қоныс,  жайлау,  қыстау,  күзеу,  қүдық,  қора,  қотан,  қос

өмірінің  ең  қызық  шағы  жайлауда  өткен.  Мал  суару  ісі  әр 
жердің  табиғи  жағдайларына  қарай  ұйымдастырылады.  Ертіс 
өзенінің бойъшдағы кішігірім өзендер, бұлақтар, жылғалар көп 
болғандықтан,  сол  табиғи  суаттар  пайдаланылған.  Табиғи  су- 
аттары жоқ жерлерде, яғни далаларда мал суару үшін құдықтар 
қазылған. 
Қүмсуат 
қонысы  Ертіс  өзенінің  жайылмасында 
орналасқан.
Жазғы
қыстауға
жайылымынан  кейінгі  қоныстану  ерекшелігі.  Күзеукүдық, 
Күзеуқырқа,  Күзеукөл,  Күзеукопа 
атаулары  осы  сипатқа  ие 
болып  отыр.  Белгілі  қыстаусыз,  қысқы  жайылымсыз  малды 
қыстан  алып  шьпу  екіталай  болатын.  Қыстаулар  орналасқан 
жерлерді  таңдауға  қазақ  халқы,  ерекше  мэн  бергені  белгілі. 
Қыстаулық  жерлерді  онда  қыстататын  мал  түліктеріне  және 
жайылымның табиғи жағдайына қарай тандайтын, қысқы жайы- 
лымды  дүрыс  пайдалану  үшін  қазақтар  қыстау  төнірегіндегі 
жерді  бірнеше  алаңға  бөліп,  ең  алдымен  қыстаудан  алыстағы
өрістерді  паидаланып  жақын  жаиылым  қыстың  соңына 
қалдырылады.  Қыстыгүні тебіндеп  келген малды суарудың да 
қажеті  жоқ,  өйткені жүлып жеген шөппен  бірге қар  қауып,  су- 
сыньга  қандырады.  Ал  қорада шөпте түрған  малды  күніне  екі 
рет суару керек. Мал суару үшін, қажетті қүдықтар тау адырлар 
етегі, шилі жерлерде қазылатьга.  Сондықтан қыстау аттарында 
гидрографиялық терминдердің басым болуына себепші болды. 
Қыстаулар маңында бүлақтар, құдық, көл жыра-сайлар көптеп 
кездеседі. Қыстаулардьщ, қысқы жайылымдардың меншікті си- 
паты  болған.  Осы  күнге  дейін  сақталып  қалған  қыстау  қоныс 
атауларында антропонимдердің жиі кездесетінін байқауға бола- 
ды. Ғ.К.  Қонқапшаевтың пікірінше, көшпелілердің күн көрісіне 
жер  бедері  (рельеф),  ауа  райы  (климат),  су  (гидрография), 
осімдіктер  жэне  аңдар  үлкен  септігін  тигізген.  Көшпенді  мал 
[аруашылығының дамуына алғышарт рөлін аңшылық кәсіпте
атқарған.
91

Павлодар уезінің қазақтары туралы естеліктерінде М.  Шор- 
манов  жазады:  қыстаулар  қазақтардың  үлкен  есеппен,  ерекше 
зеректілігі  арқасында  таңдап  алынатын.  Төбелі,  жонды-адыр- 
лар,  қалтарысы, жел  өтінен ықтасындау жерлер,  қамыс пен тал 
арасы,  орманды қойнаулар,  күнгейлі  сайлар  қыстаулар орнала- 
суына  қолайлы  келетін.  Желмен  қары  үшырылған  тау  аралық 
алаңдар (қара бауыр) үсақ мал жаюға қолайлы болса, түйе малы 
үшін  шилі,  қараған,  қияқ,  кокпек,  кебірлі  өсімдіктер  өсетін 
жайылымдар  тандап  алынатын.  Ірі  қара  мал  орман,  қамыс 
арасындағы жайылымдарда жайылатын.
Малдың  түліктік  қүрамы  бір  жағынан  қазақтардың 
шаруашылығында  белгілі  бір  түліктің  манызьгаа,  екінші 
жағынан  жайылым  ерекшелігі  мен  кеңдігіне,  жэне  жергілікті 
малдың  оған бейімделуіне қарай  анықталды.  Мүның  негізінде 
ғасырлар бойы малды күтіп-баптау дағдылары, мал бағу ісі бір- 
бірімен  тығыз  байланысты  болғандығы  жөніндегі  мәліметтер 
жергілікті топонимдерді бейнеленіп көрініс тапты.  Мал шаруа- 
шылығын  жүргізу  тәжірибесін  үрпақтан-үрпаққа  жеткізу 
жергілікті  табиғат  ерекшеліктерін  ескеру,  ортаға  бейімделу 
түрғысы географиялық жағдайлар, табиғатты тиімді пайдалану 
жүйесі,  мал  шаруашылығының  көшпенді  сипаты,  маусымдық 
көші-қоны,  жерғілікті  топонимдердің  көрінісін  маңызды 
экологиялық  сипаттармен  толықтырып  отыр.  Қазак  көшпенді 
қоғамының  тіршілік-тынысын  айқындайтын  экологиялық 
бейімделу тәжірибесі мэдениет арқылы атадан балаға мүра етіп 
қалдырылды. 
1  •  . •
Текееруге арналған  сүрактар
1.  Тарихи геоэкология нені зерттейді?
2.  Индикатор терминдер үғымын анықтаңыздар?
3.  Лебяжі ауданының аумағы бүрын қай уезге қараған?
4.  Қазақтардың дәстүрлі шаруашылығының топонимдерде 
бейнелену дәрежесін анықтаңыздар?
92

5.  Қыстау  атауларында  неліктен  гидрографиялық термин- 
дер басым келеді?
6.  Көшпелілердің  күн  көрісіне  жер  бедері,  ауа-райы, 
гидрографиялық факторлар қалай эсер еткен?
7.  Экологиялық мэдениет,  экологиялық бейімделу тэжіри- 
бесі түсінігіне сипаттама берініздер?
3.2 Этностық мәдениет негізінде қалыптасқан
географиялық атаулар
Түркі-монгол халықтарыньщ, оның ішінде қазақ халқының 
кейбір  тайпаларының  ерте  кезден  дәстүрлі  байланысы  шаруа- 
шылық,  рухани-материалдық  мэдениеттің  ортақ  дамуына 
жагдай  жасаған  еді.  Сонымен,  эрбір  қогамдық  дэуірде  омір 
сүрген  ру,  тайпа,  тайпалық  одақ,  халық,  үлт  аттарын  арнайы 
зерттейтін ономастиканың бір бөлімі этнонимика деп аталады. 
Этнонимика гылымы топонимика,  антропонимика жэне этног-
рафиямен тікелей байланысты.
Этнонимдерді  лингвистикалық  жэне  тарихи-этнография- 
лық  түргыдан  зерттеуде  алга  қоятьш  мақсаттарымыз  төмен- 
дегідей:  этнонимдердің  шыгу,  пайда  болу  себебін  зерттей 
отырып,лексикалық  қүрамын  анықтау;  осымен  бірге  олардың 
лексика-семантикальщ табигатын, жасалу заңдылықтарындағы 
ерекшеліктердің сырын, тілге тэн қүбылыстарды тарихи-этно- 
графиялық  түрғыдан  жан-жақты  зерттеу,  олардың  туыстас 
түркі тілдермен тарихи-мэдени қарым-қатынас, байланыстарын 
дэлелдеп көрсету болып табылады. Алдымен этноним жэне этно- 
нимия, этнонимика деген терминдердің жігін ажыратып, шегін 
апшп  алайық.  Этноним -  ру, тайпа, халық аттары, этнонимия- 
этнонимдердің  жалпы,  жиынтық  атауы,  этнонимика-этноним- 
дер туралы ғылым. Этнонимге қатысты терминдер туралы атап 
айтқанда этнос (халық, үлт, тайпа) этникалық бірлік этнология,
93

этникалық топ т.б. терминдер туралы Ю.В. Бромлей өз еңбегінде 
толық талдау жасап мэн мағынасын жете түсіндіреді.
Біздің  қоғамда мьгаадай  этнонимдік терминдер  жиі  қолда- 
нылады.  Олар 
ру,  тайпа,  тайпалық  одақ,  халық,  үлт,  ел, 
жүрт,  арыс, үлыс, жүз,  сүйек, тек,  нәсіл, 
ата,  ата-баба, 
жеті 
ата,  бүтақ,  үрім  бүтақ, 
баулы,  тармақ,  үрық,  қабыз,  тақта, 
сойт.б. 
4 
.
Қазақтың  ру,  тайпаларының  шығу  тарихы  жөнінде  жэне 
қазақ  халқыгның  қалыптасуы  жайында  түңғыш  қалам  тартқан 
ғалымдардың  бірі  -   Ш.  Уәлиханов  өзінің  «Қазақ  шежіресі» 
атты тамаша  еңбегінде  қазақ халқын қүраған ру,  тайпалардың
өмір  сүрген  дәуірін,  шыққан  кезеңдерін,  қазақ  қауымының 
шығу  мерзімімен  тарихын  кеңінен  талдаған  еді.  Қазақтың 
ру,  тайпаларының  қүрамы,  даму  тарихы  туралы  тарихи  де- 
ректер  Н.Я.  Бичурин,  В.В.  Радлов,  А.И.  Левшин,  Н.  Аристов,
А.  Харузин,  И.Г.  Андреев,  Ш.  Қүдайбердиев,  М.  Тынышбаев, 
Х.М.  Әділгереев, М. Акынжанов, Ә. Марғүлан т.б. зерттеушілер 
еңбектерінде жан-жақты баяндалған [53].
Халық ауыз  әдебиетінің деректеріне қарағанда қазіргі Пав- 
лодар  облысының  жерін  Орта  жүз  руларының  қоныстанып, 
отырықшы  мекеніне  айналдыруы  XVII  ғасырдан  басталған. 
Өлкеміздің  географиялық  терминдерінің  ғылыми-эдебиеттер 
бетінде  жарық  көрінуіне  «Орыс  географиялық  қоғамы» 
ұйымдастырған  ғылыми  экспедиңиялардың  есептері  мен 
қолжазбалары белгілі дэрежеде ықпал  етті.  1897  жылы Павло- 
дар уезінде Ф.А. Шербинаның басқаруымен жүргізілген кешен- 
ді  зерттеулерде  осы  өңірде  қоныстанған ру-тайпалардың  жеке 
рулық аймақтары (қыстау, жайлау, күздеу, көктеу) туралы нақты 
деректер кездеседі.
Қандай да бір ел,  аймақ болсын,  ондағы жер-су аттарының 
өзіне  тэн  сыр-сипаты,  оның  пайда  болу,  жасалу  заңдылықта- 
рында өзіндік  ерекшеліктер байкалып отырады.  Соның ішінде 
этнографиялық топонимдердің ұлттық жэне аймақтық ерекше-
94

лікте қалыптасуына сол өлкені мекендеуші этностың түрмысы, 
кэсібі,  шаруашылығы,  эдеп-ғұрып,  наным-сенімі  эсер  етеді. 
Қазақстанның  солтүстік  шығысында  орналасқан  Павлодар 
облысына  жататын  аумақта,  осы  өңірді  мекендеген халық,  ру, 
тайпа  аттары,  этнонимдердің  сондай-ақ,  қоғамда  өмір  сүрғен, 
белгілі  бір  ерекше  оқиғаларға  байланысты адамдар  есімдері  -  
антропонимдердің топожүйеден  алар  орны  ерекше.  Адам  аты- 
мен аталған антропонимдер жонінде мэліметтер аумақта коптеп 
кездеседі.  Рулар  мен  тайпалардьщ  аттары  жер  атауларымен, 
ғеоғрафияльщ  нысандардың,  таулар  мен  өзендердің,  аңғарлар 
мен колдердің және т.б. жалқы есімдермен, яғни топонимдермен 
тығыз  байланысты.  Көшпелі  қоғамда  қазақтар  тайпалар  мен 
руларға  бөлінгендіктен,  халықтың  тарихы  да  жеке  рулар  мен 
тайпалар тарихынан тұрады. Географиялық атауларды зерттей- 
тін  мамандар  «ру-тайпа»  аттарьга  «генонимдер»  (гректің  «ге- 
нос»  «ру»  жэне  «онома»  «есім,  ат»  деген  сөздерінен  шьщқан), 
ал  тайпалардың, тайпалық одақтар мен ұлыстардың агтарын -  
«этнонимдер»  (гректің  «этнос» -  халық,  «онома» -   есім  деген
сөздеріненпайдаболған)дейді.Өлкеміздіңтарихи-географиялык
атауларьга дұрыс түсіну үшін оолыс картасында коп кездесетін 
жергілікті  «генотопонимдер»  мен  этнотопонимдерді  білу  ке- 
рек.  Лебяжі  ауданы  аумағының  бір  болігі  (бұрынғы  Малыбай, 
Сейтен, Бесқарағай болыстары) жэне Май ауданының (бұрынғы 
Көктөбе мен Айғыржол болыстары) бір бөлігі XIX ғасырда Се- 
мей уезінің қүрамына кірді.  Осы  болыстарда арғьгадар  мен ке- 
рейлерден қарағанда біршама сан жағынан көбірек уақтар -  Ер- 
тістен шығысқа қарай жэне Семей уезінің солтүстік-шығыстың 
бөлігіндегі жерлерді иемденді.
Ертістің  оң  жағалауында  Семей  уезіне  қарасты  Малыбай 
болысында Ақсары керейлер тұрақтады.  Керей елді мекен ата- 
уы  керейлердің  түрақтағанынан  мол  ақпарат  береді.  Майқы 
атауы  Кеңес  үкіметі  тұсында  бұрмаланып  орысша  Мойха  деп 
берілген. Майқы керей тайпасы ішіндегі ру атымен байланысты 
қойылған деуге болады (Сурет 2.).
95

Шартты белгілер:
ө
- Ақша
А
- Алтай
£ИЭ - Апайуақ
С2Э - Барғана
▲ - Бәйімбет
♦
- Байсақ
- Барқы
• Зомбы
•
- Қожа
(223 - Құлатай
0
- Керей
саі -Қорт
Ө
• Қазы
■а
- Қараман
О
•  Қаракесек
• Кушік
□Е
- Майлыбай
-  Майқы
0
* Наманай
1
- Сарман
э
- Тарақты
- Таибағар
- Тайлақ
ө
- Төртсары
взз - Тыран
$
-У а қ
схэ - Шубыртпалы
ф
-  Шоқша
О
- Ырысбек
Лебяжі ауылдық округі 
Восточный ауылдық округі 
Жамбыл ауылдық округі 
Қазы ауылдық округі 
Қызылағаш ауылдық округі
Қызыләскер ауылдық округі 
Майқарағай ауылдық округі 
Малыбай ауылдық округі 
Шақа ауылдық округі
10.  Шарбақты ауылдық округі
11. Ямышево ауылдық  о кр у гі
ГІавлодар обл ы сы  картасы   негізінде 
қурасты ры л д ы   (2003 жыл)
6 0   к ч
Сурет 2 Лебяжі ауданының генонимдер картасы 
(құрастырган Қ. Т.  Сапаров)

Павлодар  уезінде  уақтардың  1399  шаруашылығы  болды. 
Олар  Ертістің  оң  жағалауындағы  (Крутоярск  кентінен  Пес- 
чан  кентіне  дейін)  Бараба  жазығымен  шектесетін  шығыстағы 
көптеғен  көлдерге  дейінгі  10  шақырымдық  қонысқа  жайылып 
орналасқан.  Уақтар  иелігінің  оңтүстік  межесі  Әжболат  көлі- 
Қарасу  өзенінің  бойымен  өтті.  Тереңкөл  болысының  жерін- 
де  уақтардын  Байназар  (Әжібек  атасы,  460  шаруашылық  3093 
адам,  Ыбырай  атасы,  490  шаруашылық  3382  адам)  жэне  Шоға 
рулары  (208  шаруашылык  1340  адам)  тұрып  жатты.  Жансары 
уақ руының қыстаулары Малыбай жэне  Сейтен  болыстарында 
қоныстанды. 
Жансары уақ 
руының 
Кенебай, Қараман, Өтебай, 
Майлыбай,  Тыран,  Қорт,  Барқы,  Байсақ,  Тайбағар 
аталары 
қоныстанған жерлерде көл, қыстау, жайлау, ескі қоныс атаулары 
бар.  Арғын  тайпасының  Қуандық  ішіндегі 
Алтай  (Қарпық), 
Қаракесек,  Тарақты,  Шүбыртпалы,  Бәсентиін 
руының  ата- 
лары: 
Барғана,  Бәйімбет,  Зомбы,  Күшік,  Төртсары,  Ырыс- 
бек,  Наурыз,  Қүлатай 
т.б.  аталары  XIX  ғасырдың  басында 
Ертістің  оң  жағалауына  ығысып,  көшіп  келген.  Орыс  жылна- 
маларында  «Түркістаннан  шықкан  қазақтардың  алғы  көшінде 
Уақ тайпасынын және Арғынның Бәсентиін рулары болды» деп 
көрсетілген.  Олар  Сыр  бойынан  табандап  үлкен  қашықтықты 
эртүрлі азаптар көре отырып, Арқа, Ертіс өзенінің сол жағалауы 
арқылы  оң  жағалауына  қоныс  аударғанын  тарихи  деректер 
дәлелдеп  отыр.  Көшкен  уақытта  Жансары  аталарына  Тыран, 
Қүттыбай  сияқты  батырлар  жол  салып  отырған.  Ертістің  оң 
жақ  жағалауы  шабындығы  шүйгін,  көл,  бұлақ,  суаттары  бар 
жерлер  мал  ұстауға  өте  қолайлы  болғандықтан  халықтың 
бұл  мүмкіндікті  пайдаланамын  деп  әрекет  жасауы  заңды 
құбылыс. Таспалы карағай орманы баурайында бетегесі қалың, 
жайылымға қолайлы дала  басталады.  Сондықтан да рулардың 
осы аумаққа қоныс тебуінде көптеген сыр-сипаттар жатыр.
Сонымен  Аққу  өңірі  генотопонимдерін  зерттеу  барысын- 
да  аймақтың  тарихи-географиялық,  миграңиялық,  әлеуметтік
97

процестерден мәліметтер аламыз (сурет 2). Генотопонимдердің 
қалыптасуына қазақ халқыньщ кошпенді омірі, тарихи оқиғалар, 
табиғат жағдайлары мен мал шаруапшлығын ұйымдастыру си- 
паты тікелей әсер еткен деуге болады.
Мал шаруашылығын  жүргізу тәжірибесі ұрпақтан-ұрпаққа 
жергілікті  табиғат  ерекшеліктерін  ескеру,  ортаға  бейімделу 
тұрғысы, географияльщ жағдайлар, табиғатты тиімді пайдалану 
жүйесі,  мал  шаруашылығының  көшпенді  сипаты,  маусымдық 
коші-қоны,  халықтық  географиялық  атаулардьщ  жіктелуінің 
озіндік ерекшеліктерін қалыптастырып, үлттық топонимдердің 
корінісін маңызды сипаттар мен толықтырьш отыр.
Кошпелілердің  мал  бағу  ісі  бір-бірімен  тығыз  байланысты 
болғандығы  дәлелденіп,  жергілікті  топонимдерде  бейнелен- 
ді.  Бүл  экологиялық  сипат  негізінен  қазақ  халқының  дәстүрлі 
шаруашылығының  белгілі  жүйеде  қалыптасқанын  аңғартып, 
өткенімізге  көз  жүгіртіп,  реконструкция  (қалпына  келтіру) 
жасауға мүмкіндік береді.
Тексеруге арналған сұрактар
1.  Этнонимика ғылымы нені зерттейді?
2.  Этнонимдік терминдерді сипаттап жазьшыздар?
3.  Этноним жэне генонимдердің облыс аумағыңдағы тара- 
лу ареалдарын анықтап жазыңыздар?
4.  Генонимдердің қалыптасуына қазақ халқының көшпенді 
өмірі қалай әсер еткен?
5.  Жыл мезгілдері атауларының топонимдердегі бейнелену 
дәрежесін сипаттаңыздар?
6.  Ру-тайпа аттарына байланысты қойылған топонимдерді 
жіктеп көрсетіңіздер?
98

3.3 Өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесінін
географиялық атауларда бейнеленуі
Облыс  аумағының  көп  бөлігін  дала,  қуаң  дала  зонасы 
құраса, ал, оңтүстік шығыс бөлігі шөлейт зонасымен шектеседі. 
Солтүстік-шығысында бауыр-беткейін көктеректі-қайыңды ор- 
ман шоқтары, қарағай орманы басқан Баянаула мен мүндаласа, 
ал шығысын реликті таспалы қарағай орманымен ерекшеленеді. 
Ертіс жайылмасы болса өсімдік жамылғысының әркелкілігімен 
ажыратылады.
Ертіс  маңы  жайылмасы  көп  жылдық:  айрауық,  қоңырбас, 
бидайық,  шилі,  қияқ  тэрізді  басқа  да  мезофитті  өсімдіктер 
бірлестігінен  түрады.  Түзды  көлдерге  бай  өңірлер,  сортаңды 
жэне  сор  топырақга  өсетін  галофитті  шалғьшды,  бүталы
өсімдпсті: жыңғыл, сораңшөп, жусан, кермек, күиреуік, эр түрлі 
шөптесінді  селеулі-бетегелі  дала,  оңтүстікке  қарай  жусан- 
ды-селеулі  өсімдіктер  дүниесімен  ерекшеленеді.  Топонимдер
V /
қүрамында жиі кездесетш  сораңшөп,  жусан,  кермек,  күиреуік, 
эр түрлі шөптесінді селеулі-бетегелі дала, оңтүстікке қарай жу- 
санды-селеулі  өсімдіктер  дүниесімен  ерекшеленеді.  Топоним- 
дер қүрамында жиі кездесетін жануар және өсімдік атауларын 
зерттеудін  тарихи  географиядағы  маңыздылығы  зор.  Ертеден 
мал  шаруашылығымен  шүғылданған  қазақтардың  өзіне  тән 
ерекшелігі  -   мал  жағдайына  байланысты  көшіп  жүретіндігі. 
Жас  шөп  қылтиып  көрінісімен  қазақтар  ерте  көктемде  көше 
бастап, қай шөптің қандай түлікке жүғымдылығын ежелден-ақ 
аңғарған,  яғни  өсімдік  атаулары  геоэкологиялық  мэлімет  боп 
табылады.
Өсімдік  жамылғысына  байланысты  топонимдер  өсімдік 
түрлерінің  бүрынғы,  қазіргі  атаулары  туралы  жэне  тарихи 
ландшафттардың  келбетін  қалпына  келтіруге  көмектеседі. 
Қазақстанньщ  өзара  өсімдік  жамылғысының  зоналық  тара- 
лу  ерекшелектері  оны  пайдаланудың  маусымдық  жүйесін
99

қалыптастырады.  Топонимиялық  зерттеулердің  ландшафт 
озгерістеріне  қатысы  да  кобіне  фитонимдердің  таралу  ареа- 
лымен  байланысты  мәселелерде  көрініс  табады.  Бұл  белсенді 
компонент ретіндегі  өсімдік жамылғысының палеоклиматтық, 
палеогеографиялық зерттеулерде  арыайы  бағдар  беруші  нысан 
бола  алатындығымен түсіндіріледі.  Өсімдік жамылғысы  топо- 
нимдерде  бейнелеуін,  табиғи  жағдайлармен  байланысьш,  та- 
ралу  аймақтарын  зерттеудің  алғашқы тәжірибесі  (карта,  кесте 
жүзінде)  К.Д.  Каймулдинова,  А.С.  Омарбекова,  Ә.Е.  Аяпбеко- 
ва, Павлодар облысы бойынша Қ.Т. Сапаровтың зерттеулерінде 
жүзеге асырылды. 
^
Дала  аймағында  орналасқан  Ертістің-Аққулы  оңірінде 
өсімдік  жамылғысының  қаулап  осіп,  географиялық  нысан- 
дарда  фитонимдердің  жиі  кездесуі  ландшафттық,  климаттық 
факторлар  арқылы  қалыптасып,  дэстүрлі  шаруашылықта 
геоэкологиялық ақпарат ретінде алатын орны ерекше.
Біздің  зерттеулеріміз  өсімдік  атауларының  жүктемесі 
облыстық  географиялық  номенклатурада  15  фитотопоним- 
дерде,  40-қа  жуық  өсімдік  атауларьшда  бейнеленіп,  барлық 
топонимдердің  8%-ын  күрайтыньш  (сурет  3)  аңғартты.  Ертіс 
өзенінің жайылмасы Қүлынды далаларында өсетін тоғайлы ор- 
мандар, бүталы, шөптесінді, бидайықты, арпабасты, айрауьщты, 
субетегелі,  қияқты,  шилі,  ажырғылы  шабындық  жэне  көл 
маңында  қамысты  өсімдіктер  дүниесімен  бірге  қоға, 
қияқ, 
қүрақ, мия, өлең, бетеге атауларының ақпараттық қүндылығын 
атап  кеткен  жөн.  Сандық  көрсеткіштер  арқылы 
Үшқамыс, 
Шоққамыс, 
қоныс сапасы касиетіне қарай 
Майлықамыс 
колі,
жаиылымдық жерлерге сәикес келеді.
Ши  фитонимі  су  маңьшда  жиі  осетіндіктен  20-дан  астам 
атауларда  кездесіп  отыр.  Шилікөл,  Көлши  көл,  қоныс.  Астьщ 
түқымдастарға  жататын  бидайық  терминін  Е  Қонқашпаев 
«пішіні табақ тэрізді» түйықталған өсімдіктер өсетін ойыс ретін- 
де  сипаттайды.  Бидайьщ  маңызды  жайылым,  көктемде  судың
мол жиналып, жазда тартылған кезде онда пішен даиындалады.
100

им ы ш ево
Тілегтес
Мамқарагай
Қ ы эы л ц о га м
•  
Ш әм ш і 
•   Ш абар
М а л ы б а и
Щ а р б а кт ь ф
сқа р а га и
Тесагаш
Шартты  белгілер 
агаш
қайың 
терек
қарағай 
бидайық 
донала 
егін
қараған 
өлең 
шілік
ши
қамыс 
миял 
тап
тобылғы
О
0
Ө
©
(22
А
I
1.  Лебяжі ауылдық округі
2.  Восточный ауылдық округі
3.  Жамбыл ауылдық округі
4.  Қазы ауылдық округі
5.  Қызылағаш ауылдық округі
6.  Қызыләскер ауылдық округі
7.  Майқарағай ауылдық окруһ
8.  Малыбай ауылдық округі
9.  Шақа ауылдық округі
10.  Шарбақты ауылдық округі
11. Ямышево ауылдық о кр угі
Павлодар облысы картасы негізінде 
қурастьірылды (2003 жыл)
Сурет 3 —Лебяжі ауданының фитонимдер картасы 
(қурастырган Қ.Т.  Сапаров)
101

Өзен-көл  маңында  өсетін  бидайық  термині  2  өсімдік  атауын- 
да  бейнеленді.  Өсімдіктің  түсіне  қарай 
Бидайық  көл,  қоныс, 
Қарабидайық 
қоныс  атаулары  бар.  Ағаш  лексемасының  су 
сөзіне  семантикалық  жағынан  эквивалент  болуын  Е.  Жанпей- 
сов  көптеген  зерттеулерді  талдау  негізінде  былай  түсіндіреді: 
«Судың қозғалысын белгілеуде  ағ^ақ қолданылады. Бүл «ағаш 
сөзінің негізін қүрап, тарихи түрғыдан алсақ, бүл сөз су дегенді 
білдіреді».  Ағаштардың су маңында өсіп түрғанын дәлелдейді. 
Ағаш термин өзен жайылмасы, орманды жерлерде жиі кездесіп 
отырғанына көз жеткізуге болады. 
Ағаш үй 
ойконим, 
Қүлағаш 
қоныс, 
Қызылағаш 
ауылдық округ, 
Төсағаш 
елді  мекен  атау- 
лары қалыптасты.
Көктеректі-қайыңды  орманды  жерлерде  ағаш,  тал,  терек
сөздерінің  аитылу  эр  түрлі  жолдар  арқылы  көрініп,  күрделі 
топонимдер  қүрамында кездесуі,  су  маңында  шоғырланып  қа- 
лыптасқанын  білдіреді.  Терек  терминінің  мағынасын 

жүктеу/скачать 10,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: