Топонимиканың геоэкологиялық негіздері оқу цүралы • а тынп : т с ь са/ч ь, I павлодар, 2008 (,ж) с$5, У

1.4 Табиғатты ұтымды паидалану мен қорғаудың
геоэкологнялық негіздері
Табиғат ресурстары -  бұл табиғаттағы заттардың барльнын 
адамның  игілігі  жэне  шаруашылық  эрекеттері  үшін  тиімді 
пайдалану.  Лебяжі  ауданының  табиғат  байлығы  халық 
мүддесін  қанағаттандыру,  әрі  шаруашылықты  дамыту  үшін 
қажеттіліктің бәрін береді. Дегенмен,  бүл байлық қаншалықты 
мол болғанымен, оны сақтай біліп, дұрыс пайдаланбаса, уақыт 
өткен сайын ол сарқылады, қазіргі техниканың күшімен жүмыс 
жасай отыра табиғат проңесстерінің заңдарын бүзады,  оның өз 
бетінше өзгеруіне керек емес эрекет жасайды.
Осының  нәтижесінде  ауданда  едэуір  орман  алқаптары 
қысқаруда,  көптеген  өсімдіктер  мен  жануарлардың  түрлері 
азайып,  эрозияға  душар  болған  жерлер  көбейіп,  антропоген- 
дік  жүктеме  біршама  күшейіп,  ауа  мен  су  бассейні  ластануда. 
Сондықтан  ауданның табиғатын қорғау қатты көңіл аударатын
мәселе. 
• 
:  . 
<■.
Табиғатты  қорғау  мемлекеттік  жэне  қоғамдық  жүйедегі 
шара, оны қорғауды қамтамасыз ету, халқымыздың қазіргі жэне 
болашақ  үрпақтарының  тіршілігі  үшін  қажет.  Ол  өндіріс  пен 
ғылымды  сауықтыру,  эстетикалық  жэне  тәрбиелік  мақсатта
жүзеге асырылады.
Табиғатты қорғау туралы заң ең бірінші  1962  жылы қабыл- 
дяш ты . 
Ол  заң  табиғат  байлығына  үқыпты  пайдалану,  қорғау, 
шаруашылықта пайдалануға ғана қатысты  емес,  сонымен  бірге 
игерілмей жатқан жерлерге де қатысты. Жер қойнаулары, сулар, 
(жер  асты,  жер  үсті)  ормандар  және  табиғи  өсімдіктер,  халық 
түратын  жерлердегі  жасыл  жамылғылар,  ландшафттардың 
түрлері,  сирек  жэне  назар  аударарльщ  нысандар,  денсаулыққа 
шипалы орындар, орманды саябақтарды қорғау жэне Ертіс өзені 
жайылмасы маңындағы жасыл алқаптар, жануарлар дүниесі мен 
атмосфералық ауасы қорғауға алынуға тиіс.
44

Табиғатты  қоршаған  ортаның  қарсы  әсерлерін  болдырмау, 
оны  жою  үшін  адамның  қалыпты  ортада  тіршілік  жасауына 
табиғат жағдайына нүқсан келтірмей ғеоэколоғиялық мәдениет 
жүйесін  қалыптастыру  керек.  Осыған  орай,  атмосфералық 
ауа  бөлімі,  су  ресурстары,  жер  өсімдік  ресурстары,  ауданның 
эколоғиялық жэне биоресурстары басқармасы,  орманды қорғау 
және топырақты эрозиядан қорғау бекеттері жүмыс жасаулары 
қажет.
Ауданның  балық  қорын  қорғаумен  облыстық  мемлекет- 
тік  балық  инспекңиясы,  ал  облыстық  санитарлық-эпидеми- 
олоғиялық бекет -  жануарлар дүниесін қорғаумен айналысады.
Егер  табиғатты  қорғау  заңын  бұзған  болса,  бақылау 
инспекңиялық  жұмыс  орны  мекемесінің  өндірістік  жұмысын, 
цехтарды,  агрегаттарды  тоқтатып  жауапты  адамдарды,  не  аза- 
матты жауапқа тартуға тиісті немесе айып төлетеді.
Табиғат байлығын қалпына келтіруде жэне байытуда аудан 
мынадай міндеттерді іске асыруға тиісті:
1) өн дірісті дамытуда табиғат ресу рстарын толық қамтамасыз 
ету  мен  кешенді  пайдалануда  қалдықсыз  немесе  аз  қалдықты 
технологияны кең тарату;
2)  су  ресурстарын  көбірек  ұтымды  пайдалану,  тазаланған 
құрылыстар  мен  қондырғылардың  жұмысының  нәтижесін  жо- 
ғарлату, таза ағынды суларды жер суаруға молынан пайдалану;
3)  атмосфералық  ауаны  сақтау технологиялық игеру  бары- 
сында ауаны ластайтын көлік жағдайын жөндеп жабдықтау.
4)  жерді  жел  жэне  су  эрозиясынан,  құрғаудан,  тұзды 
сортаңнан  сақтау.  Егіс  даласын  қорғайтын  ағаш  алқаптарын 
отырғызу;
5) пайдалы қазбаларды өндіргенде шығынды азайту.
6)  қала  мен  аудан  маңында  көгалдандыру  шараларын  іске
асыру.
7)  ұлттық  бақтарды,  қорықшаларды  жэне  т.б.  табиғатты 
қорғайтын  жерлердің  жүйесін  кеңейту.  Қорғау  ұйымының
45

жұмысына,  өндірісті  жэне  өсімдіктер  мен  жануарлар  дүниесін
үтымды пайдалану керек;
8) орманның өртенген жерлерін жылма-жыл тазартып отыру;
9) орманның жалпы санитарлық жағдайларын жаксарту;
10) ағаш кесудің барлық түрлеріне 20-25 жылға дейін тыйым
салу; 
* 
р
11
)
  «Ж асыл  ел»  бағдарламасын  жылдан-жылға  жүйелі
түрде орындау болып табылады.
Табиғатты  қорғау  жүмысының  бір  түрі,  ерекше  қорғайтын 
территорияны  қүру:  қорықтар,  қорықша,  үлттык  бактар  мен 
табиғаттың  ескерткіштері.  Павлодар  облысында  мүлде  толык 
формада  табиғатты  қорғауда  қорықтар  жоқ,  бірак  корықшалар 
мен  табиғат  ескерткіштері,  үлттық парктері  бар.  Қорыкшалар- 
дың ерекше  ескерілетін  бөлегін  пайдалануға мүмкіндік береді, 
бірақ ол  белгілі  уақытқа ғана жэне  ол табиғатты  корғауға зиян 
келтірмеуі  керек.  Қорықшада  өсімдік  пен  жануардың  бірак 
түрі  қорғалады.  Аудан  территориясында  Шақа  қорықшасы  -  
(көлемі  134,7  мың  га)  бар.  Бүл  жерлер  қүмдауыт  жоталармен 
ерекшеленеді.  Бүл  ормандардың  топырақ  пен  су  қорғағыштық 
маңызы  бар.  Сондықтан  корыкшада  орманды  дала  фаунас- 
ымен  қоса  онда  өсетін  ағаш  қоры  да  қорғауға  жатады.  Шака 
қорықшасында:  бүлан,  елік,  қоян,  қасқыр,  түлкі,  тиін,  күзен, 
сілеусін,  борсық,  қүстардан  шіл,  бүркіт,  қырғи,  жапалақ,  үкі, 
қүрлар,  үйрек,  қаз,  тырна,  аққу т.б.  жэне үсақ кемірушілер мен 
бауырымен жорғалаушылар мекендейді.
Ғылыми-техникалық  революңияның  дамуы  жағдайында 
табиғаттағы  антропогендік  әрекеттердің  салдарын  зерттеу 
табиғатты  қорғауда  ерекше  рөл  атқарады.  Табиғи  ортанын 
адамзат  қоғамының  шаруашылық  әрекетінің  әсеріне  байла- 
нысты  даму  заңдылықтарын;  қоршаған  ортаға  антропогендік 
әсердің формасы жэне шектеулерін зерттеу; биосфераны корғау 
эрекеттерінің ғылыми түрде негіздеу жэне оның жеке бөліктерін 
эртүрлі  рангтегі  табиғи  кешендер  түрінде  жэне  таксономика-
46

лық дәрежесін ғылыми түрде негіздеу (оның ішінде ландшафт- 
тар  жэне  физикалық-географиялық  аудандар)  сияқты  гылыми 
мэселелер жедел шешім қабылдауды қажет етеді.
Табигат пен адамзат арасындагы қарым-қатынастың негізгі 
стратегиясы табиги ресурстарьга қолданудың әдістерін аньщтау 
болып саналады. Бұл әдістер қоршаган ортага ауыр зиян келтір- 
меуі тиіс жэне жергілікті жагдайдың ерекшелігін ескеру керек. 
Оның негізгі мақсаты қоршаган ортаның жагдайын сақтау жэне 
қазіргі  кезге  гана  емес,  сонымен  қатар  келешектегі  ұрпақтың 
қолдануына да қолайлы жагдай тудыру болып табылады.
Геоэкологияның  негізіне  адамның  табиги  орта  мәселесін 
шешуге  кешенді  жэне  жүйелі  түрде  байланыс  орнату  заңды- 
лығы  қойылған.  Геоэкологиялық  түрде  маңызы  табиғатта 
болатын  өзгерістердің  салдарын  бағалау.  Экологиялық  апат- 
ты  болдырмауга  адамзаттың  табиғатты  қорғау  стратегиясын 
жүзеге асыру арқылы ғана жетуге болады.  Бүл жерде маңызды 
рөлді  табигаттағы  болатын  қүбылыстарды  болжау  атқарады. 
Динамикалық  түрақтылықтың  бүзылуы  қоршаган  ортаның 
экологиялық  жағдайындағы  дағдарыстық  қүбылыстардың  бо- 
луьгаан  туындайды.  Олар  жеке  табиғи  компоненттер  сипа- 
тының  өзгеруі  салдарынан  пайда  болады.  Мүндай  өзгерулер 
ландшафттардың ішкі жэне сыртқы қүрылымьга өзгертеді.
Сондықтан  табиғатты  қорғау  мәселесімен  айналысатын 
эрбір  ғалым  экологиялық  міндеттерді  озінің  эдістерімен  шешу 
қажет.  Географиядағы  экологиялық міндеттерді  шешудің  негіз- 
гі мэні болып құбылыстардың жэне проңесстердің өзара шартты 
болуы,  дамуында  жэне  өзгеруінде  жатыр.  Осыған  байланысты 
табиғаттағы барлық проңесстер өзара түрлі байланыста болады.
Мелиорация  жэне  жерді  жырту  нәтижесінде  табиғи  өсім- 
діктер  жойылады.  Жыртылған  массивті  жерлері  бар  ланд- 
шафттарда үзақ уақыт  бойы  жер  қопару  салдарынан  суармалы 
топырақтың  ерекше  түрлері  пайда  болды.  Ол  2  см-ге  жететін 
қара  шірінді  горизонты  бар  топырақ.  Жер  жырту  жер  асты
47

суларының  динамикасына,  тэртіоіне  жэне  химиялық  өзгеріс- 
терді  экеледі.Геоэкологияның  негізгі  мэселесі  антропогенездің 
эсерінен  ландшафттардың даму масштабы,  жылдамдығы жэне 
бағытымен  басқару  жэне  табиғи-антропогендік  жүйелердің 
экологиялық дестабилизаңиясының  мүмкін  болатын  салдарын 
болжау больш табылады.
Геоэкологиялық  зерттеулердің  эдістемесі  жеткілікті  түрде 
жасалмаған.  Оның негізіне  пәнаралық принциптер жэне  нағыз, 
ландшафттық-географиялық  жэне  экологиялық  зерттеулер 
қойылуы  тиіс.Геоэкологиялық  зерттеулердің  негізгі  әдістері: 
далалық,  бейнелеу,  тэжірибелі  (экспериментті),  салыстырмалы 
жэне  модельдік.  Бүл  айтылған  әдістердің  ортақ  белгісі,  жүйелі 
түрде қарастырудың біртүтас әдістемесі болып саналады. Жүйелі 
эдіс  табиғи  ортаның элементтерінің  өзара қарым-қатынасының 
терең  қарастырылуын  зерттейді.  Геожүйелердің  компонент- 
тері  мен  элементтерінің  экологиялық  фонын  танып  білу  үшін 
қажетті  фактілерді  білу қажет.  Қоршаған ортаның сандық жэне 
сапалық  көрсеткіштерін  зерттеуші  далалық  жэне  эксперимен- 
тальді  бақылаулар  арқылы  алады.  Далалық  геоэкологиялық 
зерттеулер  процесінде  бақылауға  ауа,  су  ортасының,  топырақ 
жэне биотаның табиғи-антропогендік ластану сипаттамасы алы- 
нады.  Мүнда  биомассаны  жэне  табиғи  территориялық  кешен-
дерді сипаттаитын мэліметтер мүқият зерттелш, талданады.
Геоэкологиялық  зерттеулердің  бейнелеу  эдісі  табиғи- 
антропогендік  ландшафттардың  жалпы  көрінісін  талдау  бо- 
лып  саналады.  Бүл  талдау  экспедиция  жүргізіп  жэне  каме- 
ралды  түрде де  өте  алады.  Мүнда үлкен  рөлді  статистикалық, 
картографиялық,  аэрокосмостық материалды талдау атқарады. 
Сонымен  қатар  геоэкологиялық  бағалаудың  негізгі  эдістердің 
бірі  болып  салыстырмалы  эдіс  те  саналады.  Ол  экологиялық 
үқсастықтар  мен  айырмашылықтарды  анықтау  принципіне 
негізделген,  яғни  екі  немесе  одан  да көп  геожүйелердің  таксо- 
номикалық  деңгейін  салыстырады.  Жартылай  стационарлы
48

зерттеулер  мен  талдау  үшін  ерекше  немесе  үқсас  геожүиелер 
таңдалады. Салыстырмалы эдіс талданып жатқан геожүйелердің 
экологиялық  жағдайының  эволюциясының  (палеоландшафт) 
заңдылықтарын  анықтауға  көмектеседі.  Осы  эдіс  негізінде 
геоэкологиялық  болжауда  қолайлы  жағдай  яғни,  қоршаған 
ортаның сапасын бақылаудың тиімді жағдайлары туындайды.
Эксперименттік әдіс геоэкологияда қоршаған ортаның фак- 
торларына адам реакңиясын (ықпалдасу) зерттеуде қолданылады. 
Бүл  эдісті  қолдану  геоэкологияда  табиғи  ортаны  ластаушы- 
лар  қосындысының  эффектісін  зерттеу  қажеттілігінде,  табиғи- 
антропогендік  жүйелердің  экологиялық  жағдайьгаа  адамның 
бейімделуін зерттеу жағдайларында толық міндетін атқарады.
Модельдеу әдісі зерттеліп жатқан экожүйенің моделін  бір- 
неше рет кішірейтіп зерттеу болып саналады.  Ол түпнүсқаның 
қызмет ету қүрылымының негізгі ерекшеліктерінің бейнелейді.
Модель үш элементтен түруы тиіс:
а) талданатын кеңістік (геожүйенің шекаралары);
б)  геожүйенің  әрекетін  анықтайтын  компоненттер  (байла-
ныстары);
в) талдау немесе гипотезаның уақыт аралығы.
Модель  нақты  (табиғи)  жэне  таңбалы  (абстрактілі)  болып 
екіге бөлінеді. Абстракті модельдерге графиктер, диаграммалар, 
мэтіндік  бейнелеулер  жатады.  Сонымен  бірге  математикалық 
жэне талданатьш модельдер ерекше коңіл аударады. Соңғылары 
сызба  түріндегі  мазмүнында  конңепңиялы,  ойды  (идеяны), 
берілген уақыт аралығындағы белгілі бір жүйенің экологиялық 
жағдайы туралы гипотезалар (болжам) жүйесін бейнелейді.
Жердегі  экологиялық жағдайдьщ күрт өзгеруіне байланыс- 
ты,  оның  ішінде  ерекше  орьгады  Қазақстан  алады,  қоршаған 
ортаға табиғи  жэне  антропогендік  проңесстердің  әсерінің  сал- 
дарьш болжау жэне анықтау ерекше орын алады. Географиялық 
болжау  мэселесіне  де  осыған  байланысты  көп  көңіл  аудары- 
лады.  Табиғатты  ұтымды  пайдаланудың  айтылған  принцип-
49

тері  ғылыми  негізде  табиғи  ресурстарды  пайдаланудың  негіз- 
гі  бағыттарын  анықтайды.  Оларды  қолдану  кешенді  жэне  бір 
уақытта қолданбалы экологиялық мақсаттары,  талаптары, тап- 
сырмалары есебімен жүзеге асырылу керек.
Тексеруге арналған сүрақтар
1.  Геоэкологиялық мэдениет түсінігі?
2.  Табиғат байлығын қалпына келтіру жолдары қандай?
3.  Географиядағы экологиялық міндеттер нені анықтайды?
4.  Геоэкологиядағы эксперименттік эдіс дегеніміз не?
5.  Экожүйені үлгілеу әдісі қалай жүргізіледі?
2  Аймақ топонимдерінің  қалыптасуының физикалық- 
географиялық және тарихи-әлеуметтік алғышарттары
(Лебяжі ауданы негізінде)
2.1  Физикалық-географиялық жағдайдың 
топонимдердің қалыптасуындагы рөлі
Лебяжі  ауданы  Павлодар  облысының  оңтүстік-шығыс 
бөлігінде  орналасқан.  Жер  көлемі  8,1  мың  км2.  Ауданның 
солтүстіктен  оңтүстікке  қарай  үзьшдығы-130  км,  батыстан 
шығысқа  қарай  -   110  км.  Шекарасының  жалпы  үзындығы 
461  километрге  жуық.  Лебяжі  ауданы  солтүстігінде  Павлодар 
(шекараныңүзындығы- 80 км), Шарбақты ауданымен (150,5  км), 
батысында  Ертіс  өзені  Май  ауданынан  бөледі  (су  шекарасы- 
140  км),  оңтүстігінде  Шығыс  Қазақстан  облысымен  (140,5  км), 
шығысында Ресеймен (40 км) шектеседі. Ауданның территория- 
сы Қүлынды, Ертіс маңы жазықтарында орналасқан (сурет  1).
50

Павлодар 
Баймолки 
ауданы 
| /
Шарбақты
ауданы
Алтай
өлкесі
ітен келі 
(т.-ащы)
х  
— 'ч _ » р е ң к е л
Ямышево 
(
°  -   г 
5
, Қалатуз көлі '  
1
ХГ Вбрльі 
келіс 
■ч 
о Ті лектес 
{ащы}
*^Қызьілқоғам  т.-ащы
ә й ім б е т
Мерғалым Барғана келГ & ^— -л.
.  ТШ оқтал
Майіфраға&>/Т'* ^  
Г  ,  чв ^
^Чериое
Ш әм ш і
аб ар
Ә й т е й > *
Қ ы з ы л т у з
Малыбай
лтыр көлі  - '6.--— ч 
АЫ)  Малыбай келі
Ж аңатан
ЦЖамбыл
Р Дімрокое
ККУ4 
Ъ
 Деңғелек 
і  Шаобақты кегіі
1
?*-  1   (т.-ащьіі
V  Бескарағаи 
\^ТИһодпуск
қыс.  *  , 
Тұ$ кел) 
(ащы)
Май ауданы
Шағын қалалар (халқымың саны 50 04 
аз) және жумысшы көнттер 
Аудан орталыгы 
Ауылдық елді мекендер 
Мемлекеттік шекаралар 
Облыс аралық шекаралар 
Аудам аралық шекаралар
і-нан
Электр желілері 
Авгтожолдар
Қарагай ормандары
Өзендер
Келдер
Горизонтал ьдар
Шартты белгілер:
Карта М-бы 1  :1  000 000 "Павлодар облысы экімш ілік-аумактық картасының" (2003 ж.) 
неіізінде едрастырылды.
Сурет 1 -  Лебяжі ауданының экімшілік картасы 
(ңүрастырган Қ. Т.  Сапаров)
51

Ауданның  ең төмен  жатқан  абсолюттік нүктесі  -   102  м,  ол 
Қалатүз (Ямыш) көлінің қазаншүңқырында орналасқан. Ең биік 
нүктесі  -   176  м,  Аққу  селосынан  шығысқа  қарай  45  шақырым 
жерде орналасқан. Ертіс маңы жазықтығының орташа абсолют- 
ті биіктігі -   100-150 метрге дейін жетеді.
Лебяжі ауданы Май, Ақсу, Павлодар, Ақтоғай, Қашыр аудан- 
дарымен  бірге  Ертіс  маңы  провинңиясында  орналасқан.  Оның 
кең  алқапты  жазықты  жерлерін,  Ертіс  өзені  тең  екі  бөлікке 
бөледі.  Осы жазықтың биіктігі оңтүстік-шығыс, оңтүстік-батыс 
бөлігінен  өзенге  дейін  аралық  200  метрден  110  метрге  дейін 
төмендейді.  Жазықтықтың кейбір жерлері алювиалды қүм, саз, 
гравий,  неогендік  саздақтардан  түрады.  Аумақтың  көп  бөлігі 
толқын  тәріздес  болып  келетін  аласа  жондармен  ерекшеле- 
неді.  Сонымен қатар Лебяжі  ауданының орталық,шығыс бөлігі 
Қүлынды  провинңиясында  жатыр.  Ол  жазықтың  абсолюттік 
биіктігі  100-130  метр,  жэне  аллювиалды  қүмды,  саздақты  жы- 
ныстардан түрады.
Оң  жағалаудың  шығыс  бөлігі  таспалы  қарағай  (реликті) 
орманымен  ерекшеленсе,  оңтүстік-шығыс  бөлігінде  қазан- 
шұңқырда  көптеген  ащы-тұзды  Лебяжі  тобына  жататын 
көлдер  орналасқан.  Оларға Айдарша,  Барғана,  Бөрілі,  Жалтыр, 
Қызылтұз, Қазы, Малыбай, Тілеуберді, Сейтен, Төсағаш, Ямыш 
(Қалатұз)  жатады.  Олардың маңы  ежелгі  құмтөбелер,  кей  жер- 
лерде сусымалы төбешікті құмдармен ерекшеленеді.
ьртіс өзені  маңы жазығы үштік дәуірдщ шөгінді жыныста- 
рынан  қалыптасып,  гипсті,  сазды,  қүмды,  сары  топырақты 
саздақты қабаттарымен жабы лған. Жер қыртысының қалыңдығы 
2000  метрге  жетеді.  Бүл  шөгінділер  төрттік  шөгінділермен 
қүм, саз, саздақтармен жабылып, жалпы қат-қабатты 4-20 метр 
қалыңдықты  құрайды.  Жалпы  ауданның  жері  Ертіс  өзенінің 
жағалай орналасқан  130 шақырымдай жерге созылады.
Ауданның  климаты  шұғыл  континентті  болып  келеді.  Ор- 
таша жылдық температура шамамен алғанда -  1,8°С.Жаздың ең
52

жылы айы шілдеде, орташа температура +19°С, +21,3°С. Қыстың 
ең суық айы -  қаңтарда, орташа температура -17°С -18,1°С. Веге- 
тацияльщ кезең 167-178 күнге дейін созылады. Күннің үзақтығы 
маусымда  17  сағат,  желтоқсанда 7  сағатты қүрайды.  Ауданның 
орташа жылдық салыстырмалы ылғалдығы 69%-ке тең.
Жылдық жауын-шашын мөлшері 250-300 мм, қар жамылғы- 
сьгаың  жер  бетінде  жатуы  150-160  күнғе  созылып,  биіктіғі 
25  см-ғе  дейін  жетеді.  Топырақтьга  мүздану  тереңдіғі  70- 
125  см.  Қыстың  ұзақтығы  5  ай.  Ауданның  қызғылт  топырағы 
территорияның үлкен бөліғін алып жатыр. Орталық жэне батыс 
бөлігінде  шалғынды  топырақтар  кездеседі.  Ауданның  шығыс 
бөлігін толығымен орманның қүмды топырағы алып жатыр.
Азияның күре тамыры аталған Ертіс өзені ауданның терри- 
ториясын  кесіп  өтеді.  Ертіс  өзенінің  жайылмасында  Ақтоғай, 
Ағынды,  Глухая,  Қарағайлы,  Козлов,  Мәтен,  Отнога,  Босбос, 
Қарасу,  Шолаққарасу  кішігірім  өзендермен  жүздеген  бұлақтар 
кездеседі.  Көлдер  Ертіс  маңы  жазьпының  оң  жағалауы 
Құлынды  жазықтарының  жер  бедері  біршама  тілімденген 
терең қазаншұңқырларда орналасқан көлдерге уакытша ағатын 
өзен  сулары  жетпей  қалатындықтан  жазықты  кеңістікте  ащы, 
тұзды, тұз тұнба көлдерді  кездестіруге  болады.  Колдер  пішіні, 
терең дігі, жаратылысы бойынша әркелкі келеді. Лебяжі тобына 
жататын Үлкен  жэне  Кіші  Ямыш  (Қалатұз),  Айдарша,  Лебяжі, 
Малыбай, Жалтыр, Қазы т.б. көлдері сульфатты, хлорлы болып 
келеді. Лебяжі ауданында 82 көл бар.
Ертіс  өзенінің  жайылмасы  жэне  кейбір  көлдердің маңында 
бұлақ, көз түрінде жер асты сулары жер бетіне шығып, колдердің 
суын біршама толықтырып отырады. Жер асты суларының мол 
болуы  өзен,  көл  жэне  бұлақтардың  қалыптасуына  мүмкіндік 
туғызып  отыр.  Дала  белдеуінде  орналасқан  ауданның  аумағы
көптеген өсімдіктер түрімен ерекшеленеді.
Дала  зонасының  топырақтары  өсімдік  жамылғысына  бай, 
көбінесе қүрғақ селеулі-бетегелі  шөп түрлері  басым  болып  ке-

леді.  Олардың  ішінен  боз,  ермен  селеу,жусан,  сұлы  бас  жэне 
дэрілік  өсімдіктер  кездеседі.  Далада  жэне  тоғай  арасында
оұталы  өсімдіктер:  қараған,  тооылғы  жэне  жемісті,  оүлдірген, 
қарақат, итмүрьш, шие, жидек т.б.  өседі.
Ертіс  өзенінің  жагалауында  дэрілік  шоптер  жиі  кездеседі. 
Лебяжі  ауданының  шығысында  Таспалы  қарағай  орманда- 
ры  (реликт)  Алтай  өлкесінен  басталып,  Шьныс  Қазақстан
*  *  * ' ^ 
РІ 
*  •
облысы  аумағына  дейін  созылып  жатыр.  Ормандар  аумақтың 
60-70  км  жерін  алып  жатыр.  Қарағай  орманы  лента  түрінде 
созылып  (таспа)  ерекше  көріністерге  ие  болып  отыр.  Мүндай 
реликті  ормандар  дүние  жүзінде  Канадада  жэне  Қазақстанда 
ғана кездеседі деуге болады. Қарағай орманы топырақты қорғау 
су жүйесін реттеу (еспе  сулар) қар тоқтату жүйесінде маңызды 
рөл атқарады. Осы айтылған факторлар қарастырылып отырған 
өңірдің  экожүйелерінің  табиғи  жағдайын  реттейді.  Ормандар 
мен  өзен  жайылмасы  қөлдер  маңында  көптеген  жануарлар: 
қасқыр,  түлкі,  қарсақ,  борсық,  сілеусін,  түяқтылардан:  елік, 
бүлан,  үсақ  кемірушілер:  қүм  тышқан,  қосаяқ,  сарышұнақ, 
көлдерде:  балықтар,  сутышқаны  (ондатра)  жэне  балықтар  кез- 
деседі.  Құстардан:  бүркіт,  үкі,  қаршыға,  қырғи,  жапалақ,  дала 
бозторғайы,  дуадақ  т.б.  мекендейді.  Жаз  айларында  көл-өзен 
маңынан үйрек, қаз, тырна, шағала, жылқышы, аққу т.б. қүстарды 
кездестіруге  болады.  Климат  жағдайлары  ылғалдану  дэрежесі 
өсімдік  жамылғысының  түрлері  мен  оның  көрсеткіштері, 
қоршаған орта жағдайындағы өзгеріс заңдыльщтарын сипаттай- 
ды. Аумақтың топырақ, өсімдік, жануарлар дүниесін бейнелей- 
тін топонимдердің коптеп кездесуі өсімдік түрлеріне бүрынғы, 
казіргі  атаулары туралы жэне тарихи ландшафттарын қалпына 
келтіруте септігін тигізеді.

жүктеу/скачать 10,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: