Ілияс есенберлин

158
мақсаты  оларға  бөлінудің  алғышарттарын  анықтау  емес.  Есенберлиннің
негізгі әрекеті - қазақ халқының қанына сіңген осы бір әлеуметтік көріністі
қай  заманда  болмасын  тиімді  пайдалану.    Президентіміз  Н.Ә.  Назарбаев
санамызға  құйып  отырғын  «Мәңгілік  Ел»  идеясында    да  оны  тиімді
пайдалану қажеттілігін І.Есенберлин өз заманында-ақ ойға салып кеткен.
«Көшпелі қазақ халқында ертеден-ақ кісі жерленген қорым-мазарларды
күту,  сақтау  дәстүрі  болмай  келгенді,  -  деп  жазады  І.  Есенберлин
«Көлеңкеңмен қорғай жүр» романында, - Олар египеттіктер сияқты асқақ
алуан  берік  пирамидалар  тұрғызған  жоқ,  римдіктерге  ұқсап  пантеондар
салған  емес.  Тіпті,  көне  қыпшақтар  сияқты  таудай  етіп  топырақтан  үйіп
қорғандар да тұрғызған жоқ. Бүкіл қазақ даласының өн бойында төбесінде
айшығы  бар  балшықтан  соққан  күмбезді  мазар,  зираттар  толып  жатыр.
Көшпелі ел оны күтіп, әлсін-әлсін түзеп отыра алмайды, бірақ қастандықпен
біреу-міреу  оны  бұзса,  не  зират  басына  қияңқылық  істесе,  ондай  адамға
лағнет айтады, жазасын тарттырады, кейде тіпті елден аластаттырады» [24,
120-121 ББ.].
Көп елдер өлгендерін паш етеді,
Кей зират, зират емес бір ертегі!
Өйткені ұрпақтары ұмытқанша,
Адамның ең ақырғы бұл мекені!
Біз елміз мұндай істе ойға жарым,
Көтермес өзгелердей қолда барын.
Ел менен жер қорғаған ұлдарының
Кім білген қайсы қайда қалғандарын.
Сөз жоқ қой жүрген кезде көшіп, қонып,
Көрмеген күмбез қалап, мазар соғып,
Сен неге қалдырмадың бізге мұра,
Деу өзі болар еді мүлдем зорлық.
(«Көңіл дастан» поэмасынан»)
Енді,  міне,  елге  нан  керек  дегенді  алға  қойған  партия  мен  үкімет
басшыларының негізгі мақсаты сол міндетті бұлжытпай орындау. Олардың
ойынша қазақ даласына кезекті революциялық жолмен келіп жатқан «тың
эпопеясы»  барысында  мыңдаған  тракторлардың  темір  табандарының
астында қалып, құрып бара жатқан қасиетті жерлерде тұрған ештеңе жоқ.

159
Енді келіп құрып кету жағдайындағы бір зираттың басында Есенберлиннің
кейіпкері  Хасен  отыр.  Бұл  қорымда  оның  да  ата-бабаларының  сүйектері
жатыр. Оның ойындағы көкейтесті сұрақ: «Солардың кіршіксіз таза, кінәсіз
ақ сүйектерін қара топырақпен араластырып шашып жіберу мақтанарлық
іс пе? Өкініштісі, партияның белсенді орындаушыларының бірі «...өмірден
кенже  қалған,  өз  бетінше  шешім  қабылдай  алмайтын,  тек  «жоғарыдан»
келген нұсқауды ғана орындап отыра алатын ...совхоз директоры (романда
- Тлеуқабақов – А.К.)» мәселені шешпейді, ол туралы басын қатырып та
жатпайды.  Ал  жоғарғы  жақтың  ойын  Есенберлин  жас  агроном  Хасен
мен  аудандық  партия  басшысы  Угрюмовтың  арасындағы  диалог  арқылы
берген.
«...  Угрюмов  мәселенің  қайда  жатқанын  тез  ұқты.  Ауылға  газикпен
қайтып келе жатып, ол құлап жатқан бейіттердің қасында басталған әңгімені
қайта қозғады
- Мұндай мәселені бірден шешіп тастау қиын... «Күшің барда ақылдың
керегі жоқ» мұндай мәселеге жүрмейді. Бұған ақыл қажет. Ал, ақыл бізде
көбінесе жетіспей жатады. Тікелей келсек сенікі дұрыс...»
Осылай жас маманның ойымен келісіп отырған басшының партияның
негізгі  міндеттеген  межесінен  қайтары  да  жоқ.  Тың  игеру  қажет.  Олай
болса, күндердің күнінде жыртылуға қажетті деп саналған жерлерді кеңейту
барысында «...бейіттерді қирату керек».
« – Бар пәле бұл мәселенің оңай еместігінде ғой, деді Хасен екеуінің
ойының бір жерден шыққанына қуанып, - Есілдің суын бұру оңай, ал халық
ойын бұру – қиын.
- Сөйтсе де тың игеру қазақ даласына келген екінші төңкеріс деп жұрт
босқа айтпаған болар. Ал, төңкерісті халық өзі жасамаушы ма еді, Хасен!
Бүгін, болмаса ертең әлгі зираттарды да егістік жер үшін құрбан ету керек
екенін халық өзі түсінеді...»[25, 121-122 ББ.].
Кішкене ғана диалог арқылы оқырманға жеткен терең ойдың арнасын
ашу үшін, жазушы оны бірде «алмас қылыш» атап, оның қыр-сырына жету
үшін  тарих  қойнауына  көз  салды.  Ақын  Қайрат  Жұмағалиев  айтқандай
«І.Есенберлин Дешті Қыпшақтан бастап Абылай, Кенесары дәуіріндегі дала
көшпенділерінің елдікке толы тарихын жасау арқылы ұлттық идеологияның
жаңа сатысын қалыптастырды. Тіпті, азаттық жолындағы арманға айналған
рухты  астарлап  оятты.  Жазушының  шығармаларындағы  философиялық
түйіндер мен оқиға желісінде мен мұндалап тұратын патриоттық сезімдер
кім-кімді де бей жай қалдырмасы анық» [26].
Жазушының  тарихи  трилогиясы  кеңестік  жүйенің  алғашқы  алып

160
қадамдарының  буынына  мастанған  халықтың,  ендігі  жерде  төңірегінде
болып жатқан оқиғаларға терең байыппен қарай бастаған кезінде дүниеге
келген шығарма болуында. «Көшпенділер» трилогиясын жазу арқылы қазақ
халқының өткен тарихына терең философиялық тұрғыдан көз салған Ілияс
Есенберлиннің  өзін  алдын-ала  күтіп  тұрған  қиындықтарды  сезсе,  соған
қарамастан қазақ халқының тарихында болған ең бір қарама-қайшылықтарға
толы кезеңге назар аударуында үлкен мән бар. Сондықтан да оны оқырман
қауымы өте жақсы қабылдап жатты.
Ілияс  Есенберлиннің  қорында  өзіне  Гурьев  облысы  Індер  ауданы
Индеборск поселкісінің тұрғыны Бейсенғали Жұмағазиевтан 1977 жылдың
31  наурызында  келген  хат  сақталған.  Хат  иесі  қазақ  жазушысының
шығармаларын  он  жыл  бойы  үзбей  оқып  келе  жатқандығын  айта  келе,
негізгі  проблема  жастардың  тарихқа  деген  қызығушылықтарының
төмендеп кеткендігін айтады. «Қазіргі кезде, - деп жазады оқырман, - біздер
шамалас кітап оқушылардың барлық қауымы бірдей тарихи романдар мен
шежірелерге ден қоя бермейді, ал кейінгі жас ұрпақтар бұл тақырыптағы
шығармаларды  оқымақ  түгіл,  орынды  жерлерде  айтылатын  қариялардың
ескі-ескі  тарихи  әңгімелерін,  шежірелерін,  шешендік  сөздерін  құлақ  та
салып тыңдамайды. Сонда біз секілді аға ұрпақтарға – қазақ халқын, қазақ
мемлекеті етіп сақтап қалған, қазіргі коммунистік қоғамға жас ұрпақтарды
әкелген кім? - деген заңды сұрақ туады.
Ілияс аға! Сіздің бар шығармаларыңызды оқып отырып, маған өзімді
қатты толғандыратын төмендегі ойлар келеді.
Әттеген-ай!  Сіздің  бар  тарихи  шығармаларыңызды  (шет  тілдерге
аударылмаса  да)  ең  болмаса  орыс  тіліне  аударар  ма  еді?!  Сонда...  қазақ
халқының  бұрынғы  өткен  ғасырлардағы  басынан  кешкен  көптеген
ауыртпалықтары мен жаугершілік өмірлері, өткен тарихта мүлдем құрып
кетуден өзін қалай аман сақтап қалған жауынгер, ержүрек халық екенін...
осы аударма арқылы бар совет оқушылары оқып танысса... қаншалықты игі
іс болар еді» [27, п. 125].
Хаттың  ерекшелігі,  оның  авторының  жай  ғана  оқырман  емес,  қазақ
халқының  тарихынан  біраз  хабары  бар  оқырман  екендігін  байқатып  тұр.
Міне,  сондықтан  ол  сияқты  оқырмандарға  Ілияс  Есенберлиннің  тарихи
шығармалары  тек  мәлімет  үшін  ғана  қажетті  туындылар  емес,  кейбір
оқиғалар неге ол бағытта болды, неге басқаша болмады деген сұрақтарға
жауап та іздеу. Жұмағазиев Бейсеғали болса, тек ұсыныстар жасап қоймай,
өзіне түсініксіз болып келген жағдайлар туралы жазушыдан жауап күтеді.
Оқырманның  айтуынша,  жазушының  бірінші  жарық  көрген  тарихи

161
романында («Қаһар») қазақ хандықтарының Россияға бағынғаннан кейінгі
кезеңдері (ХVIII ғ.) баяндалса, ал одан кейін шыққан «Алмас қылыш» (1971
ж.)  керісінше  Қазақ  хандығы  мен  қазақ  ұлтының  қалыптасу  кезеңдерін
қамтиды екен дей келе «бұл кітаптардың ілгері-кейінді басылу себептерінің
неліктен екенін білгісі келетіні» туралы өтініш жасалған. Соныменен қатар
оқырман  жазушының  Абылайдың  хан  болуына  байланысты  келтірген
фактілерінің басқа да деректермен қарама-қайшы келу себептерін түсінгісі
келетінін де жасырмай айтады.
Ілияс  Есенберлиннің  шығармаларын  қызыға  қабылдағандардың  бірі
-  қарапайым  еңбек  адамы,  Жамбыл  облысы  Аса  ауданының  тұрғыны
Райымқұлов Моман есімді азамат: «Алмас қылыш» романын оқыдым. Бірақ
біраз  сөздерге түсінбедім,  -  дей  отыра  осы  сөздерді  хат  арқылы  кеңінен
түсіндіруді сұраған. «Қымбатты жазушы Ілияс Есенберлин! Осы мен жазған
сұрақтарыма толық жауап қайырсаңыз. Мен қойшы Райымқұлов түсінгім
келеді», - деп сәлем жолдаған [28, п.3.].
Жамбыл облысы Шу ауданы Ленинский аулының тұрғыны Т.Есеналиев
«Маған  Сіздің  жазған  тарихи  романдарыңыз  «Қаһар»,  «Алмас  қылыш»,
«Жанталас» атты кітаптарыңызды оқу арқылы көптеген ой келді. Және де
кейбір жайттарды сұрағым келеді. Оған айып етпейтін шығарсыз. Мен өзім
ауылда өскен адам болғандықтан ауыл арасында қазақтың рулар туралы
әңгімелерін  көп  тыңдап,  олардан  азды  –көпті  хабарым  бар»,  -  дей  отыра
жазушы Ілияс Есенберлин келтіріп отырған фактілер мен ауыл арасындағы
сақталған  мәліметтердің  арасындағы  қайшылықтардың  себептерін
сұрайды.
Ілияс Есенберлиннің тарихи шығармаларын терең тұрғыдан қабылдаған
оқырман,  жазушының  түпкілікті  ойын  басқа  шығармаларынан  да  байқай
бастаған. Ол - ұлт басына төнген қауіптің мазмұнының кеңестік заманда
өзгеруі. Сырттай қарағанда еш қатер төніп тұрмағандай болып көрінгенімен,
ұлт тағы да «қатерлі өткелге таяп қалды». Одан аман-есен өту мүмкін емес
болатын.  «Халықтың  мәдениетке  жетіп  жоғалып  кеткенінен  мәдениетсіз
отырып  бірлестігін  сақтағаны  артық.  Ең  зор  бақыт  –  халқың,  елің,  тілің
болғаны. Абай аға үйрен десе, мен үйренбейін деп тұрмын ба? Бірақ үйрену
бар да имену бар. Мен именуге қарсымын» - деп сөйлейді Есенберлиннің
кейіпкері «Қатерлі өткел» романында [29, 44 Б.].
«Тәуелсіздік  деген  –  кең  ұғым.  Бұған  ру-тайпаның  өзін  қорғауы,
мемлекеттің  өз  егемендігін  сақтау  үшін  шайқасуы,  ұлттың  тәуелсіздік
үшін күресі, тіпті жеке адамның бас бостандығы, сезім еркіндігі үшін және
қайраткерлердің ой мен сананың, ар мен ұжданның азаттығы үшін күресі

162
жатады.  Біздің  ...әдеби  туындыларымыз  да  осы  аспектілер  тұрғысынан
талданып,  зерделенеді.  Соның  арқасында  қазақ  халқының  Тәуелсіздікке
жету деген арманы мен күресі сонау ру-тайпалық кезеңнен кешегі Кеңес
дәуіріне ұласқаны... қазіргі Тәуелсіздігіміз – оңай келмеген бақыт екенінің
дәлелі» - деп санайды «Тәуелсіздік және фольклор» атты еңбектің авторлары
[30. 3 Б.].
Осылай  дей  отыра  қазіргі  кезең  зерттеушілері,  сараптамашылар  мен
саясаткерлер тәуелсіздікке қол жеткізу бір, одан да бастысы – оны қорғап
отырудың  аса  маңызды  екендігі  туралы  айтуда.  Елбасы  Н.Ә.  Назарбаев
айтқандай: «Тәуелсіздікке жеткізгендіктен гөрі оны ұстап тұру әлдеқайда
қиын. Бұл әлем кеңістігінде ғұмыр кешкен талай халықтың басынан өткен
тарихи  шындық.  Өзара  алауыздық  пен  жан-жаққа  тартқан  берекесіздік
талай елдің тағдырын құрдымға жіберген».
Шындығында,  қазақ  ұлтының  тәуелсіздікке  қол  жеткізіп,  елдің
әлеуметтік-экономикалық,  саяси  тұрғыда  жаңа  сатыдан  көрінуі  түрлі
пікірлер  тудыруда.  Шын  жүректен  жаны  ашығандар  «...в  то  время,
когда  все  нации  и  народы  ищут  мира,  свободного  от  войн,  конфликтов,
ненависти  и  дискрминации,  стремятся  к  совместному  решению  проблем
человечества,  установлению  мира...»  -  дей  келе  Тәуелсіз  Қазақстанның
жаңа  жетістіктеріне  қуаныш  білдіріп  жатқанда  [31],  Кеңестік  заманды
міндетті  түрде  өзінің  демократиялық  көзқарастарымен  байланыстыратын
ресейлік А. Солженицын, бүгінгі үлкен дәрежедегі саясаткерлер мен кейбір
ғалымсымақтар  (Жириновский,  Курдов  т.т)  мен  соған  ұқсап  бақпақшы
әрекеттегі  Лимонов  секілділерге  қазақтың  тыныштығы  мен  бүгінгі
берекелігі маза бермейді [32].
Міне,  осындай  теріс  пиғылды  замандастарымыздың  алдын-алудың
жолдарын  осыдан  ширек  ғасыр  бұрын  өз  шығармаларында  астын  сыза
отыра  ескертіп  кеткен  қазақ  жазушысы  Ілияс  Есенберлин.  Ол  айтқандай
Қазақтың «алмас қылышының» бүгінгі замандағы міндеті «Мәңгілік елге»
тірек болу.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.  Қараңыз:  Мұқанов  М.  Қазақ  жері  тарих  /  И.И.  Крафт.  «Сборник
узоконений о киргизских степных областях». - Оренбург. 1898. – Алматы.
1994
2. Бұл да сонда
3. Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в XVII-начале XX века. –
Алма-ата. 1971

163
4.  Сәтбай  Т.Я.  Олжас  Сүлейменов  феномені  және  оның  Қазақстан
мәдениетіндегі орны. Тарих ғылымдарының докторы дәрежесін алу үшін
дайындаған диссертация. Қолжазба. – Қызылоада. – 2010
5. Бұл да сонда
6. Назарбаева Г. Әбжанов Х. Қазақстан: Тарих, тұлға, теория. – Алматы.
– 2004.
7. Бұл да сонда
8. Есенберлин. Көшпенділер. Көрсет. әд.
9. Бұл да сонда
10. Левшин. А.И. Описание киргиз-кайсацких, или киргиз-казачьих орд
и степей
11. Валиханов Чокан. Собр. соч. В 5-ти томах. Т.5. - Алматы. - 1983.
12.  Ә.  Нұршайықов.  Есенберлин  //  Егемен  Қазақстан.  –  2002.  –  30
қаңтар.
13.  Кашкимбаев  А.  Труды  и  дни  «в  стане  разумных»  /  Материалы
международной  конференции,  посвященной  100-летию  со  дня  рождения
К.И. Сатпаева. Ч.2. – Астана. 1999
14. Есенберлин І. Көлеңкеңмен қорғай жүр.
15. Рахманқұл Бердібай. Есенберлин ерлігі // Егемен Қазақстан. – 2002.
10 шілде.
16. Есенберлин. Көшпенділер. Көрсет. әд
17. Бұл да сонда
18. Бұл да сонда
19. Бұл да сонда
20. Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов ... көрсет. әд.
21. Бұл да сонда
22. Есенберлин. Көлеңкеңмен қорғай жүр. Көрсет. әд.
23.  Қашқымбаев  А.  Томирис  /Рымғали  Нұрғали.  Жеті  томдық
шығармалар жинағы. Т.6. Қазақтың жүз романы – Алматы. – 2005
24. Есенберлин. Көлеңкеңмен қорғай жүр. Көрсет. әд.
25. Бұл да сонда
26. Қайрат Жұмағалиев. Арқа ажары. 2000. 13 қаңтар.
27. ҚР ОММ. «Есенберлин қоры». Ф 2144. Ж..1. І. 54. П. 125
28. Бұл да сонда
29. Бұл да сонда
30.  Тәуелсіздік  және  фольклор.  –  Алматы:  «Тіл»  оқу-әдістемелік
орталығының баспасы. – 2012. 3б.
31. XXI век. Мировая элита о Н. Назарбаеве. – Астана. – 2005.

164
32.  Б.Ғ.  Аяған,  А.Н.  Кашкимбаев.  Россия  Казахстан:  история
взаимоотношений и современность. – Алматы. 2012.

ІV ТАРАУ
БОЛАШАҚҚА БЕТТЕГЕН ҚАЙЫҚ ...
Уа, Адам, жинағаның, бар тергенің,
Қылмысың, қиянатың, жек  көргенің 
Өзіңмен бірге кетер, қалар жалғыз
Дарынды болса артыңда тек еңбегің
«Адам – мәңгілік» дастанынан

166
4.1. Сезбеді ме  жүрегі жүгінің сонша ауырын ...
 Қазіргі  уақытта  әсіресе  жастар  арасында  кітапқа,  кітап  оқуға  деген
қызығушылық азайған деген көзқарас қалыптасқан. Бұл қызғылықты жайт.
Қазір не көп – кітап көп. Не көп – жазушылар көп. Алайда, кітаптарды екі
топқа бөлуге де болатындай. Бірінші топтағылары - қолдан қолға өтіп, сырты
да, көп қолдардан өту себепті ішкі беттері де тозған, яғни оқырмандардың
ойынан  шығып,  саналарында  түбегейлі  орын  алған  кітаптар  болса,
екіншілері – беттеріне бір де бір белгі соғылмай су жаңа қалпында сақталып
тұрған шығармалар.
Жазушы  Ілияс  Есенберлиннің  барлық  туындылары  да  оқырманның
ойынан шыққан, олардың әрбір жолынан оқушы өзіне қажетті терең ойларды
таба алатындықтан олар қай заманның болмасын оқырмандары үшін құнды.
Жазушының шығармалары уақыт өткен сайын құндылықтарын жоғалтпай,
керісінше, бүгінгі күндері де көрініс тауып отырған проблемалардың алдын
алып, оларға болжам жасай алатындай шеберлікке жеткен. Оның бір мысалы
ретінде «Мұхиттан өткен қайық» романын алуға болады.
«Қайткенде  де  қазақ  секілді  ұлы  халықтың  бағзы  заманнан  бері
ел  болып,  анау-мынау  емес  ҰЛЫ  ЕЛ  болып  дүниенің  төрт  бұрышына
ертеден-ақ  аты  жеткен,  елдігі  де  ерлігі  бар  жұрт  екені,  мемлекет  ретінде
де  ешкімнен  кем  соқпағанын  айтудан  әсте  жалықпаған  жан.  Қайта  осы
жолда жүріп басын не бір қиындықтар мен қатерлерге тосып талай азулы
қарсыластарымен шайқасқан ... [1] Ілияс Есенберлин бар шығармаларының
барысында не үшін күрескенін, кімдермен күрескенін түсіндіру әрекетіне
соңғы нүкте қоймақшы болғандай әрекетте болды емес пе екен деген де
сұрақ туындайды...
Белгілі  қалам  қайраткері  Қабдеш  Жұмаділов  сонау  1999  жылдардың
екінші  жартысында:  «Әдебиетте  жеңіл  жазылғанымен  «жолы  болғыш»
саналатын кейбір шығармалар болады және жазушы өз еңбегінің лайықты
бағасын замандастары тұрғысынан дер кезінде алып та үлгеріп жатады. Ал,
Ілияс Есенберлиннің «Мұхиттан өткен қайық» романы туралы мұндайды
айта алмайсың. Бастаған шығармасын жазып бітіргенше, жазылған кітабы
жарық  көргенше  тағат  таппайтын  Ілекең  «Мұхиттан  өткен  қайық»  атты
романын қанша күш салса да шығара алмай кетті. Бұл сол кезде билік басында
отырған  бюрократиялық  жүйені  жеріне  жеткізе  әшкерлеген,  шыншыл
шығарма  еді.  Кітаптың  жарық  көруіне  Орталық  Комитеттің  идеология
жөніндегі  хатшысы  С.  Имашевтан  бастап,  баспа  маңындағы  белсенділер
қарсы  болды...  Имашев  бұл  арада  коммунистік  идеологияны  қорғап  қана
қоймай, белгілі бір топтың сойылын соққанында да күмән жоқ, - деп жазған

167
болса [2. 9Б.], «Негізінен ғұмырбаяндық сарында орындалған бұл шығарма
сонау  алпысыншы  жылдары  бір  деммен  жазылып  шыққанымен...  отыз
жылдай  баспахана  «тартпасында»  сүрленген  шөптей,  шаң  басып  жатып
қалған. Автор осы кезең ішінде сыңарезу талаптарға түсінбей әбігерге түсіп,
кітапты қайта-қайта түзетіп, қисынсыз қорлық пен қиянатқа төзіп бақты...
Ал, роман 1972 жылы жарық көруге тиісті еді», - деген жолдардың авторы
заманында өмірдің ащы дәмін біраз тартқан ақын Олжас Сүлейменов [3.
5Б.].
«Ілияс  Есенберлин  жазған  повестер  мен  романдар  бірнеше  қайтара
және  де  көптеген  тираждармен  жазушының  өмірде  бар  кезінде  шығып
жатты»,  -  деп  еске  түсіреді  кезінде  Қазақстан  Коммунистік  партиясы
идеологиясының  кілтін  қолына  ұстап  тұрған  М.  Есеналиев,  -  «Тек  бір
ғана шығармасын – «Мұхиттан өткен қайықты» ол көре алмай кетті. Бұл
кітаптың  қолжазбасы  Мемлекеттік  баспа  комитетінде,  мәскеулік  «Новый
мир»  журналында,  бірнеше  қайтара  оқылған  болатын.  Республикалық
басшылар  (Д.А.Қонаев,  Орталық  Комитеттің  хатшылары  С.Н.Имашев,
Н.Ә.Назарбаев  т.б.)  да  онымен  танысып,  бірауыздан  бұл  түрде  кітапты
баспадан шығаруға болмайды дегенді айтты. Бірақ олар өздерінің пікірлерін
кітаптың  авторына  емес,  Орталық  Комитеттің  насихат  және  мәдениет
бөлімдеріне  айтатын.  Автордың  хаттарына  байланысты  соңғы  шешім
Орталық комитеттің басшыларында болғанымен, жауапты дайындау туралы
ұсыныс Мәдениет бөліміне жолданған еді. Тағы да, кезінде И.П. Шуховты,
С.Б.  Ниязбековты  жұмыстан  босатқандағыдай,  жазушымен  әңгімелесіп,
кітаптың шықпайтындығы туралы авторға жеткізу «сенімі» маған жүктелді.
Сонда «Кітапты енді қашан басып шығарады?» деген сұраққа мен ешбір
бүкпесіз, бар шындықты айттым: «Кем дегенде бір он бес жылдай уақыт өтіп,
Сіздің романыңыздағы кейіпкерлер әдеби образдарға айналғанда, олардың
бірде-біреуін  қазіргі  қызметте  жүрген  адамдармен  елестетуге  болмайтын
уақыт  туғанда.  Ал,  бүгін  кейіпкерлердің  соңында  Димаш  Ахметұлымен
бірге жұмыс істеп жүрген үкімет мүшелері, Орталық Комитеттің мүшелері,
депутаттар, қоғам қайраткерлері тұрғанын байқау қиын емес. Романда тек
екі  жағымды  кейіпкер  бар.  Олар  республиканың  бірінші  басшысы  мен
жазушы.  Екіншісі  тіпті  логикалық  ойлау  қабілеті  жағынан  біріншіден  де
асып  кеткен.  Ал,  басқа  «геройлардың»  барлығы,  жұмсартып  айтқанда,
өңшең түсініктері жоқтар. Ал ертең роман шыға қалған күннің өзінде барлық
жазғырулар  Сіздің  атыңызға  емес,  Д.А.Қонаевтың  атына  жолданады.  Ал
Сіздің онымен араларыңыздағы жолдастық қатынастарды білетіндер және
де тек оқырмандар емес, керек десеңіз оның жақтастарының өздері Қонаев
өзінің жазушы досын пайдаланып даңқын шығармақшы деп айтып шыға

168
келеді. Қазіргі Қазақстанның қол жеткізген табыстар тек Қонаевтың атымен
байланысты  емес,  оны  көтерген  халық,  онымен  бірге  жүрген  кадрлар.
Және  де  республиканың  болашағын  ойлап  жүрген  жалғыз  жазушы  емес.
Сондықтан,  қымбатты  Ілеке,  роман  тап  осы  қалпында  жарық  көруі  үшін
уақыт керек, деген едім» [4. 48-49 ББ.].
Ілияс Есенберлиннің өз пайымдауы бойынша мәселе басқада. Романда
ол төмендегідей: оның бас кейіпкері, жазушы Айдос өте қиын жағдайда.
Мемлекеттік  комитеттің  төрағасы  оның  баспадан  шыққан  кітабының
барлық  дайын  тиражын  қоймадан  шығарып,  таратуға  тиым  салып  отыр.
Бұған жазушының қарсыластары қатты қуаныштарын жасыра алмай жатса,
енді  біреулері  оны  мүсіркеуде.  Олардың  ойынша  жазушы  Кенесарыны
ұлттық қозғалыстың жетекшісі ретінде көрсету әрекеті – тағдырмен ойнауға
пара-пар: «Кенесары бұдан да өткен талай батырлардың түбіне жетіп, көрге
тыққан» дейді олар.
Шын  мәнісінде  «даудың  басы  Дайрабайдың  көк  сиыры»  демекші
Есенберлиннің  аяғынан  шалу  тек  ұлт-азаттық  қозғалысының  жетекшісі
Кенесарыға ғана байланысты болмай шықты. Сол уақыттарда жазушының
қасынан  табылып  жүргендердің  бірі  жас  қаламгер  Қабдеш  Жұмаділов
қоғамның жан-жақты проблемаларына арналған шығармаларды бірінен соң
бірін жазуға ден қойған қалам шеберінің төңірегіндегі көріністер туралы:
«Көп жылдар қуғын көріп, әр жерде есік қақты боп жүрген Есенберлиннің
аяқ астынан республикалық бірден-бір әдеби баспаға директор болып шыға
келуі қалам ұстап жүрген қауымды дүрліктіріп тастады-ақ», деп сипаттаса,
«Оның  (Есенберлиннің  –  Қ.А.)  атын  асқақтата  шығарған  үлкен  прозасы
1966  жылдан  басталды.  Яғни,  сол  жылы  жарық  көрген  «Айқас»  романы
үшін ол республикалық Абай атындағы Мемлекеттік сыйлыққа ие болды...»
Алтын құс» романы үшін коммунистердің көсемі В.И. Лениннің туғанына
100 жыл толу мерекесіне арнайы жарияланған көркемтуындылар бәйгесінде
жүлдегер атанды» - деп жазған болатын жазушы Н. Оразов [5. 3-4 ББ.].
Осылайша сәтті басталатын өмір жолының кез келген уақытта кез келген
адам  үшін  бір  мезетте  тар  да,  тайғақ  болып  шыға  келетіні  Есенберлинге
қатысты байқалғаны да осы кездер болатын. «... Жыл сайын шығып жатқан
романдар тасқыны мен авторға «Көшпенділер» әкелген абырой-беделді аға
қаламгерлер, әсіресе, оқулықтардан түспейтін «Совет жазушылары» кешіре
алмады...
Мұның  сыртында,  сол  жылдары  біздің  әдебиетте  өзіне  дейінгілерге 
де,  өзінен  кейінгілерге  де  осқырына  қарайтын  тағы  бір  топ  барды.  Олар
ұлы Әуезовтың өзіне шек келтіріп, «Абай жолы» эпопеясы – ел аузындағы
аңызға құрылған шығарма. Шын мәнісіндегі нағыз роман да, нағыз кәсіби

169
жазушы да мына бізден басталады дегенге дейін барғаны есімізде... » - деп
еске алады Қабдеш Жұмаділов, «Және де – Есенберлиннің қарсыластары
тіпті де осал емес-ті. Бәрі де партия мен үкіметке сүйікті, Мәскеу жақта
беделді  адамдар-тұғын.  Олар  жергілікті  жерде  коммунистік  идеологияға
арқа сүйесе, Мәскеуде империялық саясаттың қолдауына ие болып отырды».
[6. 9 Б.].
Есенберлин  айтып  отырғандай  «ширек  ғасыр  ішінде  партия  мен
халықтың  ерлігінің  арқасында  қарыштап  кеткен  Қазақстан»  туралы
жазылған шығармасының оқырман қолына жетпей жатып-ақ әріптестерінің
қатаң  қарауына  ілігуінің  екінші  бір  себебі,  романның  өзгеше,  совет
оқырманы  дағдыланбаған  жанрда  жазылуымен  қатар,  автордың  назар
аударған  кейіпкерлерінің  ойдан  емес,  нақты  өмірден,  нақты  адамдардың
іс-әрекеттері  негізге  ала  отырып  жазылуында,  былайша  айтқанда
Есенберлиннің өзі өмір сүріп жатқан қоғамның оңды да солды көріністерін
жазуды мақсат етуінде. Яғни, бас кейіпкердің «тағдырының жол-жөнекей
емес, заманның айнасы» ретінде алынып, айнаның «тек жақсылықты ғана
емес,  кейіпкерді  өсу  жолындағы  бөгет-қамалды,  түсінбестікті»  көрсетуді
мақсат ете отырып, дүниеге, саясатқа, халыққа деген көзқарастардың бір
адамның тағдырынан өтіп барып, кең көлем алуында. Және де Есенберлин
кейіпкерінің, шығармада айтылғандай «жер басып, тірі жүргенінде», осыдан
барып туындаған романның жанрын анықтаудың қиындығында.
Кеңес үкіметі тұсында саяси биліктің бәрін бір партияның атынан өз
қолдарына алған кеңестік және партия басшылары ендігі жерде идеология-
ның өздеріне жұмыс істеуін қамтамасыз етуді қалаған. Осы мақсатта олар
қоғамда  тұлғаға  лайықты  деген  адамдардың,  қандай  түпкілікті  шешімге
ойланып-толғанып  барып  келе  алады-ау  дегендердің  бәрі  мүмкіндігінше
қоғамдық қатынастардан аластатылып, олардың қызмет бабында жүруіне
түрлі тосқауылдар қойылып жатты. Әдебиет пен өнер, ғылым да коммунистік
партияның идеологиялық құралына әбден айналған кез. Сол кездері партия
тарихына байланысты міндетті түрде бір кітап ұсынылатыны есімізде. Ол
– Понамаренко дегеннің «Кеңес Одағы Коммунистік партиясының тарихы»
(қазақ тіліне де аударылған) атты оқулығы болатын. Бұл өте қалың, үлкен
еңбек болатын. Ол Коммунистер партиясының кезекті съездерінен кейін
өңдеуден өтіп, мыңдаған тиражбен 15 жыл қатарынан баспадан шығарылып,
студенттердің  «қойын  дәптеріне»  айналған  оқу  құралының  «өңделуі,
жөнделуі де» кезекті партия съезінің материалдарымен толықтырылуында
ғана  екен.    Екінші  мысал.  Кандидаттық  диссертация  жұмысын  дайындау
барысында
Қазақстандағы
ауыл-шаруашылық
проблемаларымен
айналысып жүрген зерттеушілер үшін кезінде С.П. Трапезниковтың бірнеше

170
рет  басылып  шыққан  «Марксизм-ленинизм  и  аграрно-крестьянский
вопрос»  атты  монографиясы    классикалық  еңбек  ретінде  ұсынылатын.
Кеңестік  жүйе  кезінде  осылайша  адамдардың  ойлау  жүйесі  шектеліп,
олардың  идеологиялық  шеңберден  шығып  кетпеуін  қатаң  қадағаланып
отырған. Белгілі ғалым, заңгер С.З. Зимановтың пікірінше «Кеңестер одағы
құрамына кірген көптеген халықтардың, олардың қатарында Қазақстан да
бар, тарихында ХХ ғасыр қарама-қайшылыққа толы бола тұра, бұл терең де
символикалық мәні бар ғасыр. Бір жағынан алып қарағанда олардың тарихи-
танымдық,  тарихи-ізденістік  әрекеттерінің  белсенділігі  жоғарылады.  Ал
екінші жағынан ұлттардың тап осы бағытта дамыған әрекеттері өте қатаң
да  тар  империялық  мәндегі  идеологиялық  шеңбермен  қатаң  шектелу
жағдайында болды» » [7.109Б.].
Олай  болса,  Есенберлиннің  жұрт  алдына  арқалап  шыққан  жүгінің
салмақтылығы сол - ол оқырмандарын жаңа заманға сәйкес боларлықтай
етіп, қатып қалған марксистік-лениндік догманың ықпалынан мүмкіндігінше
алшақтатып, сол методологияға арқа сүйеп, тек менікі дұрыс деген ойдың
теріс біткен мәнін ашып берді.
Ілияс  Есенберлин  кеңестік  цензураның,  кейбір  әдеби  сыншылардың,
партияның  жоғарғы  идеологиялық  қызметкерлерінің  ойларымен  келіспей
жүргені  де  сол.  Қазақстан  Коммунистік  партиясы  Орталық  Комитеті
Бөлімінің 1978 жылғы 27 желтоқсандағы жазба хатынан төмендегі жолдарды
кездестіруге  болады:  «Жазушы  Есенберлин  бес  жыл  бойы  оқтын-оқтын
арыз жазуда. Ал, оның «Мұхиттан өткен қайық» романында рухани өмірдің,
ірі  мемлекеттік  қызметтегі  адамдардың,  творчестволық  интеллигенция
өкілдерінің іс-әрекеттері бұрмаланғандығы туралы авторға талай ескертулер
жасалған. Өзінің біліксіздігінің арқасында І. Есенберлин бас кейіпкерінің
образын тоғышарлық деңгейге дейін төмендетіп жіберген». Ал жазушының
өзі болса Қазақстан Компартиясы Орталық комитеті идеологиялық бөлімі
жасаған ескертулермен мүлдем келіспейтіндігін Д.А.Қонаевқа хат арқылы
жеткізген. Өзінің хатында І.Есенберлин былай дейді: «Замечания, которые
делают товарищи из идеологического отдела ЦК КП Казахстана, что будто
нельзя брать литературными образами работников ЦК, считаю совершенно
неверными, ибо предметом литературного общения могут быть все, начиная
с великого В.И. Ленина и кончая рядовым коммунистом, так как все они и
их действия являются предметом художественной литературы. Другое дело,
если образы этих людей искажаются, но таких нет в моей книге. В моей
книге написана правда!» [8. 1п.].
1978  жылдың  қазан  айында  І.Есенберлин  Қазақстан  Компартиясы
ОК  бірінші  хатшысы  Д.А.  Қонаевтың  атына  келесі  хатын  жолдап,  өзінің

171
жаңа  туындаларының  бірі  –  «Мұхиттан  өткен  қайық»  атты  романының
орыс тіліндегі нұсқасының Москва баспасында жатқанын, басылуға дайын
екендігін, тек ол үшін алдыменен роман қазақ тілінде жарық көргенде ғана
жарыққа шыға алатындығын айта келе, Қазақстан партия комитеті жағынан
осыған көмек көрсету туралы өтінішін айтқан. Романның дүниеге келуіне
бес  жыл  уақытының  кеткендігін  айта  отырып  І.Есенберлин  шығарманың
ішінде  ешқандай  да  идеологиялық  қателіктердің  жоқ  екендігін,  кітаптың
таза  партиялық  позицияда  жазылғандығын  негізге  алған.  Және  осы
еңбектің  алғашғы  жобасымен  танысқан  С.Н.Имашев,  М.И.Есеналиев,
А.Т.Әлімжанов,  Ш.Р.Елеукенов  тұрғысынан  айтылған  сындардың
ескерілгендігін,  барысында  романның  осы  тұрғыдан  қайтадан  өңдеуден
өткендігін алға тартқан.
Ілияс Есеберлиннің «мұхиттағы қайығы арқылы» көпшілікке жеткізбек
болған  алғашқы  әрекеті  сәтсіз  аяқталды.  Шығармадағы  кейбір  бас
кейіпкерлердің  образдары  арқылы  жазушының  кімді  көрсетіп  тұрғанын
көп  қиналмай-ақ  байқауға  болатын  еді.  Міне,  осы  уақытта  басшы
қызметтегілердің  біршамасы  шығармада  оқиға  барысы  бұрмаланған,
шындық жоқ – дегенді негізге алған Олжас Сүлейменов айтпақшы «дүлей
қара күшке қарсы бағытталған, 30-шы жылдардан бастап қырғынға ұшырай
бастаған қазақ интеллигенциясының реквиеміне айналған бұл шығарманы
цензура өлсе өткізер ме еді».
Иә,  қазақ  зиялыларының  айтары  да,  үкімет  саясатынан  туындаған
наразылықтары да көп еді. Ұлы Отан соғысы басталған кезде Кеңес Одағының
басшылары Отан қорғау жолында халыққа рухани күштердің міндетті түрде
ұлттың бойында жақсы сақталатына қатты назар аударған болатын. Осыны
байқаған  ұлттық  интеллигенция  еңсесін  көтеріп,  қоғамға  қажетті  рухани
байлықтарды  ұлттық  тарихтың  терең  қойнауынан  қарастырған.  Сондай
әрекеттердің  бірінің  басында  жүрген  жас  ғалым  Е.Бекмаханов  болса,
оның енді ғана қатая бастаған қанаттарын қырқып тастаған кеңес үкіметі
басшылары  еді.  Сол  секілді,  енді  ғана  қанатын  қомдана  бастаған  қазақ
зиялыларының біршамасы еркін ойлаудан тартылып, «партия қайда болса,
жеңіс сонда» деген әуеніне қайтадан кірісіп жатқан жағдайда, коммунистік
партияның міндетті нұсқауларына «дұрыс-бұрыс» деген оймен көз салған
сол кезде жалғыз Ілияс Есенберлин еді десек көп қателеспейтін болармыз.
Өйткені  ол,  көп  адамдар  айтуға  бара  алмай,  ойларын,  халық  айтпақшы,
ас үйдің төңірегінен, әйелдерінің бойынан асыра алмай жүрген жағдайда
тың  игеру,  ұлттық  территорияда  қазақ  интеллигенциясының  тағдыры
мәселелерін  партия  меңзеп  қойған  түсіндіру  шеңберінен  шығарып,  оның
(жетекші партияның) түсінігі тұрғысынан шығып кетіп жатты.

172
Олай болатын болса, Ілияс Есенберлиннен қызғыштай қорып отырған
шындықтың көзі неде?!
Алматыда оқып жүргенде бірде бір топ студенттер Мұқағали Мақатаевты
кездестіргеніміз  бар.  Біраз  шарап  ішсе  керек,  өте  қызу.  Шындығын  айту
керек,  осыған  дейін  ақын  ағамыздың  шығармашылығымен  таныс  емес
едік.  Белгілі  ақын  Мұқағали  Мақатаев  осы  кісі  деп  жанымыздағы  оны
танитындар  айтқанда  –  сенбегендеріміз  де  болды.  Көңілімізге  сол  жолы
қатты батқаны ақын Мақатаевтың мас қалпында жас жігіттердің алдында
жүргені.  Өлеңдерін  оқымастай  болғанымыз  да  сол  уақытта  болар...
Тарих  факультетін  аяқтағаннан  кейін  Шымкенттің  химия-технологиялық
институтына жас маман ретінде жолдама алып, оқытушы болдық. 1980-ші
жылдардың соңында, 1990-шы жылдардың басында бірнеше жыл партия
қызметінде  басшылықта  да  қызмет  еттік  Осы  жерде  жазушымен  «тағы
да кездескен» болатынбыз. Қызмет бабына байланысты М. Мақатаевтың
творчествосы туралы мәлімет қажет болды. Қала тұрғындары атынан келген
хатта оны  жолдаушылар қала  көшелерінің біріне  Мұқағали Мақатаевтың
есімін беруді сұраған.
Ол кезде ағамыз өмірде жоқ. Өмірбаянын айта қоятын, өлеңдерін көрсете
қоятын да адам шықпады. Өлеңдері не кітапханаларда, не кітап дүкендерінде
жоқтың қасы. Осылайша қиналып жүргенде теледидардан көрсетіп жатқан
бір адамның творчестволық кешіне тап болдық. Ол - Мұқағали Мақатаевты
еске  түсіру  кеші  болып  шықты.  Домбыраның  сүйемелдеуінде  бір  өлең
айтылып жатты. Алғашқыда тек әннің кереметтілігіне, назар аударған біз,
өлеңнің  сөздерінің  мәніне  телевизордың  бетінде  жылап  отырған  Фариза
Оңғарсынованы  қайта-қайта  көрсете  бергеннен  соң  ғана  назар  аударған
едік:
Фариза, Фариза жан, Фариза қыз
Өмірде ақындардың бәрі жалғыз.
Біздерді де жоқтайтын жан болса егер
Шаң басқан архивтерден табылармыз ...
Бізге ең қатты әсер еткені, өлеңнің терең де, философиялық мазмұны
болды. Кейін ақынның басқа да өлеңдерімен таныстық. Бұрын білмегенімізге
қатты өкіндік.
Біршама  уақыт  өткеннен  кейін,  Ақмола  қаласында  драматург  Ораз
Бодықов  және  сол  кездегі  облыстық  қазақ  драма  театрының  режиссері
марқұм  Жақып  Омаровпен  Шәмші  туралы,  Мұқағали  туралы  көп
әңгімелестік.  Әсіресе,  «қазақ  вальсінің  королі»  Шәмші  Қалдаяқов  пен

173
Мұқағали  Мақатаев  туралы  Ораз  Бодықов  көп  еске  түсіретін  еді.  Өстіп
жүргенде  Ақмола  қазақ  драма  театрының  сахнасы  арқылы  Қазақстанда
алғаш  рет  Жақып  Омаров  қойған  «Арайлым  –  Ақмаңдайлым»  (Шәмшіге
арналған) қойылымы көрермендерге жетті...
Айтайын  деген  ойымыз:  сол  кездегі  жастар  көп  нәрседен  хабарсыз
екенбіз.  Отансүйгіштігіміз,  патриоттығымыз,  әрине,  жоғары  да  болған
сияқты. Десек те, партия не айтса, соған ойланбастан бара беретін жағдайда
өсіп  жаттық.  Алайда,  бұл  сезімдердің  ұзаққа  бармайтынын  біз  сезе
бермесек те, «Ой – менің өмірімнің айнасы, болашақ өмірімнің қанаты»,
«... жер астында қамалған асау бұлақ тасты жарып, бір күні жасыл даланы
көреді. Ой түбінде жатқан сөз, шер толқытса шығады» (І. Есенберлиннің
«Алтын құс» романынан) деп жүрген ағаларымыздың бірі - Есенберлиннің
шығармаларына да терең бойлай алмаппыз...
І.Есенберлиннің  «Алтын  құс»  романы  жазушыға  творчестволық
тұрғыдағы қол жеткізген табыстың алғашқы рахатын татқызған шығарма.
Бір  жағынан  алып  қарағанда  Кеңестік  идеологияның  сол  кездегі  қатаң
талаптарына сай жазылған көркем шығарманың жүлделі орынға сай болуы
да  орынды.  Онда  адамның  бойынан  өмір  бойы  кетпейтын  ерекше  бір
сезім – ешқашан да өшпестей көрінетін алғашқы махаббат, кеңестер одағы
халықтарының бәріне де таныс, жүректеріне жебедей қадалған Ұлы Отан
соғысының жүректен өшпес зардаптары, қан майданда талай от кешіп, талай
достарынан айрылып жатса да, «Отан үшін» деген бір сөзге бола отқа түскен
жастық  шақ,  индустрияландыру,  колхоздастыру  кезеңдерінің  қайғылы
салдарына қарамай, адам бойындағы ең бір асыл қасиет – адамгершілікті
жоғалтпаған  образдар  –  осының  бәрі  романда  қисынымен,  жазушының
шеберлігі арқылы орынды көрініс алған.
Солай бола отыра, коммунистік қоғамды, оның идеологиясын барынша
қорғаштап  отырған  Есенберлиннің  қыл  қаламының  ұшында  басқа  да  бір
ойдың тұрғанын байқауға болады. «Ленин аты аузыма түссе, маған бір ой
келеді. Ол ой: Лениннің буыны Ұлы Октябрь революциясын орнатса, Ұлы
Отан  соғысының  ауыртпалығын  негізінен  арқалап  шыққан  біздің  буын...
Ленин әке болса, біз баласымыз... Әке жолы біздің патриоттық сезімімізді
шынықтыра түсті», - деген жолдар арқылы жазушының бір ойын аңғарсақ,
келесі жолдары кеңестік қоғамда байқала бастаған үлкен бір проблеманың
шет  жағасын  білдірген:  «Ал  қазір  ше?  Жалпы  жастар  әке  жолын  мықты
ұстағанымен, шығып жатқан кейбір кино, көркем әдебиет туындыларына
қарағанда, ұрпақтар арасында қайшылықтар сезілетін секілді» (сызған біз
–А.Қ.), - деген сөздер арқылы жазушы І. Есенберлин сол кездегі қоғамда
байқала  бастаған,  бірақ  ол  туралы  айтылуға  тиым  салынған  үлкен  бір

174
проблеманың  бет  пердесін  ашуға  ұсыныс  жасап  отырғаны  да  байқалады
емес пе? «Жас буынның біздің ісімізге қанағаттанбайтындай қандай себебі
бар?... Әлде жеке адамға бағынушылық әрекетінен шыға алмай, өздерінің
рухани, сана-сезім байлықтарыңды кеңінен пайдалана алмадыңдар дегенді
айтпақ  па?..  Әрине,  мұндай  жағдай  да  болады»  -  деп  күмілжіген  болады
Есенберлиннің кейіпкері.
Осыдан  сәл  бұрын  социалистік  тұрғыдан  өмірді  бейнелеп  отырған
жазушының, енді келіп кейіпкерін осылайша сөйлетуге баруының себептері
неде? Кезеңге  сай  контексте  алып  қарайтын  болсақ –  оған  себеп  мүлдем
жоқ сияқты! Кеңестер Одағы, әсіресе Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі
уақытта  өзінің  ұстаған  ішкі-сыртқы  саясатының  мүлтіксіз  екендігіне  еш
күмәнданудан  қалған.  Айтқанының  бәрі  ақ,  істеген  әрекеттерінің  бәрі
орынды да, өте дұрыс. Осындай контексте, Есенберлин көтеріп отырған әке
мен бала арасындағы кейбір түсініспеушіліктер қоғамда орын алуы тіптен
де санаға сыймайтын көрініс сияқты.
Айта  отыра,  қолымызға  түскен  бір  мақалаға  назар  аударсақ.  Оның
авторы – Эдуард Максимовский. Оның «Совершенно секретно» газетінде
жарияланған «Созвездие Стрельца» атты мақаласының жалпы мазмұны І.
Есенберлин көтеріп отырған мәселеге ұқсас. Қазақ жазушысы қоғамдағы
проблеманы «әке мен бала» арқылы көрсетуге тырысқан болса, қазіргі заман
авторы  кезінде  Кеңестік  жүйеде  орын  алған  кейбір  көріністердің    себеп-
салдарларына тоқтала келе, мынадай қорытынды жасайды: бұл оқиғаның
барысы  жасанды  түрде  жасалған.  Жас  буынның  қолдан  шығып  бара
жатқанын байқаған Хрущев бастаған топ кеңестік заманда аса белсенділік
көрсетіп, беделге ие бола бастаған жастарды өз ырықтарында «қамшының
күшімен»  қалай  ұстап  тұруға  болатынын  көрсету  үшін  (орысшасында
«понадобился  пример  для  показательного  бичевания  пороков  молодого
поколения») осындай амалға барған, дейді. [9. 22-23 ББ]. Бажайлап қарасақ,
Есенберлин мен қазіргі заман авторының пікір білдіру барысында тек бір
айырмашылық бар. Қазақ жазушысы Ілияс Есенберлин мәселені 1970-ші
жылдардың басында көтеріп отырса, С. Максимовскийдің мақаласы 2012
жылдың желтоқсан айында жариялануында... Демек, Ілекең бұл мәселені
баяғыда-ақ, 40 жыл бұрын көре білген.
Ілияс
Есенберлиннің
еңбектерінің
замана
талабына
сай
жазылғандығы,  сол  кездегі  басымдық  етіп  отырған  коммунистік
идеологияның  ықпалдастығының  әсерінде  жазылған  жолдардың  бар
екендігін  жасырып  қала  алмайсың.  Десек  те,  өзін  қоршаған  ортаның
ықпалында жүріп, елінің кешегісі мен бүгінгісін салыстырғанда олардың
арасындағы айырмашылықтардың барлығын өз көзімен көрмек түгіл, сол

175
айырмашылықтардың  «туындауына»  өз  түсінігінше  «қолдау»  көрсеткен
қазақтың бақытына біткен шығармашыдан неге сөйттің деп сұрау да қиын.
Себебі, бүгінгі күннің оқырмандары, біздер, тәуелсіздіктің арқасында ғана
социалистік  қоғамның  көптеген  кертартпалары  туралы  ашықтан-ашық
сөйлеуге мүмкіндік алдық емес пе?!
Біздерді сол жолға беттеткен кімдер? Осындай сұрақты күн тәртібіне
шығара отыра, оның жауабына да Есенберлин шығармаларының жетектеуі-
мен шығуға  боларлық. Салық Зиманов  мысал қылып келтіргендей, бірде
атақты  Қазыбек  биден  «Сөздің  атасы  кім?  Анасы  кім?»  -  деп  сұрағанда,
оның  берген  жауабы:    «Сөздің  атасы  –  бірлік,  анасы  –  шындық»  деген
көрінеді. Олай болса, қазақ қоғамы кезінде осындай аталы сөздер арқылы
қоғамның тепе-теңдігін қамтамасыз еткен адамдар көп болған.
Есенберлинді  кеңестік  заманда  «қатігез  дала  заңын  қастерлейтін
шалдардың»  [10,  115  б.]  азайып  бара  жатқандығы  алаңдатады.  Тарих
сахнасынан  кетіп  бара  жатқан  «ақсақалдар»  проблемасына  тоқтала  келе
ол оқырманға ой салатын эпизодтар арқылы, кіші-гірім диалогтар арқылы
социалистік  өзгерістер  неге  міндетті  түрде  солай  болды,  басқа  жолдары
болмады ма екен деген ойға жиі шақырады.
Шығармалардың  біріндегі  ата  мен  немере  арасындағы  диалог  соның
куәсі: «...Қарт даланың домбырасы мен әнін, ертектері мен дастандарын,
жалпы айтқанда, қазақ жанын әсемдікпен әлдилейтін құбылыстардың бәрін
де  елжірей  сүйетін.  Жаздың  жібек  желін,  қыстың  қатты  боранын  ол  да
қамығып қатты сағынатын. Әділетсіздікті, ақындық жан сезімдеріне нұқсан
келтіретін өмірдегі сорақылықтарды ол мейлінше жек қөретін.
Американдықтар  айға  барып  қонған  күні  ол  түнеріп,  қайғыға  енді.
Бірақ, оның есесіне немересі Хасен шексіз қуанды.
Ата, адам айға қонды! Бұл керемет тамаша емес пе! – деп қарияның
-
жанынан шықпай қойды...
Қария түнерген күйінде:
-Жақсы – ақ, бірақ... – одан әрі тілі күрмелгендей, үндемей қалды.
-Бірағың не? Космонавтардың айға қонғанына риза емессің бе?
-Жоқ, ризамын: Неге риза болмайын... Бірақ...
-Тағы «бірақ»? Ата, сенің осы «бірағыңа» мен түсінбей отырмын? – деп
немересі ашулана бастады ...» [11, 39-40 бб.].
Атасы  немересіне  байсалды  жауап  береді.  Ол  немересіне  айдың
тек  қана  сұлулықтың  ғана  емес,  соныменен  қатар  асқан  қасиеттіліктің,
парасаттылықтың  бейнесі  екендігін,  Айды  ардақтамайтын  қазақ  жоқ
екендігін,  Айға  қарап  жат  қылықтарды  көрсетудің  өзі  –  қазақ  үшін
кешірілмейтін күнә екіндігін – түсіндірді. Ал адам пенде. Ол айға барғасын

176
оның әсем бейнесін бүлдіріп алмай ма?
Жас  жігіт  атасының  әсемдікке  толы  түсініктерінің  тас-талқан  болып
жатқанын енді ұқты. Ол осыдан бес минут бұрын космонавтардың ерлігіне
шаттанса, енді атасының Айды ойлап, шерге шомғанын көріп, өзі де мұңға
батқандай болды» - деп жазады шығарманың авторы.
Ең өкініштісі, кезінде осы секілді «бірақтар» бір ғана Есенберлиннің
кейіпкерінде  емес,  көптеген  кеңестік  адамдардың  бойында  болған.  Бұл
жерде тек Кеңес үкіметінің атынан сөйлеушілер үшін ғана ешбір күмәндану,
ешбір «бірақ» жоқ. Осыдан да болар, кейбір басшылар жоғарыдан келген
бұйрықтарды  мүлтіксіз  орындауды,  социалистік  идеяға  берілгендіктің
негізгі критерийлердің бір формасы түрінде қабылдаған.
Ресейдегі  болған  революциялардан  кейін  социалистік  идеологияның
еуразиялық үлкен бір кеңістікте миллиондаған адамдардың қолдауына ие
болуы,  шындықты  мойындау  керек  –  ойландырарлық  жағдай.  Ресейдегі
социал-демократиялық бағыт екіге жарылып «большевиктер» (көпшіліктің
қолдауындағылар)  мен  меньшевиктер»  (азшылықтың  қолдауындағылар)
атанғанымен, олардың идеясын түсіне қойғандар кезінде аз болғандығының
кепілі сол болар. Кең байтақ Қазақ жерінде Қазан төңкерісінің қарсаңында
большевиктер  партиясының  бір  де  бір  мүшесінің  болмағанына  қарамай,
екі топқа бөлінген қазақ қоғамының басым көпшілігі кенеттен «лениншіл»
бола қалғандығы, ендігі жерде, сол идея үшін жан қиярлық ерліктерге толы
әрекеттерге баруы – болған жайт. Оны ешкім болмады деп те айта алмайды.
Бұны Ілияс Есенберлин де түсінбейді емес.
Солай  бола  тұра,  кеңестік  идеология  өмірде  мәңгілік  орынға  ие
бола  алмады.  Небәрі  жетпіс  жылдан  сәл  асып  барып,  ол  қоғам  сахнадан
кетті. Жай ғана кеткен жоқ. Миллиондаған адамдардың көз жастары мен
қарғыстарына қалды. Кеше ғана социалистік идея үшін жандарын аямаған
тұтас бір буын ұрпақтардың бабалар мен аталар, әкелер ісіне берік болмай
шыққандықтарының себептері неде?
Мектептен соң бір-екі жыл ауылда малшылықтың біраз қиындықтарын
көрген, әскери міндетімізді ойдағыдай атқарған біздің еліміздегі ең беделді
оқу  орны  –  Қазақтың  С.М.  Киров  атындағы  университетінің  студенті
болсам деген арманда болдық. Сол уақытта жолымыз болды: бір жылдық
дайындық  курсынан  өткеннен  соң  (кәдімгі  студенттер  секілді  ай  сайын
стипендия да төленетін) емтиханды бөлек тапсырып, студент атанып шыға
келдік. Ойымыз - қияда. Осының бәріне қол жетуімізге бар жағдайды жасап
беріп  отырған  Лениндік  коммунистік  партия  демегеніміз  мүлде  жоқ.  Ол
түгіл Лениннің атынан айтылып, оның өсиеттеріне айналған коммунистік
бастамаларды мүлтіксіз орындауға әбден дайынбыз. Большевиктер партиясы

177
идеяларының негізінен жалаң ұрандар екені туралы сол кезде маған біреу
айтса, кеңірдегінен алуға дайын да секілдіміз. Көп нәрседен әлі хабарымыз
жоқ болатын. Тарих факультетінің студенті маған тым түсініксіз болған жаңа
терминдердің бірі «опричнина» деген сөз болатын. Бір қарағанда түсінуге
оп-оңай сияқты: етектеріне түлкі құйрығын байлаған орыс патшасы Иван
Грозныйдың  феодалдық  реформаларының  мүлтіксіз  орындалуын  қатаң
қадағалаған адамдардың ерекше тобы, олар тұратын ерекше аймақ. Қазақ
ондай адамдар туралы «әй дейтін әже жоқ, қой дейтін қожа жоқ» дей келе,
шексіз билікке ие болып, белгілі бір жүйенің жасанды әрекеттерін мүлтіксіз
орындаушыларды атайтын.
Енді  қарап  отырсаңыз,  қоғамда  туындаған  осы  бір  «шолақ
белсенділердің»  тарихы  тереңде  жатыр  екен.  Большевиктер  партиясы
болса  елдің  басқару  жүйесіндегі  барлық  атқарушылық  міндетті  соларға
жүктеп  қойған.  Адамдардың  тарихи  санасында  жүргізілген  кеңестік  кең
құлашты  эксперименттердің  болашағы  туралы  да  Есенберлин  аз  қозғап
отырған  жоқ.  Қазақстанда  жаңадан  салынған  кітап  баспасында  істейтін
қыздар жан-жақтан жиналғандар: Омбы, Шелебі (Челябинск), Новай-Сібір
(Новосибирск) тұратын әкелерінің жерін сағынған қазақтардың балалары,
олардың  ішінде  он  алтыншы  жылдары  ауғандары,  асыра  сілтеу  кезінде
кеткендері бар.
Ілияс  Есенберлиннің  «Алтын  құс»  романындағы  орысша  білім  алып,
кейін Қазақстанға келіп бас маман болған Әлжан «кеңестік опричниктердің»
бірі.  Большевиктер  партиясының  жетекшісі  Ленинді  қаншама  пір  тұтуға
шақырғанымен, тіпті оның әйелі Надежда Крупская екеуінің арасындағы
махаббат сезімдерінің өзін ұрпаққа үлгі ретінде көрсетуге шақырып отырған
Ілияс Есенберлин Әлжан образы арқылы большевиктер теориясына қарама-
қайшы ой, басқаша пікірді білдіреді: «Жалғанда ең қауіпті адам – ішкі сырын
жасыра білген адам... Әлжан соның бірі, - дейді жазушы, - Алайда, ол ешкім-
ге жамандық жасамаған сияқты. Ешкімге жек көрінішті де болған емес. Оны
ешкім сырттатпайды да. Керек десеңіз оның айтқандарының бәрін заңды
түрде қабылдап, адамдардың бәрі оның тапсырмалырын мүлтіксіз орындауға
дайын».  Міне,  осы  бір  феноменальды  құбылысты  жазушының  түсіндіру
жолдары  өте  қызық.  І.  Есенберлиннің  романында  ол  былай  берілген:  «...
Соғыс кезінде кен беру керек болды. Әлжан бұл міндетті мықтап орындады.
Жұрт  оның  аяусыздығын,  өзгеге  қысымшылдығын  өндірістің  жоспарын
орындаудан туған қасиеті деп ұқты. Өзі де қит етсе «Отанға қазір сенің
ауырғаның  емес,  шахтаға  түсуің  керек!»,  не  болмаса  «майданда    өзіңдей
қыршын жастар қан төгіп жатқанда, сен жаумен алысудың орнына менімен
алысқың келеді. Жоқ, шырағым, екеуміздің патриоттығымыз екі түрлі: мен

178
Отаным үшін, сен өзің үшін еткің келеді» - деген секілді сөздермен жұрттың
аузын аштырмады. Жұрт оған не десін? Отан соғысы секілді қан қақсаған
кезеңде бұндай өз айтқандарын орындата алатын өндіріс командирлері де
керек  еді.  Оның  сан  бұзық  қылығын  осындай  жағдайлар  жапты...  Соғыс
біткеннен кейінгі бес жылдай Әлжанға тағы жұрт бата алмады. Өйткені, ол
қысыл-таяң соғыс арпалысында өндіріс жоспарын жан аямай орындаған,
халқына  еңбегі  сіңген  бастық  болып  шыға  келді.  Мұндай  жанға  кімнің
тісі  батсын?  Халықтың,  еңбекші  жұрттың  еңбегін,  патриоттық  ерлігін  өз
басының пайдасына жарата білген адамдар аз ба?» [12, 412 б.] – деп жазады
шығарманың авторы І. Есенберлин.
Енді  байқап  отырғандай,  коммунистік  партияның  басшылығымен
іске  асырылған  социалистік  бастамалардың    бәрінің  өзіндік  «ақтаулары»
бар екен. Кезіндегі «опричниктердің» кеңестік заманда тек бет пішіндері
өзгергені болмаса, билікке құмар, сол билікке қолдары жетпей қалғанның
өзінде тек өздерінің қара бастарынан басқа ештеңені ойламайтын олардың
ішкі мазмұны өзгермеген. Осы жерде ең ауыры ең қиын заманда солардың
іс-әрекеттері  тек  қиыншылық  заманнан  туған  деп  қабылдап,  бара  келе
«оңалып кететін шығар» деп ойлаған әкелер мен олардың шексіз төзімділігі
мен шыдамдылықтарының жемісін көріп жүрген «шолақ белсенділердің»
әрекеттеріне шыдамай жүрген бүгінгі жас буын.
Міне,  сондай  «шолақ  белсенділердің»  бірін  Күсепов  атымен  берген
І.Есенберлин  оған  қарсы  өзінің    «Қайығында»  Ахметжановты  қойып
отыр. Және де екі кейіпкердің бірі (Күсепов – Қ.А.) – жинақтаушы образда
көрінгенімен, оның артында нақты КІМ тұрғанын оқырмандардан бұрын,
нақты  билікте  жүргендер  танып  қойып  отырса,  тек  шындықпен  сөйлеуді
негізгі қағидаға айналдырып отырған жазушының басты кейіпкер образын
нақтылыққа жақындату үшін оның іс-әрекеттерін сол кезде елді басқарып
тұрған Д.А.Қонаевтан алуын «шолақ белсенділер» кешіре алмауда ...
«Күсеповтың тек шен иелеріне жататын қылықтарына қарсылығы дами
түсті. Расында да көсем мен жай шен иесі адамының арасы жер мен көктей
ғой.  Жұрт  басқаратын  адам  қарамағындағыларды  жақсы  көреді,  оларды
ақылмен  ұстайды.  Ал  шен  иесі  қол  астындағыларды  жақсы  көрмейді,
оларға тек әкімшілікпен ғана құдіретін жүргізуді ойлайды. Міне, осындай
жағдайда, кісіні екіге бөлетін құнсыз, парықсыз көзқарастар туады [13, 40
б.].
- Қойыңыз! – деді Ақылбек кенет даусы қатты шығып кетіп, кеше ғана
бәрімізбен жұмыс істеген, қадірлі азамат өліп отыр. Оның ажалына өзіңіздің
рухани айыпты екеніңізді расымен түсінбейсіз бе? Әлде жерлеуіне шыққан
тиын-сиынды әңгіме етіп, өзіңіздің күнәңізден жұрттың көңілін аударғыңыз

179
келе ме?
Күсепов сұрланып кетті.
- Сонда сіз Нұржановты мен өлтірді демексіз бе? – Күсеповтың даусы
дірілдей шықты.
- Әрине, тікелей сіз өлтірген жоқсыз. Заң көзімен қарағанда қылмысты
емессіз. Ешкім сізді сотқа тартпайды. – Ақылбек күйіне сөйледі, - сөйтсе
де бұл істің адамгершілік жағы бар емес пе? Істеген күнәсі үшін адамның
іштей күйінуі деген болмайтын ба еді [14, 59 б.].
Міне,  Кеңес  үкіметінің  атынан  келген  кез  келген  тапсырманы
орындауға әбден бейімделген басшыларды бірі – осы Күсепов сияқтылар.
Бірақ, көпшілік оларға қарсы келе алмайды. Неге? Оның бір себептерін І.
Есенберлин жоғарыда түсіндіріп те жатыр
Осылайша, І. Есенберлин ешкім айтуға бата алмаған, айта алмай жүрген
үлкен  проблеманы  қозғап  отыр.  Оның  замандасы,  әрі  әріптесі  жазушы-
әдебиетші  Павел  Косенконың  айтуынша,  жазушының  кезінде-ақ  оның
шығармаларына байланысты көп айтылып та, жазылып та жүрген. Алайда
бір қызығы әңгімелердің басым көпшілігі Ілияс Есеберлиннің ұлттық тарихи
тұрғыдан жазылған еңбектерінің төңірегінде болып жатқан. Оның «Айқас»,
«Қатерлі  өткел»  және  де  басқа  туындылары  жиырмасыншы  ғасырға  тән
«идеялар  драмасын»  терең  тұрғыдан  ашуға  бағытталған  шығармалар
екеніне біреу назар аударса, енді біреулер байқамаған сыңай білдіргендей
[15. 45Б].
Жазушы-әдебиетші Леонид Теракопян былай деп жазады: «Мен оның
(І.Есенберлин  –  А.Қ.)  қызығушылықтарының  кеңдігіне  әрқашанда  таң
қалатынмын.  Поэзия,  жастар,  жұмысшы  табы  туралы  романдар.  Осыдан
барып  кенеттен  жиырмасыншы  жылдардағы  саяси  шиеленістерге  назар
аудару («Қатерлі өткел»), одан барып – тарихи хикаяға көшу. Алайда бұл
жерде  ешнәрсеге  таңқалуға  болмайды.  Ол  заманның  өзекті  мәселелерін,
ұлт тағдырындағы шешуші кезеңдерді үнемі бақылауында ұстап жүретін.
Сырт  қарағанда  шашыраңқы  болып  келетін,  бір  мәселеден  екінші  бір
мәселеге тез арада ауысып кететіндей көріністер, шын мәнісінде бір-бірімен
жалғасып  жатқан  үлкен  проблеманың  шешімін  табуға  деген  автордың
ұмтылысы.  Міне,  60-шы  жылдары  оның  шығармаларында  өз  халқының
тарихы,  халық  пен  тарих  тақырыбы  үнемі  орын  ала  бастағаны  осыдан.
Қазақ ұлтының бетке ұстар азаматтарын қашаннан-ақ ойландырып жүрген
мәселелердің  бірі  –ел  тарихының  ең  таңдаулы  деген  беттерінің  ұрпақтан
– ұрпаққа бұрмалаусыз жетуі. Алайда, қазақ мемлекеті өздерін өркениетті
деп санап келген мемлекеттерге неғұрлым жақындаса бастаған сайын, ұлт
тарихындағы осы бір құндылықтың түп-тамырына балта шабыла бастаған.

180
«Ұлтшылдарды» қатты толғандыратыны да осы болатын. «Мәселе көшпелі
халықтың орта ғасырларда жазу әліппесінің болмағанында», - деген ойды
айтады    Л.  Терокопян,  -  «оның  тарихының  зерттелуінің  әлсіздігінде,  бос
қалған  жерлердің,  ақтаңдақтардың  көптігінде,  нәтижесінде  тұрпайы
социологизмнің  ықпалында  туындаған  тарихтың  бұрмалануында.  Қазақ
тарихын тарихи роман тұрғыдан жазуға кіріскен жазушының жұмысының
қиындығының  ерекшелігі  де  осында.  Ал  оны  жазу  үшін  нақты  болған
көріністер туралы мәліметтерді тырнақтап жинауға тура келді. Хикаялар мен
аңыздардың негізінде болған оқиғаларды көзге елестете алу үшін, суретшінің
еңбегін  этнографтар  мен  лингвистердің  еңбектерімен  ұштастыруға  тура
келді. Осылай, Ілияс Есенберлиннің қаламының ұшымен өткен заман қайта
жанданғандай болды. Көне заманнан күмбірлеп жеткен бабалардың дауысын
естігендей болды оқырман. Олардың үмітін, зұлымдық пен жақсылық, даңқ
пен қарабеттілік туралы көзқарастарын байқағандай болды» [16. 36Б].
Қазақстан Республикасы Ұлттық мұрағатында сақталған «Есенберлин
қорындағы» бір құжатқа назар аудардық. Ол - 1978 жылдың 28 қаңтарында
Семей  педагогикалық  институтының  студенттері  мен  оқытушылары
арасында  өткен  оқырмандар  конференциясы.  Жиынның  күн  тәртібінде
талқыланған мәселе жазушы Ілияс Есенберлиннің «Қатерлі өткел» романы
болған.  Сонда  сөз  сөйлегендердің  бірі  философия  факултетінің  төртінші
курс  студенті,  болашақ  сенатор,  бүгінгі  күнгі  белгілі  ғалым,  философия
ғылымдарының докторы, профессор Ғарифолла Есімов болған. Ол өзінің
сөзінде  «Қатерлі  өткел»  романына  жоғары  баға  бере  келе,  жазушының
жаңа шығармасының әсіресе қазақ жастарына терең де, мағаналы ой салып
жүрген шығарма екендігіне ерекше көңіл аударған.
Міне,  осылайша  тарих  тереңіне  көз  сала  отырып,  заманында  болып
жатқан  көріністердің  септігінен  де  бұрын,  ұрпақ  туралы  көп  ойланған
І. Есенберлин сәл де болса болашаққа көз сала отыра, жас оқырмандарға
оларды алда не күтіп тұрғанын ескертуге тырысқандай...

жүктеу/скачать 16,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: