Топонимиканың геоэкологиялық негіздері оқу цүралы • а тынп : т с ь са/ч ь, I павлодар, 2008 (,ж) с$5, У

ласы  құмды  массивтерінде  қарағай  таспалы  орманы  (реликт) 
ерекше көзге түседі.  Қарағайлы  өзен,  қон., қарағай тұлғасына 
сын  есімдік  «лы»  жұрнағын  жалғау  арқылы  жасалған  атау. 
Ж алғызкарағай  қон.,  Топкарағай  қон.,  Бескарағай  ойк., 
Жүзқарағаб қон., сандық көрсеткішін анықтайды. Басқарағай 
қон.,  «бастапқы»  мағьшада  айтылса,  Майкарағай  фитонимін 
жергілікті тұрғындар шайырлы (майлы),  отқа жақсы жану ере- 
кшелігімен байланыстырады. Кезінде жас қарағайларды қолдан 
егу жұмыстарын жүргізетін еді. Қазіргі уакыттағы антропоген- 
дік факторлар: қылқанды қарағайлы шоқтардың кесіліп өртеніп 
құртылуына  әкеліп  соқтыруда  (Қосымша  В,  фотосурет).  Еспе 
суларының деңгейі төмен түсіп, топырақ жамылғысы эрозияға 
үшырайтыны  созсіз.  Қ.Т.  Сапаров  қарағай  орманы  арасында 
орналасқан  Балалы  қонысы  атауын  жас  балапан  қарағайлар 
мағынасына  сәйкес  келеді  деп  жазады.  Майқарағай  а.  округ 
аумағында Қарабүр, Жексен Тобы қоныс атаулары бар.
Аймақтағы өңірлерде өсетін аласа бұталы тікенекті ағашты 
өсімдіктер:  қараған,  шырпы,  тобылғы,  орманды-шөптесінді 
өсімдіктер  бірлестігімен  араласып,  фитонимдердің  санын 
толықтырьш отыр. Қарағанды қоныс атауы оның айғағы болып 
табылады.  Тобылғы қазақтар үшін манызды өсімдік, қымызды 
күбіде  ыстап,  оны  пайдаланған.  Тобылғы  қонысы,  қарағай  ор- 
маны арасында Донала қоныс, жайлау атауы бар.  Лебяжі  ауда- 
ны  егіншілікпен айналысқандықтан Егіндібүлақ ойк.,  Пішен- 
ді қон., шөп шабу, пішен дайындау кезінде М иялыкөл, Шөпті- 
көл  қоныс  үйілген  шабылған  шөптерге  байланысты қойылған 
атаулар.  Қорытындылай  келе,  дала,  шөлейт  (құрғақ  дала)  зо- 
наларьгада  орналасқан  облысымыздың  аумагында  табиғи 
жағдайлардың  сан  түрлігіне,  ландшафттық  ерекшеліктерге 
байланысты  осімдіктер  дүниесі топонимдерде  бейнеленіп,  фи- 
тотопонимдерді  топтастырудың  алғашқы  қадамы  жасалынып, 
картасы  құрастырылды.  Аққу  оңірі  аумағындағы  кездесетін 
топонимдердегі  осімдік атауларының көрініс табуында тікелей
103

экологиялық  сипат  бар.  Бұл  сипат,  негізінен  қазақ  халқының 
дэстүрлі  шаруашылығынан  туындағаны  сөзсіз.  Қазақ  халқы 
мал шаруашылығын дамыту үшін, ең алдымен, қай шөптің қай 
түлікке  жүғымдылығын  ертеден  аңғарып,  жылдың  қай  мез- 
гілінде болсын төрт түлікті бағуда ландшафттық ерекшеліктер- 
ге  байланысты  дүрыс  баға беріп,  өсімдік жамылғысының эко- 
логиясына нүқсан келтірмегені анық.
Тексеруге арналған сүрақтар
1.  Өсімдік  жамылғысыньщ  таралуына  қандай  факторлар 
әсер еткен?
2.  Ертіс  маңы  өсімдіктерінің  түзды  көлдер  маңындағы 
өсімдіктерден алырмашылығын анықтаңыздар?
3.  Өсімдік жамылғысына  байланысты  койылған  топоним- 
дер топтамасына сипаттама беріңіздер?
4.  Өсімдік 
жамылғысының 
топонимдерде 
бейнелену 
дәрежесі қандай ғалымдардың еңбектерінде жүзеге асырылды?
5.  Зерттеу аумағында қанша фитонимдер анықталды?
6.  Табиғат зонасы бойынша фитонимдердің таралу ареальш 
анықтаныздар?
7.  Таспалы  қарағай  ормандарының  келбетін  қалыптас- 
тыратын фитонимдер жиынтығын атап көрсетініздер?
3.3.1  Зоонимдер топтамасы
Павлодар  облысының  аумагы  жануарлар  дүниесінің 
көптігімен ерекшеленеді. Мүнда орманда жэне далада тіршілік 
ететін  жануарлар  дүниесі  жиі  кездесетіндіктен,  топонимнің 
қүрамында  халық  өмірінің  айнасы  жан-жануарлар  да  өз  із- 
дерін  қалдырған.  Тасқа  қашалып  жазылған  таңба  суреттердің
өзі,  сол  замандағы  өмір  тіршілігіндегі  аңшылықтың  оолғанын 
дэлелдейді.  Аңдардың  жүретін  жерлеріне  орай  сол  аңдардың
104

атымен  тауларды,  өзен,  көлдер,  аңғар,  жыралар,  орман- 
тоғайларды, қоныс, елді мекендерді атап отырған. Аюлы, текелі, 
жыланды,  арқарлы,  қоянды,  түлкілі  тау  атаулары,  шошқалы
көлі,  сол  жерде  мекендеитін  аң-құстардың  жергішкті  топо- 
нимдерде  кездесетінін  аңғартады  жэне  олар  қазақ  халкының 
көшпелі омірі, мал шаруашылық кәсібі, жалпы тарихымен тығыз 
байланысты.  Осыған  байланысты  А.Н.  Формозов  Қазақстан 
картасында  аңдарға  байланысты  атаулар  бар  екенін  айта  оты- 
рып,  аңдардың  жэне  аңшылықтың халық  өмірінде  алатын  ор- 
нын,  жиі кездесетінін,  ерекше  атап көрсеткен.  Дала зонасында 
орналасқан  Павлодар  облысы  аумағының  70%-ы  Батыс  Сібір 
жазығына  (Ертіс  маңы,  Құлынды,  Бараба)  еніп жатыр.  Белгілі 
бір  табиғат  ортаға  бейімделген  жануарлар  дүниесінің  ареалы 
сол  аумақ  өзгеріске  үшыраған  жас  платформаның  жануарлар 
дүниесі жасырақ келеді.
Ғылыми еңбектерде Сібірде мекендеген жануарлар дүниесі 
Қазақстан  жағына  қарай  ығысуына  мүздық  кезең  эсер  еткені 
көрсетілген.  П.С.  Паллас  (1769-1770)  озінің  орманды  дала, 
дала  зоналарында  бөкен,  қүлан,  жабайы  жылқы  (түрпан)  көл 
маңында қабан (доңыз), орман арасында бүлан, марал, елік, т.б. 
жануарлардың қаптап жүргенін көргенін жазады.  Ертістің-Ак- 
қулы  өңіріндегі  географиялық  атаулардың  қүрамьшда  төмен- 
дегідей  аң-күстар,  жануарлар,  бауырымен  жорғалаушылар,  ба- 
лықтар, жәндіктер атауы кездесіп отыр. Қой, жылқы, сиыр, түйе, 
ешкі, марал, қоян, түлкі, қасқыр,  аю,  қарсақ, қаз, үйрек,  шүре- 
гей,  шағала,  аққу,  балық,  ара,  жылан,  шыбын,  маса,  қүрт,  т.б. 
зоонимдердің көптеп кездесетінін аңғартады (сурет 4). Жануар- 
лар дүниесінің жиі кездесуі, жер беті жамылғысы, ландшафттық 
жэне климаттық факторларға тікелей байланысты болады. Жер- 
гілікті  жер  ерекшеліктеріне  байланысты  болатын  жылу  мен 
ылғал қоры да үйлесім тапса, динамикалық тепе-теңдігін сақтап 
қалады  да,  биогенді  қүрамдас  боліктерін  қалыптастырады. 
Қандай  да  болса  экожүйенің  зооңеноздары  коректік  тізбек
105

заңдылықтарына  байланысты,  фитоценоздар  мен  бірге  биоце- 
ноздар  бірлестігін  құрайды.  ІІавлодар  облысының  жануарлар 
атауларының  жүктемесі  географиялық номенклатурада  30-дан 
астам  зоонимдерде,  14-тен  астам  жан-жануарлар  атауларын- 
да  бейнеленіп,  барлық  топонимдердің  5,8%-ын  қүрап  отыр 
(сурет  4).  Сонымен  облыстың  топонимдерін  қалыптастыруға 
ландшафттық ерекшеліктер жэне өсімдік дүниесімен қатар, осы 
аймақтагы  жан-жануарлар,  қүстар,  жәндіктер  дүниесіне  әсер 
еткенін аңгарып, бүрынғы, қазіргі атаулары олардың таралу та- 
рихын  зерттеуге  мүмкіндік  туғызатыны  анық.  Қазақстандық 
белгілі  ғалым  Р.  Сәтімбеков  топонимикалық  әдістер  арқылы 
кейбір жануарлардың  (қүлан,  бүлан, марал,  қүндыз)  Қазақстан 
аумағында кең таралғандығына тоқталып, қүланға қатысты 80- 
нен астам жер су аттарын анықтаған.
Қазақ халқының төрт түлік мал жөніндегі накты мәліметтері 
мал түрлеріне,  жас жэне физиологиялық ерекшеліктеріне, мал- 
мен  байланысты  нақты  оқиғалар  мен  іс-әрекеттер  негізінде 
географиялық  атауларда  көрініс  тапқан.  Бүл  топтағы  атаулар 
сөз  тіркесі  түрінде  болады  жэне  нақты  оқиғадан  хабар  береді. 
Сонымен сиыр, жылқы, түйе, қой, ешкі түліктері ерте заманда- 
ақ  қолға  үйретілгендіктен,  бүл  малдың  атаулары да  сол  кезде 
пайда  болған.  Адам  бір  нәрсеге  ат  қойғанда,  оны  басқа  зат- 
тан  ажыратып,  тану  үшін  арнайы  қояды.  Қазба  қалдықтарды 
зерттей  келе,  профессор  В.Ф.  Зайберт жылкының  біздің  зама- 
нымыздан  6-7  мың жыл  бүрын Азия,  Африка,  Еуропада  қолға 
үйретілгенін  дәлелдеген.  Қазақтар  жылқының  мінезіне,  түр- 
түсі,  төзімділігіне,  жүрісі,  шабысы,  түрысы,  еттілік,  сүттілік, 
күш-көліктік,  бойындағы  тағы  басқа  ерекшеліктерін  аңғарып, 
ат қоя білген. Ал жылқы түлігі үшін бетегелі, қаулы боз от ке- 
рек. Халық жырындағы «жылқыны мыңнан өсірген -  Арканның 
тарлау бозы екен» -  деген сөзі тегін айтылмаса керек.
106

БЬйімб* 
•  С=)  '
Ш оқтал
Я м ы ш вво
ТІ/М КТ9С
М айқарагай
Ш вм ш і
Ш абар
М алыбай
Қыэыптұз
Қазамтаи-
Ща р б а қты
Төсагаш
Шартты  белгілер:
О
ст
• ара
қабан
қасқыр
жылқы
борсық
жылан
Ф  - қой
0 -
шағала
ЕШ
СЗ:
д
- ит
- марал
- аю
- түйе.  сиыр, аққу
1.  Лебяжі ауылдық округі
2.  Восточный ауылдық округі
3.  Жамбыл ауылдық округі
4.  Қазы ауылдық округі
5.  Қызылағаш  ауылдық округі
6.  Қызыләскер ауылдық округі
7.  Майқарағай ауылдық округі
8.  Малыбай ауылдық округі
9.  Шақа ауылдық округі
10.  Шарбақты ауылдық округі
11. Ямышево ауылдық окр угі
- шүрегеи
Паалодар облысы картасы негізінде 
қурастырылды (2003 жыл)
• жануарлар дүниесінің
байырғы ареалы
Сурет 4 -  Лебяжі ауданының зоонимдер картасы 
(құрастырган Қ. Т.  Сапаров)
107

Аудан  аумағында  жылқыға  байланысты  5  атау  топоним- 
дерде  бейнеленіп  (сурет  4),  жылқы  малының  дәстүрлі  мал 
шаруашылығында басты орын алатынын аңғартады. Айғыр сөзі 
«үлкен  биік»  ірі  мағынаны  білдірсе,  кейде  басқа  сипаттамаға 
ие  болуы  да  мүмкін  [31].  Е.  Қойшыбаев  «айғыр»  сөзімен  бай- 
ланысты  геоғрафиялық  атауларды  жылқы  малына  байланыс- 
сыз шөп атауы ретінде қарастырады [62]. «Айғыр» көп жылдық 
өсімдік  аты,  көбінесе  орографиялық  нысандардың  қүрамында 
кездеседі. Жылқы малымен байланысты аумақта 
Атсойған, Ке- 
рат (2), 
Көкаткелген,  Сарыайғыр 
атаулары қалыптасып, жер- 
гілікті  топонимдерде  көрініс  тапты. 
Маңжорға 
қоныс  атауы 
жылқының  жүрісін  сипаттайды.  Қүлынның  алты,  жеті  -   айға 
толғанын «жабағы» деп атайды. 
Жабағылы 
қоныс, е.м. саябағы 
зоонимінің шығу тегі кезінде қарағай арасында жеті жабағының 
адасып жүргенін көріп, халық содан  кейін атап кетіпті. 
Қоздау 
зоонимі қойдың қоздауы жөнінде нақты хабар береді.  Түйе ма- 
лымен  байланысты 
Түйежарқақ,  Ақтайлақ 
қоныс  атаулары 
кездесіп отыр. Сиыр малы түқымдары еттілік, сүттілік, көліктік 
жағынан ерекшеленіп өсіп-өніп келеді. Қазақтар жас ерекшелік- 
теріне қарай жіктеп көптеген атаулар берген.
Сиырөлді 
төбе,  көлі 
Сиырөлген 
қон., 
Сиырсалған 
айрық 
оқиғаға  байланысты  атау  болып  қалыптасқан.  «Өгіз»  сөзіне 
байланысты  жер-су  аттарынан 
Ақөгіз 
қон., 
Өгізді 
қон.,  атау- 
лары  көрініс  тапты.  Зерттеушілер  бүл  тектес  атауларды  ерте- 
де  Қазақстан  жерін  мекендеген  оғыз  тайпасымен  байланыс- 
тырып,  этнонимдік  түрғыдан  қарастырады.  Е.  Қойшыбаевтың 
түсіндіруінше,  «угуз»  (огуз)  ежелгі  түркілік  «озен»  деген 
мағынасында айтылып, топонимдер  қүрамында  кездесіп отыр. 
Бүзау көлі, 
Бүзаушілік 
қон., 
Қарабүзау 
е.м., 
Бестайынша 
қон., 
атауларының  қалыптасуы  дәстүрлі  мал  шаруашылығының 
аумақта біршама жақсы дамығанын аңғартады.
Шекшек  -   ешкі  ауруы.  Осы  орайда 
Шекшек 
қоныс  атауы 
теңеу  арқылы 
Күшік 
жэне  орографиялық 
Итқара 
атаулары
108

қалыптасьш  отыр.  Лебяжі  ауданы  топонимдерін  қалыптасты- 
руға  жануарлармен  бірге  құстар,  бауырымен  жорғалаушылар, 
судағы балық атаулары, жәндіктер әсер еткен.  Құс атауларына 
келсек, көл, өзен маңында 
Шағалалы 
қоныс (2 көл) Үлкен және 
Кіші 
Шағалалы 
көлі,  Үйрекпен  байланысты 
¥ялы,  Шүрегей 
е.м.,  атауы  бертінге  дейін 
Широкое 
деп  бұрмаланып  келген 
еді.  Ертіс  жайылмасьгадағы  қоныста  шүрегей  үйректер  көп 
болған дейді  жергілікті  түрғындар.  Жыланды  көлі  жыланның 
көптігінен ақпарат береді.
Лебяжі  атауына тоқталсақ,  ол аудан  орталығы,  1996 жылы 
«Аққу» 
ауылы  болып  өзгертілді.  Аққулы  деген  мағьгааны 
білдіреді. 
Борсық 
колі,  қоныс,  борсықтың  тіршілік  ететіНін, 
Бөрілі,  Көкжал,  Көкшолақ,  Қасқырсоққан 
осы  аумақта 
қасқырдың  ареалының  кеңдігінен  мол  хабар  береді.  Аю  көлі, 
Маралды 
саябағы,  қоныс, 
Қабан 
көлі  атауларына  қарап,  осы 
жерлерде,  жануарлардың  мекендегенін  аңғаруға  болады. 
Қамысты түрақты көлдер мен өзендер маңында тіршілік ететін 
дала  шошқасы  (доңыз,  қабан)  әртүрлі  климатқа  бейімделген.
В.А.  Селевиннің  деректерінде  Семейдің  таспалы  қарағай  ор- 
маны  тайгамен  өзара  байланыста  болып,  үштасып  жатқаньга, 
осыдан  150-200 жыл бұрын 
бүлан,  марал, аюлар 
мекендегенін 
жазады.  Семейдің таспалы қарағай шоқтары Құлынды жазығы
4
ВІ ~
арқылы облыс  аумағымен шектесіп  ортақ таспалы қарагай  ор-
маны жүиесін қалыптастьфады.
Текссруге арналған сүрақтар
1.  Құлынды жазығының жануарлар дүниесінің таралуына 
өсімдік жамылғысы қалай әсер еткен?
2.  Өсімдіктер  мен  жануарлар  дүниесінің  қалыптасуына 
климаттың қандай эсері бар?
3.  А.Н. 
Формозов  еңбектерін  пайдаланып  аңдарға  байла- 
нысты атаулардың таралу ареалына сипаттама берініздер?
109

4.  П.С. Паллас еңбектерінде кездесетін марал, доңыз, бұлан 
т.б. жануарлардың аумақта жойылып кетуіне қандай факторлар 
әсер еткен? 
. 
.  - 
,,
5.  Ғ.Қонқашпаев  Құлынды  топонимін  неліктен  құлан  ата- 
уымен байланыстырады?
6.  Зоонимдердің түрлерін жіктеп көрсетіңіздер?
3.4 Жайылымдық терминдердін шаруашылықтағы
ақпараттық маңызы
Тарихи-географиялық  түрғыдан  альш  қарасақ  кез-келген 
ел өз халқының салт-дәстүрімен ерекшеленеді. Мэселен, біздің 
елімізде  ертеден  бері  дәстүрлі  жайылымда  бағылатын  мал 
шаруашылығы, еттік бағыттағы мал шаруашылығы кеңінен оріс 
алғаң.  Бүл жағдайлар республикамыздың табиғатының  озіндік 
ерекшелігіне байланысты болды. Бір сөзбен айтқанда Қазақстан 
үшін «жайылым» жэне «қоршаған орта» -  өз ара жақьга үғым.
Жайылымдарды  пайдалану  тарихы  3000  жылдан  асады. 
Жердің бүлайша үзақ жылдар бойынша сақталуының ең негізгі 
сыры -  мал өсірушілердің табиғат ерекшеліктерін жақсы білуін- 
де және қоршаған ортаның ерекшеліктерін ескере отырып, жер- 
гілікті-жерде өндіріс қүрудың қолға алынуында болатын.
Қазақстанның  үлттық  байлығы  болып  саналатын  жайы- 
лымдық жерлер  182  млн.  гектарға тең,  яғни  жеріміздің  67,4%- 
ын алып жатуы еліміздегі геоэкологиялық жағдайды сипаттай- 
ды.  Осы  себепті  жайылымы  ауқымды  жер  алып  жатқан  елді 
мекендердің түрғылықты халқының қоршаған ортаға әсері сол 
өңірдегі мал басының санына, оның жайылымды тиімді пайда- 
лануына  байланысты.  Павлодар  облысының  аумағының  89,5% 
ауылшаруашылық жерлер,  оның  8153,2 гектарын  жайылымдар 
қүрайды.  Лебяжі  ауданының  территориясындағы  ауылшаруа- 
шылық  жерлер  -   608323  га,  оның  ішінде  жайылымдық  жер- 
лер  -  384748 га құрайды.
110

Облыс  аумағьгаа  кең  таралған  бетегелі-бозды,  жусанды 
жайылымдар  қарашірігі  аз  қара  қоңыр,  құмайтты  топырақты 
жерлерде  кездеседі.  Дала  белдемінде  жатқан  аумақтың  өсім- 
дік  жамылғысы  эр  түрлі-шымды,  астық  тұқымдасты,  боз- 
ды-селеулі,  бетегелі-бозды  болса,  Ертіс  маңы  жайылмасы 
көп  жылдық  мезофитті:  айрауық  бидайық,  пшлі,  қияқты 
жэне  басқа  да  өсімдіктер  бірлестігімен  ажыратылып,  тұзды 
көлдерге  бай өңірлер,  сортаңды және сор топырақта  өсетін га- 
лофитті  шалғынды,  бұталы  өсімдікті, жусан,  кермек,  көде,  се- 
леулі-бетегелі,  оңтүстікке  қарай  жусанды-селеулі,  жыңғылды 
өсімдіктер  дүниесі  таралып,  жайылым  түрлерінің  келбетін 
қалыптастырады.  Өсімдік  жамылғысьгаьщ  зоналық  тара- 
лу  ерекшеліктері  оны  пайдаланудың  маусьшдық  жүйесін 
қалыптастырады.
Сарыарқаның  бір  бөлігі  Баянаула,  Қызылтаудың  бете- 
гелі-бозды,  қауданды  жерін  -   «боз  от»,  нағыз  жылқыға  жай- 
лы,  қой-ешкіге  -   тау  күңгейлері  мен  құмды  даланың  жуса- 
ны,  яғни  «қор  отты»,  (қараот),  түйеге  көбінесе  ащылы  сортаң 
жайылым  колайлы. 
Аққулы  (Қиық) 
өңірінің  өзен-көлдер 
маңьгадағы  ылғалды  жерде,  эсіресе  Ертістің  бойында  өсетін
оидаиық,  олең  шөпті,  құрағы  мол  жаиылымдарда  шаруалар 
қосымша азықсыз табиғи жайылымда өз малдарын  семіртетін. 
Көшпелі  мал  шаруашыльныньщ  өзіне  тэн  ерекшелігі  -   оның 
көшіп жүретіндігі. Жазғы жайылымнан (жайлау) қазақтар күзгі 
жайылымға  (күздеуге)  орын  ауыстырған,  ал  қараша  айында 
қысқы  қонысқа  (қыстау)  кошіп  барып  күн  жылынғанға  дейін 
(наурыз,  сәуір)  сонда тұрған.  Табиғи  ортаға  нұқсан  келтірмей, 
меридиандық  бағытта  көшіп  жайылымнын  өнімділігін  арт- 
тыруы,  маусымдық  экологиялық  сипат  негізінде  туындаған. 
Әрбір қазақ руында өзінің белгілі көшетін жолы болған.  Оның 
бағыты тек топырақ және климат жағдайларына емес, ру аралық 
қатынастарға байланысты болады. Көктеу мен күздеу эр уақытта 
қыстауға қарағанда анағұрлым  кіші  болады.  Жазғы  жайылым 
үшін  шұрайлы  шөбі  мен тұщы  суы  мол  өзен-көл,  бұлақ  маңы
Ш

таңдап  алынады.  Мал  жайылымы  мен  шабындықтар  ондағы 
өсімдік  жамылғысының  сипатына  қарай,  маусымдық  ерек- 
шелікке ие болған эр түрлі малдың қажеттілігіне қарай жіктел- 
ген.  Жазғы  кезеңдегі  жайылымдарға  байланысты  терминдер: 
көк,  көкорай, 
өртең,  саз,  жон,  боз,  жарық,  отар,  өріс,  соны 
т.б.  атауға болады.
Жазғы  көші-қон  казақ  өмірінің  ең  тамаша  кезеңі.Сырттай 
қарағанда  оты қалың  өрістердің малға  сүйкімді-сүйкімсіздігін 
бірден  аңғаратын  халық  тәжірибесі  туралы  Мүса  Шорманов 
былай жазады:  «Егер мал ауылдан үзамай, іргеден оттап жерге 
жабысып жатса, қоныстың пгүйгінділігі,  егер мал быт-шыт бо- 
лып бытырай  өрістеп,  ауылдан үзап, жүре жайылса, қоныстың 
қолайсыздығы,  демек,  бүл  жердің  өсімдік  жамылғысы  қалың 
болғанымен,  оның  ішінде  мал  сүйсіне  жейтін  қоректі  шөбі 
аз,  ал  малдың  көңілсіз  жүре  жайылуы  оның  сүйықтьнъш 
аңғартады». 
;
Қазақ  халқы  қысқы  қоныстарын  жазғы  уақытта  тапта- 
лудан  мүқият  қорғап  отырған.  Таудың  қар  басып  қалмайтын 
«ық»  жерлері қысқы қоныс үшін  өте қолайлы  еді.  Жасанды  су 
көздері  (қүдық)  эдетте қыстауда,  кейде көш жолдары мен жай- 
лауда қазылатын.  Қысқы  кезеңдерге тэн 
тебін,  тепсең,  бауыр, 
күнгей, 
қопа,  қүм 
жайылымдық терминдер өзіндік жүктемеге 
ие болып отыр жэне экологиялық ақпарат көзіне айналды. Қыс
аиларында жаиылым қар  астында қалатындықтан,  жазды күні
солтүстік өңірдің қай жері болса да, жайлау есебінде пайдалануға 
өте колайлы келеді. Қысқы жайылым жетіспегендіктен 
Бараба, 
Қүлынды  даласына түрақтаған  қазақтар  көршілес  жатқан  Ре- 
сей  губерниясынан,  Алтай  таулы  округынан  жалға  жер  алып 
отырған.
Қағыл  (қырбақ  қар),  қағу  -   қоңыр  салқын  мағынасында 
айтылады. Қыстаудан жайлауға қозғалу мерзімінің эр жылы әр- 
келкі болуын Баянауыл сыртқы округінің аға сүлтаны М.  Шор- 
манов былай сипаттайды: Қыстаудан көшу көктемнін басталуы
112

мен  жергілікті  жердің  ерекшеліктеріне  байланысты  болады, 
яғни қар кеткенмен ауа-райы элі салқын болып, қыстауда элде де 
мал қоректенерліктей жайылым болған жағдайда қазақтар кун 
жылынғанша қыстауда отыратын. Қыстау әбден желініп, тозса, 
көше  бастайтын.  Жазғытұрым  қыстау  маңында  қанша  отырса 
да,  келесі қысқа дейін қыстық жайылымдар жетіліп үлгеретін. 
Сондықтан  жайылым  атаулары  жергілікті  географиялық  тер- 
минология  негізінде  қалыптасады.  Қыс  айларында  қой  бағу 
қиынға  түсетіндіктен,  жүмыс  жайылымньщ  сапасын  білетін, 
ауа-райын,  желдің  бағытын  бағдарлай  алатын  тәжірибесі  мол 
адамдарға  жүктелетін.  Қысқы  мал  жайылымында  жылқы 
күні-түні  далада  жайылып  бағылатындықтан  қиындықтар 
туғызатын.  «Жылқыны  жылқының  түяғынан  да  қатты  адам 
бағады» деген нақыл  сөз халық  арасында кең таралған.  Қыста 
мал  тебінде  болады,  сондықтан  қысқы  жайылым  атауларын- 
да  осы  ерекшелік  басты  мағыналық  сипатқа  ие  болып,  Тебін 
термині  калыптасты.  Қазақтың  халықтық  географиялық  тер-
миндерінде  жиі  кездесетін  жаиылым  атауларына  талдау  жа- 
сап,  жіктеп,  алғаш  рет  жүйеге  келтірген  Ғ.  Қоңқашпаев  бола- 
тын.  Дене  мүшелеріне  сәйкес  келетін  метафоралар  «аяқ»,  «ба- 
уыр»  қыс  айларында  малды  суық  желдерден  қорғайтын  тау 
аралық,  тау  етегіндегі  малды  суық  желдерден  қорғайтын  тау- 
лы  жайылымдар. 
Аяқшат,  Аяқшілік,  Аяқтомар,  Аяққамыс, 
Қүтаяқсор,  Бауыр  көл,  Бауырталдың  сырты,  Бауыршілік 
қоныс  атаулары,  тау  беткейлерінің  арасындағы  жайылымдар, 
шаруашылық маңызына қарай тұрактанған. Жер бедерінің ере-
кшелігін  сипаттаитын 

жүктеу/скачать 10,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: