің  саньга  реттеу  «Жаңа  өркендер  мен 
бұташалардың  шаруашылыққа  қажетті  ағаштарды  орғаннан 
кейінгі  орнына  келтіру»  заңымен  жүргізіледі,  ал  өркендердің 
дамуы  «Табиғи  жолмен  өркендеуді  реттеу  шкаласымен»
я|
анықталады (кесте 5).
Кесте 5
  —
 
Табиги жолмен дамитын өркендерді сараптау 
иікаласы
Негізгі
орман
типтері
Өзі өркендейтін бұташалар мен өркен саны, мың/га
Барлық 
өркен мен 
бұтатналардың 
барлығы  1  га 
шаққанда
Өзі
дамыған
бұгаша
биіктігі
<0,1
Жаңа өркендеген бұташалар, биіктігі, м
¥сақ, 0,1-:
0,5
Орташа,
0,6-1,5
Ірілер,
>1,6
Ауыстьфу
коэфф.
есепте-
геңде
ағаштың түбіндегі
Құрғақжәне 
өте құрғак
>26/16-26
>17,5/11- 
17,5 
|
>15/9,5-
15
>13/8-
! 
із
>10,5/6,5-
10,5
>600/500
Ылғадд
>20/11-20 >13,5/7,5-
13,5
>11,5/6,5-
11,5
>10/5,5-
10
>8/4,5-8
>500/400
Ауыстьфу  . 
коэффици-
ентімен 
, 
есептегенде
0,4
0,6
0,7
0,8
* ■
орылған жерлерде
Құрғақ және 
өте кұрғак
>15,5/9-
15,5
>105/6-
10,5
>8,5/5-8,5  |
1
>7,5/4-
7,5
>6/3,5-6
>600/500
г--------------------------------------------------
Ылғалл
РЫ
>12,5/7,5-
12,5
>8/6-8
>7/4-7
>6/3,5-6
>5/3-5  і
>500/400
Ауыстьфу 
коэффицие- 
нтімен есеп- 
тегенде
0,4
0,6
0,7
0,8
31

Егер  орман  ағаштарының дамуы  екі  жэне  одан  да  көп  рет- 
пен жүретін болса, онда жалпы өркендер саны (әрбір дамудағы) 
белгілі  коэффициентке  көбейтіледі  де,  одан  алынған  санның
барлығы қосылып жалпы саны көрсетіледі.
Орман  ағаштарының  табиғи  жолмен  өзінен-өзі  дамитын 
учаскелеріне  өркендері  жақсы  дамыған,  деградацияға  үшы-
рамаған төмендегі  кластарға жатқызуға болады:
а) 1-11 класс бонитетіне жататын тығыздығы 0,5 м жэне одан
жоғары қайың өркендері; 
' 
. 
, 
;
б)  ІІІ-ІУ  класс  бонитетіне  жататын  тыгыздығы  0,5  м  жэне
одан жоғары қайың өркендері;
в)  І-ІУ класс  бонитетіне жататын тығыздығы қандай  болса
да, ал жалпы өркен саны  1  гектарына  1  мыңнан асуы қажет. 
Қолдан егіп отырғызуға жататындар:
а)  жапырақты  орман  ағаштарын  орған  соң,  шырша түқым- 
дастарды  орнына  кеіітіру  үшін,  сол  жылы  кеші ктірілмеи
өркендер (түқым) егілуі қажет;
б) қайың типтес ағаштардың орылғаннан кейін, тығыздығы
0,3-0,4  болған  жағдайда;  ал  егер  тығыздығы  тым  төмен  болса 
ағаштар жалпы ретімен егілуі мүмкін.
Тексеруге арналған сүрақтар
1.  Жерді тиімді пайдалану, топырақ жамылғысының ласта-
нуын болдырмау үшін қандай шаралар қолдану қажет?
2.  Ландшафттар өнімділігін арттыру жэне тиімді пайдала-
ну үшін қандай жүйелерді пайдаланған дүрыс?
3.  Көктемгі, жазғы І  күзгі жайылымды тиімді пайдаланған
қандай жобаны өндіріске енгізген жөн?
4.  Ертіс  тоғайы  өсімдіктерінің  өнімі  мол  болуы  үшін,
экологиялық  жағынан  ең  тиімді  тасқын  су  мөлшері  қанша
уақытқа созылуы қажет оның себебі?
5.  Топырақ эрозиясын болдырмау үшін отырғызылған ағаш
жолақтарының кесу реті қандай болуы керек?
32

1.3.2 Биоресурстарының қазіргі жағдайы
(Таспалы қарағай орманы)
Ғалымдардың  есебі  бойынша  жер  шарында  өсімдіктердің 
500  млн.  астам түрі  бар.  Өсімдік -  жер  шарының «өкпесі»  деп
жаидан-жаи аитылмаған.
Қазіргі  кезде  Қазақстанның  орман  қоры  21,8  млн.  га.  Өкі- 
нішке  орай  мемлекетіміз  бойынша  орман  қоры  жылдан-жылға 
азая түсуде.
Барлык  әлемде  ормандар  климат  түзуші,  газдар  алмасуы, 
топырақ  жамылғысын  қорғайтын,  су  сақтайтын,  санитарлық- 
гигиеналық,  еспе су деңгейін бақылаушы жэне басқа да пайда-
лы қызметін атқарады.
Тіршілік  ету  процесінде  орман  бірлестіктері  өзінің
ассимиляциялық аппараттарымен  1  га  орманға  500  мьщ текше
метр  оттегін  шығарады.  Орманның  эр  гектары  жылына  ауаға
30  тонна оттегін шығарып жэне бір сағатта 200 адам шығаратын
көміркьппқыл газын өзіне сіңіріп алады.
1992  жылы  Рио-де-Жанейрода  дүниежүзіндегі  орман- 
ды  сақтау  жэне  тұрақты  дамуын  қалыптастыру,  тиімді  түрде 
қолдану  принңиптеріне  арналған  халықаралық  симпозиум 
болды,  онда:  «Барлық ормандардың экологиялық өте маңызды 
рөлін үмытпауымыз керек» деген тақырып шеңберінде көптеген 
мәселелер қарастырылды.  Олар экологиялық процестерді жэне 
жергілікті,  үлттық,  аймақтық  және  бүкіләлемдік  деңгейлерде 
нэзік экожүйелерді  қорғау,  фотосинтез, генетикалық материал- 
дар көздері үшін биотехникалық өнім ретінде қолданылады» —
деп жазы лған.
Қазақстан Республикасы жерінің орман дардың жалпы көлемі 
4,2%,  бүл  үлттық  байльтғымыз  болып  табылды.  Осы  уақытқа 
дейін орман шаруашылығында жіберілген қателіктерді қалпына 
келтіру қиыншылық тудыруда. Орман шаруашылығының негізгі 
ерекшелігі -  ағаш өсіру, бүл өте үзақ процесс. Егер егіншіліктен
33

нәтиже
мұндаи
ұрпаққа
Павлодар  облысының  мемлекеттік  орман  қорының  жалпы 
ауданы  405,5  мың  га  (3,6%),  оның  ішінде  қылқанды  таспалы 
қарағай ормандар -  277,9 мың га. Лебяжі ауданындағы таспалы 
реликті  қарағайлы  ормандары,  Шығыс  Қазақстан  жэне  Павло- 
дар облыстары аумағын есептегенде 870 мың гектар жерді алып 
жатыр. Мұндай ормандар дүние жүзі бойьгаша бізден басқа тек 
Канадада ғана бар.  Егер  бұған жауапкершілікпен қарасақ,  онда 
барлық жергілікті халықты жұмыспен қамтамасыз етуге болар 
еді. Орманды күту, ағаш өсіретін алаңдар жасау, жидек теру жэне 
дәрілік  өсімдіктер  жинау,  аң  аулау,  туризмді дамыту.  Бірақ,  ең 
бастысы бұл ормандар жер мен суды қорғайды, себебі олар бол- 
маса,  біздің құмды жерді баяғыда жел үрлеп әкетіп,  ¥лы Ертіс 
өзені құрғап, дала егіні күрт төмендеп, ауыл шаруашылығының 
(егін шаруашылығы)жағдайы күрт нашарлап қалар еді.
Лебяжі  ауданында  орманды  және  жануарлар  әлемін 
қорғайтын  мемлекеттік  мекемелердің  көлемі:  Бесқарағай  -  
134,7  мың  га,  Павлодар  -53,5  мың  га  (Лебяжі  ауданының  бір
бөлігі енеді). 
; 
,■ 
о:л
Орман  жэне  биоресурстар  бойынша  орман  ауданын  сақгау
жэне  ұлғайту  үшін  қолдан  орман  өсіру  жұмыстары  жүргізіліп
жатыр. Соңғы 10 жы л нәтижесінде 5 м лн қарағай отырғызылған
екі  ағаш  өсіретін  алаң  қайта  құрылған.  Ол  жерлерде  ағаштар
2003 жылы көктемде отырғызылды.
Бесқарағай  мемлекеттік  мекемесі  бойынша  64633  қарағай
өсірген.
Облыс  бойынша орман  ағаштарының түрлері  орта есеппен
(филиалы)
құрайды
жоиылған
болсақ  облыс  бойынша  өсірілген  орманньщ  40% 
болады.  Орманды  қорғау  жүйесінде  әлі  де  көптеген  жетіспеу-
34

шіліктер  бар,  оның  негізгісі  орманның  негізінен  жаз  айларын- 
да  көптеп  өртенуі.  Бұл  үрдіс  жылдан-жылга  көбеймесе  азая- 
тын  реті  көрінбейді.  Соңгы  он  жыл  ішінде  өрттің  әрекетінен
зерттеулерінің  нэтнжелеріне  жүгінсек,  бүл  ормандардың  40- 
50  пайызы  өрттен,  орман  зиянкестері  мен  аурулары және  заң- 
сыз ағаш кесу салдарьшан зиян шекті. Өрт өсімдік жамылғысы- 
на  және  табиғат  кешенінің  басқа да  компоненттеріне  топырақ, 
су  режиміне  кері  әсерін  тигізіп  жэне  жергілікті  микрокли- 
матты  жалпы  алғанда,  экологиялық  тепе-теңдікті  бұзады. 
Соңғы  10  жылда  аудан  бойынша  1718  өрт  белгіленген,  өрттің 
алған  ауданы  2249,96  га  (оның үстіне  орман -  42700  га)  жетіп,
8311,3  мың  теңгеге  дейін  зиян  келтірілген.  «Ертіс  орманы» 
МТО  резерваты  Бесқарағай  мемлекеттік  (филиалы)  мекемесі 
бойынша осындай  597 жағдай,  ауданы 22,0 мың га жететін  ор- 
ман алқабы жанып кеткен. Кейінгі жылдары орман өртін азайту 
мақсатымен  жасалған  әс-эрекеттердің  арқасында  оның  жалпы 
көлемі 30 мың гектарға дейін азайды.
Ғалымдар  мен  орманшылардың  зерттеулері  бойынша 
өрттен  кейін  орман  қайта  қальгатаспайтынын  көрсетіп  отыр. 
Соңғы 10  жыл ішінде орман жэне биоресурстар бойынша 2000- 
нан  астам  орман  бұзушылық  эрекеттері  тіркелді,  60  мың  тек- 
ше метр жерді өз еркімен шауып алу нәтижесінде орманға ора- 
сан  зор  нұқсан  келтірілді  (Қосымша  В.).  2005  жылы рұқсатсыз 
өз  бетінше  орман  шабудың  399  жағдайы  тіркелді,  көлемі 
10,972  мың  текше  метрге  жетті,  оның  ішінде  жолақты  орман- 
дарда 182  жағдай, көлемі -10,381 мың текше метр. Соңғы 5 жыл 
ішінде өрттен жалпы көлемі  100 мың га қарағай орманы жойыл- 
ды.  Ал  бүл  ормандар  территориясында  ондаған  елді-мекендер 
бар,  сондыктан  ауыл  өмірі  шаруашылықтары  орманмен  тығыз 
байланысты. Бұл аумақтардың барлығы үлкен апатқа ұшырады 
(орман, жайылым, шабындық, жабайы аңдар, құстар саны азай- 
ды).  Мұндай  апаттық  жағдайға  ұшырау  көбінесе  қорықтық
35

қаржылық, материалды-техникалық жағдайымен де тығыз бай-
ланысты.  Бұл  мәселелер  көнтеген  жылдар  бойы  қорланып,  өз 
шешімін  таппайтын  болса,  болашақта  үлкен  апатқа  айналуы 
мүмкін.  Мекемелерде  өртке  қарсы  пайдаланатын  техникалар 
ескірген жэне олар қазіргі талаптарға сай емес, олар 20 жылдан 
астам қолданылады,  өте қажетті  байланыс қүралдары жетіспе- 
уде.  Орман  қорғаушылықтарында  істейтін  жұмыскерлер  саны 
орман өрттерін өшіруге, тиімді жүмыс атқаруға жетіспейді, эрі 
еңбекақылары да біршама төмен. Орман өрттерін кезінде ескер- 
ту жэне оны өшірудің ең тиімді әдісі болып қазіргі кездегі ави- 
ация  көмегі  арқылы  орындалатын  эдіс  болып  саналады,  бірақ 
бүл эдіс экономикалық жағынан көп қаражатты қажет етеді.
Ресей  Федерациясының  шекаралық  территориясы  жэне 
Шалдай, Бесқарағай мемлекеттік мекемелері арасында таспалы 
қарағай  орманы  (реликт)  орналасқан.  Бесқарағай  мемлекеттік 
мекемесінде  болған  өрттерді  біз жоғарыда айтқан болатынбыз. 
Сол  өрттер  нэтижесінде  бүл  орман  шаруашылығына  барлығы
55,71  млн. тенгеге зиян келтірілді.
Өрттер  Павлодар  облысының  орман  шаруашылығына  өте
үлкен нүқсан келтіруде, оның ішінде:
— орман жамылғысының азайып кетуіне әкелуде;
— ағаш  түрлерінің  азаюы  және  ағаш  ауруларының  көбею
қаупін тудырып отыр; 
-
— жабайы  жануарлар  мен  қүстар  санының  азаюы  байқа-
лады. 
' 
;
Өрт  саласында  ағаш  саулығы  нашарлап  түрлі  зиянкестер
иайда  болған,  солардың  бірі  -   қарағай  қүрты.  Олар  көршілес
Ресей  Федерациясының  территориясын  қамти  отыра,  қылқан
жолақты  ормандарды  жаулап  алды.  Олардың  мекендейтін
жерлерінің  шамамен  жалпы  территориясы  61,4  га.  Павлодар
облысында  2001-2002  жылдарда  Шалдай  мен  Бесқарағай  мем-
лекеттік  мекемелерінде  91  мьщ  га  жерді  зиянкестер  жаулады,
оның  ішінде  44  мың  га  жерге  залалсыздандыру  шараларын
36

жүргізуді  қажет  етеді.  Қазіргі  кезде  бар-жогы  2  мың  га  жер- 
де  зиянкестіні  жою  шаралары  жүргізілген.  Дегенмен,  толық 
өңдеу  жүмыстарын  міндетті  түрде  жүргізілуі  тиіс,  себебі 
қарағай  қүртынан  кейін  ағаштарды  емдеу  кезеңі  екі  маусым 
ғана жүргізіледі.  Одан кейінгі уақытта құрт індеті өршіп, оның 
көлемі үлғайып, ағаштың сапасын күрт төмендетеді.
Орман  өнеркәсібі  ауданның  негізгі  мамандандыру  саласы- 
ньщ құрамына кірмейді.  Ол тек ауданның жеке кәсіпорындары 
болып табылады.  Орман  өнеркәсібінің барлық салалары негізі- 
нен дайындау,  өңдеу жэне  ағашты қайта жөндеумен байланыс- 
ты.  Ауданның  орман  байлығы  ағаш  өнеркәсібімен  қүрылысқа 
деген  қажеттілікті  қанағаттандырудың  көзі  болып  табылады. 
Орманмен  қамтамасыз  етілетін  барлық  жер  шаруашылықта 
бірдей бағаланғанымен де, олардың тек өндірісте кесуге рүқсат 
етілетін көлемі ғана есептеледі.
Облыста  жалпы  орман  қорының  көлемі  406  мың  га  же- 
теді,  оның  278  мың  га  жерін  ғана  кесуге  рұқсат  бар.  Орман 
байлығының  сапасы  ағаштың  қүрамына  байланысты  бола- 
ды.  Жалпы  Лебяжі  ауданында  өніп-өсетін  ағаштардың  ішін- 
де  жоғарғы  сапаға  қылқан  жапырақты  ағаштары  жатады. 
Аудандағы  барлық  алқаптың  70,4%  -  қарағай,  13,3%  -   қайың, 
4,2%  -   көктерек,  қаратерек,  теректер  -   6,5%  т.б.  алып  жатыр. 
Ағаштардың жалпы қоры 20,6  млн м3  болып  есептеледі.  Оның 
орташа  жылдық  өсуі  қарағай  -   1,5  м3/га,  жапырақты  ағаштар 
тұқымдастар  1,74 м3/га.
Болашақта  бүл  ауданда  жалпы  алғанда  100773  га  жететін 
орман  ландшафтын  орнына  келтіретін  алқап  қарағай  орманы 
болып есептеледі.
Жалпы 
ағаш 
өсірушілердің 
мәліметтері 
бойынша 
2003  жылы  көлемі  800  га  жететін  қарағай  өркендері  егілген, 
оның өнімділігі орта есеппен 50,1%-ға жеткен.
Қазіргі кезде Лебяжі ауданы бойынша өркенді баптап өсіріп- 
өндіретін түрақты 2 ағаш питомнигі бар.
37

Көп  жылдық  зерттеулер  көрсеткеншдеи  қарағаидың  таза 
генофондын сақтап қалу үшін негізінен жергілікті өсетін қарағай 
түқымын  пайдаланған  дүрыс.  Бұл  жағдайда  жергілікті  қарағай- 
дың эр гектарынан 800-1000-ге дейін өркен алуға болады.
Егілген  қарағай  өркендерінің  дұрыс  өсіп-өнуі  үшін  оларға 
жасалатын  агротехникалық  қажетті  шараларын  уақытымен 
жэне дұрыс пайдалану қажет. Орман ағаштарынан бір жыл мер- 
зімінде дайындалатын тұқым мөлшері 500-600 кг болып белгі- 
ленген.  Егер  осы  мөлшерде  тұқым  жиналатын  болса,  ол  жыл- 
ма-жыл орман көлемін 600-800 га дейін көбейтілу мүмкіндігіне
жеткізуге
түқыммен
орман  көлемін  ең  кем  дегенде  1000  га,  ал  болашақта  2000  га
дейін жеткізу белгіленген.^ 
‘
2005
үндеуі
ша  Павлодар  облысында  ұйьшдастырылған  студенттердің 
экологиялық ұжымдарьгадағы студенттер саны 370 жетіп,  олар 
431 га орманның күйген ағаш қалдықтарынан тазартқан,  1040 га 
орман алқабына ағаш өркендері отырғызылып, геоэкологиялық
мәселелерін шешуге алғышарт жасалды.
Ал  2006  жылғы  «Ж асыл  ел»  жобасы  бойынша  орманның 
2228  га  алқабьга  күйген  ағаш  қалдығынан  тазарту  шаралары
жүргізілді.
Орманның  ешкімге  тигізер  зияны  жоқ,  қайта  тіршілік 
атаулыньщ қамқоршы көзі, ол -  аңдар мен құстардың атамекені,
эрі асырап сақтаушысы.
Егер  де  орман  болмаса  ен  далада  еркін  жүйіткіген  жел 
жердің  бүкіл  құнарлы  қыртысын  суырып  экетіп,  құрғатып 
тастаған болар еді. Жел өз жольгада қарағайларға тіреліп, содан 
соң жоғары көтеріліп, төмен түскенде  өзінің күшін 40 пайызға 
азайтады,  жэне де  тағы  бір  айта кететін жағдай,  ғалымдардың 
айтуы  бойынша,  егер  де  жердің  1  см  құнарлы  топырағы 
көтеріліп,  құрып  кетсе,  ол тек  100  жылда ғана қалпына келеді 
екен.  Сонымен  қатар  орман  ауаньщ  да  тазартушысы,  өйткені
38

атмосферадағы  фотосинтез  эрекетінен  бөлінген  оттегінің  тең 
жартысьгаан  астамын ормандар  беретіні  анықталды.  Жыл сай- 
ьга  олар  300-350  млрд.  тонна  көміртегін  ассимиляциялайды, 
эрі  20-23  т  органикалық  масса  береді.  Орман  сонымен  қоса 
элеуметтік-экономикальщ жағынан -  ағаш сүректерін пайдала- 
нуда да маңызды рөл атқарады.
Егер  де  ормандар  жойылып  кетсе,  онда  бізге  төмендегідей 
экологиялық қауіп әкелуі мүмкін:
1) орман алқабьша еспе қүмның жылжуы мүмкін;
2) тез арада жойылған, өртенген орманды қалпына келтірме-
сек, онда оос алаңқаиларға, ірі ағаштардың орнына күрылысқа, 
отынға  жарамсыз  теректердің  бүта,  бүташалардың  өсіп  кетуі 
мүмкін;
3)  орт  салдарынан  сол  аймақта  қүдықтағы  су  азайып, 
тереңге кетіп, тіпті мүлде суалып қалу қаупі бар.  Осы себептен 
ағаш өнімдері мен шөптің қорлары азаяды, олардың өнімдері де 
төмендейді;
4)  аң,  қүстардың  саны  кемиді,  жүмыртқа  салатын  орында- 
рынан айрылады.
Табиғат  ананың  қүдіреті  мен  қадір  қасиетін  санасында 
саңылауы  бар  әрбір  жүмыр  басты  пенде  жақсы  білуге  тиіс, 
біліп қана коймай оны аялауға, корғауға жэне  сақтауға міндет- 
ті.  Өкінішке  орай,  бүл  міндетті  әрқайсымыз  орындай  бермей- 
міз,  оған  менің  өміріме  жетеді,  басқасын  тағы  көре  жатармыз 
ниетімен қараймыз.
Айналадағы  сүлу  да  сырлы  табиғатқа,  эсіресе,  оларды 
сүқ  қолдардан  сақтау  мәселесі  -  қазіргі  қоғамымыздың  ең  бір 
ушыққан түсы, өзекті мэселесіне айналып отыр.
Тексеруге арналған сүрақтар
1.  Қазақстан  Ресспубликасының  жалпы  орман  қоры  жэне
оның көлемі қанша?
39

2.  Қылқанды таспалы қарағай ормандарының Ертіс-Баяна- 
ула өңірінде алып жатқан көлемін анықтаңыздар?
3.  Реликті  ағаштарға  қандай  ағаштар  түрлерін  жатқызуға
болады? 
- 
V
4.  Павлодар  облысындағы  қарағайлы  ормандар  дүниежүзі 
бойынша тағы қандай елде кездеседі?
5.  Орман өртінің шығу себептері қандай?
6.  Орманға қандай зиянкестер көптеп нүқсан келтіреді?
7.  Егілген орман ағаштарының дүрыс өсіп-өнуі үшін қандай 
агротехникалық шаралар пайдаланады?
8.  Орман  алқабы  жойылған  жағдайдағы  оның  қоршаған
ортаға келтіретін қаупі қандай?
1.3.3 Ауданның раднацнялық қауінсіздігі 
және экологиялық проблемалары
1953  жылдың тамыз  айында Семей  облысында күшті  суте- 
гі  бомбасының  жер  үсті  жарылысы  жасалды.  Соның  әсерінен
топырақжамылғыларырадиоактивті өнімдерден бөлініпшыққан
уран  мен  плутоний  уларымен  ластанды.  Лебяжі  ауданының 
жерлері  таралған  радиоактивті  сэуленің  эсеріне  үшырады.  Ол 
жерде қалпына (кезінде жасалған) келтіру жүмыстары ешқандай 
нәтижесін бермеді. Радиациялық ластанудың басқа ластанудан 
көп  айырмашылығы  бар.  Қысқа  толқынды  электромагниттік 
сәуле  шығару  мен  зарядталған  бөлшектерді  бөліп  шығаратын 
түрақсыз химиялық элементтердің ядросы -  радиоактивті нук- 
лидтер  екені белгілі.  Осы бөлшектермен шығарылған сэулелер 
(альфа, гамма,  бэта)  адам, жануар  ағзаларында ақуыз,  фермент 
басқа  да  заттардың  өзгеруіне  яғни  сәуле  ауруьшың  дамуына
экеліп соғады.
Павлодар  облысының  радиоактивті  фоны  табиғи  радио- 
активтіліктен,  Семей  ядролық  полигонының  әсерінен,  радио-
40

активті  заттармен  жұмыс  жасаитын  өнеркэсіптердщ  эсеріне
тәуелді.
Павлодар  облысы  бойынша  табиғи  радиоактивтілік  саға- 
тына орта шамамен  12-14  микрорентгенді құрайды.  Ол тау-кен 
қазбаларында, эсіресе ғранит, базальт болатын жерлерде 20 мкр/ 
сағ дейін көтеріледі.
Семей полигоньшың 40% (720000 га) Павлодар облысының 
Май  ауданына  мемлекеттік  қор  ретінде  берілді.  Бұрынгы  кез- 
де  ол территорияда «Опытное  поле»  атты тэжірибе  орталығы 
орналасқан.  Мұнда  116  атмосфералық,  ядролық  оның  ішінде 
жер үсті жарылыстары өткізілген.
Бүрынғы  кезде  өткізілген жүйесіз  зерттеулер радиоактивті 
ластануларды  көрсеткен.  Лебяжі  ауданын  зерттеудегі  алынған 
нэтижелер  мүндай  корытындыға  экелді:  жүртшылықтың  ша- 
мадан  тыс  сәулелену  қаупі,  су  қүбырлары  арқылы  радиоак- 
тивтіліктің  тарау  қаупі,  оның  ішінде  жер  асты  аркылы, 
атмосфералық ауа арқылы таралатын радиоактивтілік қаупінің 
төніп тұруы.
Өсімдік, топырак, атмосфералық ауаны зерттеулер нэтижесі 
ңезий  -   137,  стронңий  -   90,  плутоний  -   239,  240  жэне  тағы
басқа  элементтердің  бар  екенін  дәлелдеді.  Радионулеидті  лас- 
тану  шаң-желді  проңестермен,  ауылшаруашылық  машнналар 
арқылы жүреді.
Қоршаған  ортаны  қорғау  шараларының  жоспары  бойынша 
2002  жыл  бюджет  қаржысына  радиациялық  қауіпсіздік  инс- 
титуты  жэне  үлттық  ядролық  орталығымен  сайыстық  негізде 
өткізілген  радиоэкологиялық  зерттеулер  жүргізілді  (2x2  км 
желісінде): топырақтың 203 бөлігі, өсімдіктердің 73  бөлігі зерт- 
телді.  Дала  зерттеулерінің  нэтижелері  жэне  лабораториялық 
сараптау  нәтижесі  бүл  табиғи  орталарда  цезий  радионуклид- 
тері  137, стронций 90, плутоний 239,240 болуын анықтады. Осы 
аралықта олардыц белсенділіктері байқалады.
41

137С8 -4-37 Бк/кг (фондық ластану-11,9 Бк/кг);
908г 339,5  Бк/кг (фондық ластану-16,2 Бк/кг) [83].
Адамдардьщ  іс-эрекеттері  Лебяжі  ауданының  табиғат 
кешенінің бейнесін біршама өзгертті. Тірі табиғаттың өзгеріске 
душар  болуынан,  тіршілік  ететін  жануарлардың  саны  азайды, 
олардың  көбі  жоғалып  кетті,  табиғатта  азыққа  пайдаланатьга 
жердің  өнімі  азайды.  Оған  қалалардың,  ауылдардың пайда бо- 
луы  өнеркәсіп  орындарының  құрылуы  мен  жолдар,  пайдалы 
қазбаларды өндіру,  су қоймалары мен  ауаның ластануы  әсерін 
тигізбейқойғанжоқ. Малдыдұрыс бақпау, жергежүйесіз қараудан 
ауаның  ластануы  топырақ  эрозиясын  бұзуға  зиянын  тигізді. 
Мүндай  экологиялық  проблемалар  экономикалық  дағдарысқа, 
табиғатты  қорғау  технологиялары  инвестиңияларьгаьщ  аза- 
юына,  халықтың  экологиялық  мэдениетінің  солғын  тартуына 
әкеліп соқтырады.
Атмосфералық  ауа  табиғат  ортасын  қоршаған  негізгі 
компоненттердің  қатарына  жатады.  Олар  адамның  саулығы, 
өсімдік,  жануарлар  дүниесі,  ауаньщ  тазалығымен  байланыс- 
ты.  Сонымен қатар  ауданда ластанған заттардың келесі көздері 
бар:
1)  түрмыстық,  өндірістік  жэне  көліктік  мақсатта  отынды 
жағу; 
4
2) атом сынақтарының әсері;
3) табиғи ластану-шаңды борандар мен өрттерден ауада лас-
тануы. 
' 
“ 
’*  ;  
,  хг.,
Жыл сайын ауаға көп мөлшерде лас тастанды заттар түседі. 
Облыстық экологиялық биоресурстар басқармасының мэліметі 
бойынша атмосфераға түскен лас  заттарға салыстырмалы  баға 
беруге болады (кесте 6).
42

Кесте 6 — Сыртқа шыгарыдган зиянды тастанды заттардың 
территориялық ңүрылымы (% есебімен алганда)

жүктеу/скачать 10,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: