Ілияс есенберлин

ІІІ ТАРАУ
ІЛИЯС ЕСЕНБЕРЛИН ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ 
ТАРИХ ЖӘНЕ ТАРИХИ САБАҚТАСТЫҚ
...Жолы бар керуеннің әлі талай,
Жылжиды ол, изең-изең алға қарай.
Қыпшақтың жас ұлдарын не күтіп тұр,
Қара түн әлде таң ба алтын арай?
«Әбу Нәсір Мұхаммед әл-Фараби»
дастанынан 

110
3.1 Тарих – қосылғыштардың жай ғана қосындысы емес
ХІХ ғ. 30-40 жылдары Ресей империясына қарасты Қазақстанда елеулі
оқиға орын алды. Ол – атақты қазақ ханы Абылайдың немересі Кенесары
Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс болатын.
1901  жылы  Петербург  оқырмандарының  арасында  кеңінен  таралған
шығармалардың  бірі  -  француз  жазушысы  Жюль  Верннің  «Курьер  царя»
атты романы болғаны көпшілік оқырманға тек 1990-шы жылдардың басында
ғана  белгілі  болды.  1876  жылы  жазылған  бұл  туынды  кезінде  француз
қоғамының назарына бірден ілігіп, Шатле театрының актерлері тіпті оны
сахнада көрсетіп те үлгерген көрінеді. Ал орыс жазушысы И.С. Тургенев
болса романды «Михаил Строганов» деген атаумен орыс тіліне аударған.
Алайда, бұл шығармаға орыс патшасы үкіметі жарлығымен тыйым салынған.
Кеңестік  кезеңде  де  «Михаил  Строганов»  туралы  көп  адам  біле  бермеді.
Қазақ оқырмандарының қолына ол тек 1991-ші жылдардың басында орыс
және қазақ тілдерінде жетті.
Жюль Верннің бұл шығармасындағы күрескері, азаттық қозғалысының
көсемі  «қырықтың  төңірегіндегі,  ұзын  бойлы,  көзі  ашу-ызаға  толы,  беті
сұрланып келген» - Феофан. «События, происходящие в Азиатской России
были такого свойства, что внушили серьезную тревогу, и потому немудрено,
что  царь  покинул  своих  гостей  в  самый  разгар  празднества.  Последние
полученные  известия  подтверждали  его  опасения:  между  подвластными
России кочевниками Туркестанского края вспыхнуло восстание, грозившее
охватить  всю  Сибирь  -  эту  огромную  область...  Большая  часть  кочевого
киргизского  населения  уже  примкнула  к  восставшим.  Киргизов  было
в  то  время  около  двух  миллионов  человек,  они  делились  на  три  орды:
большую, среднюю и малую. Некоторые племена были независимы, другие
подчинялись бухарскому и хивинскому ханствам. Самая многочисленная и
богатая была Средняя Орда, кочевавшая между Иртышом и Аксакальским
озером (Арал теңізі – К.А.). Большая Орда имела пребывание к западу, вплоть
до  Омской  и  Тобольской  губерний.  Таким  образом...  если  бы  киргизское
население восстало, оно завладело бы всей местностью, лежащей к западу
от Енисея» - деп жазады француз, - «... В описываемое нами время, Эмир
Феофан-Хан...
1
 встал  во  главе  мятежа,  преградив  главный  сибирский
путь.  Полчища  Эмира  овладели  Семипалатинской  областью  и  заставили
отступить стоявшие тут войска...».
1
 Ғалым Марат Әбсеметовтың пайымдауынша бұл жердегі французша айтылып 
отырған  Феофан  –  қазақтың  сөзі  «беймаза»,  «бейпаз»,  яғни  мазасыз  деген  мағынаны 
білдірсе керек.

111
ХІХ ғасырдың ортасына қарай отаршыл мемлекеттердің мазасын алып
жатқандар аз емес болатын: Абд-эль Кадар бастаған алжир халқының азаттық
қозғалысы, Үндістандағы сипайлар көтерілісі, Польшадағы филоматтардың
қоғамның саяси даму жолдарын басқа бағытта дамытуды ұсынған табанды
әрекеттері, Шәміл бастаған Кавказ халықтарының күресі, енді оған келіп
өте керемет ұйымдастырылған Кенесары қозғалысы. Шыныменен мазаны
алатындай жағдайлар [1. 5Б.].
Жюль  Верн  романды  жазуға  кіріскенде  оның  қолында  ағылшын
зерттеушісі  Томас  Аткинсонның  1857  жылы  жазылған  «Орта  Азия  және
Батыс  Сібір»  атты  қомақты  еңбегі  болса  керек.  Кенесары  көтерілісінде
аттап  кетпеген  Т.Аткинсон  қазақ  жерінде  басталған  ұлт-азаттық
қозғалысының жетекшісіне төмендегідей мінездемесін берген: «Кенесары
готовил из киргизов прекрасных бойцов. Многие говорили мне, что именно
необычайная ловкость в обращении с копьем и боевым топором позволяли
джигитам  Кенесары  столь  успешно  воевать  с  превосходящими  силами
противника. Имея хороших офицеров, киргизы могли бы составить лучшую
кавалерию в мире...».
Жюль Верн соныменен қатар орыс деректерін, солардың ішінде әсіресе,
әскери тарихшы Н.Н. Середаның «Бунт киргизского султана Кенесары» атты
тарихи-деректі шығармасымен таныс болуы да мүмкін. Олай болатыны 1870
жылы «Военный вестник Европы» № 8-9 кітаптарына енген кең көлемді
бұл еңбек тек орыс зиялыларына ғана таныс емес-ті.
Н.Середа  жазғандай:  «Кенесары  умел  быть  достойным  повелителем
своих  дружин.  Духу,  которым  они  были  одушевлены,  позавидовал  бы
любой полководец европейских войск... Стремительный в своих набегах,
подобно всесокрушающему степному урагану, Кенесары не останавливался
ни перед каким препятствием. Напротив, всякая преграда, казалось, только
раздражало его непреклонную волю и делала его стремительнее, дерзче в
своих предприятиях, пока, наконец, не сокрушались перед его энергией все
препоны на пути к достижению желаемой цели. Все эти качества высоко
чтились в Кенесары нашими кочевниками и сердца его соучастников бились
безграничной,  до  самоотвержения,  преданностью  своему  предводителю»
[2].
Осылайша,  әлемге  таныла  білген  ұлт-азаттық  қозғалысының  көсемі
Кенесары Қасымұлы қозғалысына Ілияс Есенберлиннің оралуы өте қиын
жағдайда болып жатқаны туралы жоғарыда айтылып кетті.
Десек  те,  Ілияс  Есенберлиннің  қазақ  ұлтының  тәуелсіздігіне,
егемендігіне  байланысты  терең  толғауларын  тек  Кенесары  образымен
шектеу қаншалықты дұрыс болар екен? Өкінішке орай Ілияс Есенберлиннің

112
тарихи  шығармаларын  қатты  сынға  алушылар  да  басым  жағдайларда
осыны тірек еткен. Және де бұл жерде Кенесары үшін сынға іліккен жалғыз
Есенберлин  емес.  1950  жылғы    Қазақ  КСР  Ғылым  академиясының  №5
«Жаршысында»  «Против  восхвалении  в  литературоведении  Кенесары
Касымова» атты мақала, (авторы М. Гумаров), «Әдебиет және искусство»
журналының  №  9  санында  «Против  идеологических  извращений  в
казахской литературе» атты мақала, 1951-1953 жылғы «Правда» газетінің 30
қаңтарындағы санында П.Кузнецовтың «Величание вместо критики» деп
аталған мақалалар Кенесары Қасымовты тым «дәріптеп» жіберген қазақ
зиялы қауымын, оның ішінде Е.Исмаилов, А. Қоңыратбаев, Қ. Бекқожин, С.
Мұқанов т.б. қатты сынға алып жатқан. Ал осының алдында ғана тарихшы
Е. Бекмаханов өзінің «Қазақстан XIX ғасырдың 30–40 –шы жылдарында»
атты  көлемді  еңбегінде  Кенесарыны  «ұлттық  батыр»  деп  сипаттағаны
үшін үкіметтің атынан медальмен марапатталған болса, 1950 жылдың 26
желтоқсанында «оның еңбегінде орыстарға қарсы ұлттық – буржуазиялық
тұрғыдан жазылған идеялар басым» деген сипатта жазаланған автор өзінің
біршама өмірін түрмеде өткізген. Осы уақытқа дейін үкімет берген барлық
атақ-шенінен айрылған.
Осы бір қиын да, күрделі тарихи тақырыпқа баруын Ілияс Есенберлиннің
өзі  1974  жылдың  22-ші  шілдесінде  академик  А.П.  Окладниковқа  жазған
хатында  былай  деп  түсіндірген:  «...Я  один  из  казахских  писателей  уже
старшего  поколения  десять  лет  посвятил  написанию  исторической
трилогии о моем народе, о его истории, уходяшей в глубокую древность. В
каждой из трех книг я с понятной настойчивостью говорил о самобытности
казахского  и  других  родственных  народов,  испокон  веков  имевших  свои
государственные  объединения,  свою  собственную  культуру...  [3.11  п.].
Осылай деп отырған жазушы, шын мәнінде, қоғамда қалыптасып, күшпен
меңгерілетін жүйенің арқасында баршаға міндеттеліп келе жатқан кеңестік-
коммунистік талаптарға деген наразылықты білдіру мақсатын түсіндіреді.
«Алатау»  әдеби  –  альманахында  І.  Есенберлин  туралы  пікір  айтқан
академик Р.Бердібаев: «...тарихи тақырыпты меңгеру жөнінде І. Есенберлин
еңбегі елеулі. Осы уақытқа дейін біздің қазақ романдары көп дегенде XIX
ғ. оқиғасын ғана қамтып келді. Я болмаса, содан бергі уақытты. Ал одан
ілгері уақытты, көне дәуір оқиғаларын қамтыған шығармалар санаулы десек
болады. Сол жөнінде бір өзі жаңалық ашып, көп қызғылықты шығармалар
берген жазушы, осы Ілияс Есенберлин. Оның «Алмас қылыш», «Жанталас»,
«Қаһар» деп аталған трилогиясы бұл айтқанымыздың жарқын айғағы. Нақ
осы романдарда XV-XVIII ғғ. аралығында болған талай – талай оқиғалар,
батырлар ерлігі мен жыраулар дарындығын сипаттайтын туындылар» деп

113
жазды.
Жазушы Ілияс Есенберлин ұлт-азаттық көтерілісінің себептерін өзіндік
тұрғыдан анықтауда және де сол көздеген мақсатына жету үшін Кенесары
бастаған қазақтар қозғалысын сипаттап, және үлкен тарихқа байланысты
ойларын айту барысында тек Кенесарымен ғана шектеліп отырмаған. Ол
патшалық самодержавияның орыстандыру, отарландыру саясатына қарсы
Қазақстан  жерінде  үш  жүз  жыл  бойы  өшпей  келген  наразылықтың  ұлт
азаттық  қозғалысқа  айналуының  себептері  мен  салдарларын  кітабының
көптеген беттерінде, жіті назар аударсақ, көрсетіп отырғанын танимыз.
Әрине, бүгінгі күндері тәуелсіздіктің арқасында баршамыздың еңсеміз
көтеріліп,  айтайын  деген  ойымызды  ашықтан-ашық  көпшілікке  жеткізе
алатындай еркіндікке жеттік. Соның ішінде Ресей империясының күшіне
мініп тұрған уақыттағы ұлт-азаттық қозғалысы, оның жетекшісі Кенесары
Қасымов  туралы  ащы  шындық  бүгінгі  оқырманға  кештеу  болса  да  жетіп
жатыр.
Ақиқатына  келетін  болсақ,  наразылықты  тудырған  себептердің  түп-
тамыры  тіпті  тереңде  жатыр.  Оны  анықтау  үшін  орыс  мемлекетінің
тарихына тереңірек бойлауға тура келеді. Соның ішінде, бір кездері барлық
ұлттар  үшін  бетке  ұстарлық,  өнегелі  тарихи  оқиғалардың  бірі  болған
декабристер  көтерілісін  алайық.    Ресей  мемлекеттік  жүйесін  еуропалық
қоғамдық  қатынастар  негізінде  түбегейлі  түрде  өзгертуді  талап  еткен
декабристер, ұлт мәселесіне келгенде өте шовинисттік көзқараста болғаны
қатты  ойландыратын  жайт.  Соның  ішінде,  әйгілі  П.  Пестель  ұсынған
«Русская правда» атты құжатта, «она могла обратиться в отличную страну
(ол  Ресейді  айтып  отыр  –  А.Қ.)»  деген  сөздердің  соңында  тек  бір  ұлт
(орыс  ұлты!),  тек  бір  тілді  (орыс  тілі!)  жаңадан    құрылатын  мемлекетті
аңсаған. Оның құрамындағы казактардың еншісіне әскери сословие ретінде
Ресейдің оңтүстік шекараларын күзету міндеттері ғана бұйырылғаны [4]
А.С.Пушкинге  де  көп  ой  салып,  оның  Петербургке  келмеу  себебі  жолын
кескен қоянды ырымдауында емес, мүлдем басқада секілді.
Империялық  биліктің  еркіндік  туын  негізгі  ұран  ретінде  қабылдаған
қозғалыстан қауіптенуі жай емес. Мысалға, патша үкіметі кезінде қазақтар
қолдаған  орыс  шаруаларының  жетекшісі  Пугачевтан  қорыққандығы
соншалықты,  тіпті  оның  есімі  түгіл  жүріп  өткен    жерлерін  елдің  есінен
шығару  үшін  қазақ  жері  арқылы  да  ағып  өтетін  «Жайық»  өзенінің  атын
патшаның жарлығымен «Орал» деп өзгертіп жібергені сияқты Кеңес үкіметі
де  билікке  қарсы  наразылықтарының  ұлттық  сипатынан  қауіптенгені
соншалықты, тіпті Кенесарының атын атауға тиым салған.
Сөйткен патша еркін ұлттан қатты қауіптенген. 1916 жылғы ұлт – азаттық

114
Алаш-алаш болғанда,
Алаша хан болғанда,
Қазақ-қалмақ ноғайлар
Бәрі сонда бір болған.
Ынтымағы жарасып,
Айдын көлдей дүр болған.
Еділ-Жайық, Оралды,
Өрлей көшіп жайылған.
Хан Жәнібек өлген соң,
Тоқтамыс, Темір болған соң, 
Ел ішіне жік түсіп,
Үш бөлек боп айрылған...
Ел аузынан
Ұлытау

115
қозғалысының жетекшісі ретінде Амангелді Иманов ақ қағазға қара сиямен
жазылып,  талай  оқулық  беттеріне  енген.  Ал  оның  оң  қолы  болған  Кейкі
батыр  Дудин  деген  азамат  басқарған  қызыл  әскерлер  тобының  қолынан
қорлықпен  қаза  тапқанын  көп  біле  бермейміз.  Қызылдар  оның  басын
шауып алып, бір апта бойы Торғайдың көшесінде сырыққа қадап қойған
екен.  Марқұмға  жасалған  қорлық  мұнымен  де  аяқталмаған.  Деректерге
қарағанда оның басы Санкт Петербургтың Антропология және этнография
мұражайындағы  бас  сүйектердің  ішінде  3383-ші  кезектегі  санымен,
астына  жазылған  төмендегідей  жазумен  сақталған:  «Череп  знаменитого
бандита казаха Кейки, уроженца Кайдаульской волости, Тургайского уезда
казненного в Советский период. От Д.Д. Укинича в дар в 1926 г. Документы:
Записка Собирателя. 3/XI – XXXIII» [5].
Қайтыс боларынан аз уақыт бұрын Ілияс Есенберлин өз мақалаларының
бірінде былай деп жазған: «Менің қазір тарихқа көбірек көңіл бөліп жүргенім
неліктен? Қазіргі өмірдің маған қызықсыз болғандығынан ба? Жоқ, мүлде
олай емес! Мен қазір өткенге көбірек қараймын, себебі... менің ой-өрісім
тереңдеп, қызықты болып келеді. Өйткені, ағаш биіктеп өскен сайын оның
тамыры жерге тереңдеп бойлай береді ғой. Адам да сондай. Ол болашағын
неғұрлым  көбірек  ойласа,  өткенін  соғұрлым  көбірек  білгісі  келеді.  Олай
етпейінше, болашақты жасау мүмкін емес».
«Мұхиттан өткен қайықта» да осы ойды қоштайтын бір үзінді бар: «Міне
сондықтан да осыдан бір жыл бұрын Айбол енді тарихи роман жазам, оның
бас кейіпкері Кенесары болады дегенде, Дәмелі жылап қоя берген.
Құдай, оның саған не керегі бар? – деген ол солқылдап. – аз азап
-
шектің  бе?  Қолымыз  енді  тыныштыққа  жетті  ме  дегенімізде,  қайдағы
жоқты қалай бастамақсың? Мені ойламағанмен, балаларыңды ойласайшы,
ең болмаса соларды адам етелік те...
Жазушы Айболдың күнделік дәптерінен:
«Бұл әңгіме кешкі шайдың аяқ кезінде болған-ды. Не істерімді білмей
мен  де  көп  толқыдым.  Дәмеліге  бұл  ойымды  айтпастан  бұрын,  оның
маған  не  дейтінін  білетінмін.  Сонда  да  айту  қажет  болды.  Жасым  болса
елуге жақындап келеді, ал мен болсам, әлі өзімнің бас кітабымды жазған
жоқпын. Кітап жазбаған жазушының өмірі – бос өткен өмір. Сонда менің
де өмірім осылай бос өтпек пе? Ал бұл кітабым жайында мен көптен бері 
үлкен ойда болатынмын. Ойлану да керек еді, өйткені қазақ елінің тарихы 
жөнінде  бір  кітап  емес,  үш  кітап,  яғни  түгелдей  эпопея  жазбақ  едім. 
Менің  бұл  эпопеям  жеке  ғана  бір  өмірді,  тіпті  бір  ғана  тарихи  дәуірді 
емес,  бар  негізгі,  былайша  айтқанда  орта  ғасырлардан  бастап  бүгінгі 
күнге дейінгі қазақ елінің тарихының творчестволық басты мезгіл, талас, 

116
тартысын  қамтуға  тиісті  еді.  Тарих  ежелден  қосалқы  фактілердан 
құралмайды,  деп  ойлайтынмын  мен,  ол  өзінің  даму  заңдары  бар,  тұтас 
құбылыс, көбіне бұл тұтас заңдылықта кейде сол жеке фактілер, «ерекше 
оқиғалар» үлкен орын алады. Бірақ тарихтың табиғи жаратылысының өзі
сонда,  осы  «ерекше  оқиғалар»,  жеке  фактылар  бірі  мен  бірі  жалғасып,
бірін-бірі  толықтыра,  жаңбыр  суының  миллиондаған  тамшысындай  ұлы
тасқынға ұқсап, кезі жеткенде буырқанып, бұрсанып, жолындағы бөгеттің
бәрін бұзар, долы күшке айналды. Бұл күштің, жолындағы тау-тастарды,
қалаларды қиратып, сонау ылдиға жиналып, не одан асып, бүкіл бос жатқан
даланы алып, қарқыны басылды. Кешегі долы тасқын, енді тыныш жатқан
көл-көсір  айдын  теңіз  болып  тынышталады.  Осы  жерде  жаңа  өмір,  жаңа
қалалар,  жаңа  қоғамдар  туады.  Ол  жаңа  дүние  бұрынғы  тасқын  бұзған
ғажайып  қалалардың,  тұрмыс,  мәдениет,  өнер-салттардың  қалдықтарын,
құралдарын да өзінің керегіне жаратады. Осының бәрін – тұтасқан өмірді,
дүние құбылысты ежелден халық тарих дейді. Мен де өз кітабымды осы
тасқындарды  тасқындар  бұзып,  қайта  құрған  тамаша  дүниелерді  жазбақ
болдым, сол ғажайып процестерді суреттеуді ойладым».
Олай  болатын  болса,  І.  Есенберлинді  мазалаған  мәселе  Қазақстан
тарихы беттерін жаңа тұрғыдан ашып, ұлт тарихына байланысты жасалған
кеңестік  тарихнамадағы    тұжырымдамалардың  басым  көпшілігінің  қате,
еуроцентристік тұрғыдан берілуі екені көрініп тұр. Сол әдістің нәтижесінде,
әсіресе, ұлттық тарихтағы негізгі заңдылықтың бірі – оқиғалар арасындағы
имманенттік байланыстар үзіліп, әлемдік тарихтың бір бөлігіне лайықты
бола  алатындай  дәрежесі  бар  Қазақ  тарихы  кеңестік  тарихнамада  бір-
бірімен  байланысы  жоқ  көріністер  ретінде  сипат  алған.  Қазақ  тарихына
байланысты деректердің ұлттық зерттеушілер үшін қолжетімсіз болуы, ал
кейбір зерттеушілердің (әсіресе ресейлік империяшыл тұрғыдан жүргізілген
зерттеулердің) деректерді толық мәтінінен (контекстен) үзіп алып, өздерінше
талқылауға беруі (интерпретациялау), тарих беттерінде үлкен орын алған
оқиғаларға  ұлттық  тарихшылардың  терең  талдау  жасауына  мүмкіндік
бермеді. Осылайша, ұлттық тарихтағы панорамалық көріністер шындықтан
гөрі,  құпиялылыққа  толы  (конспиралогиялық)  жекеленген,  көріністерге
жол  беріп,  көне  заманнан  бері  тұрғылықты  орны  мен  жеріне  ие  болып
келген  автохтондық  тұрғындар  (қазақтар!)  ұлт  дәрежесінен  ажыратылуға
дейін жеткізіліп, қол жеткізген өзінің тарихи дәрежесінен айрылу шегіне
жеткізілді.
Кеңестік  тарихнамада  басымдық  ала  бастаған  үстемдік  маркстік-
лениндік  теориямен  безендіріліп,  тарихи  ғылымдағы  негізгі  аксиомаға
айналса, ол ұғымның тек тарих ғылымына кері әсерін тигізіп қоймай, қоғамда

117
тарихи сананың қалыптасуына кедергі болды. Бара-бара бір ұлттың екінші
бір ұлттан жоғары екендігін дәріптеудің нәтижесі Кеңес Одағы ұлттарының
арасында  туындай  бастаған  қарама-қайшылықтарға  жол  беріп,  ақырында
Одақ тарап тынды.
Бірақ  бұл  демократия  ең  дарынсыз  демократия  болып  шықты.  Ілияс
Есенберлин бір қоғамның (самодержавиялық билікке негізделген) келмеске
кетіп,  оның  орнына  келген  (кеңестік  билікке  негізделген)  қоғамның  аяқ
алысын жақсы таныған кейіпкер.
Патшалық Ресейдің тағдыры көпті толғандырған болса, солардың бірі
– «Двадцать три ступени вниз» атты кітаптың авторы М.К. Косвинов. «Чем
дальше, тем очивиднее становилось для всех народов России невозможность
жить при самодержавии, его несовместимость с прогрессом общественного
развития,  с  интересами  трудящихся  масс»  -  дей  отырып  ол  патшалық
Ресейдің келмеске кету себептерін ашып жатса, [6]. Кеңестік беталыстарды
түсіндіру тіптен де қиынға соқтырып, түсіндіремін деген әрекеттердің бәрі
аяусыз жазаланып жатты.
Келген беттен социалистік қоғамды орнатамыз және де ол қоғам міндетті
түрде демократиялық қатынастарды іске асыруға бар күш жігерін жұмсайды
деген идеяның барша халықтың, соның ішінде кеше ғана бұратана аталып
келген  халықтар  үшін,  кереметтей  көрінгені  шындық  (Тіпті,  атақ-шеніне
қарамай «халық жауларын» көпшілік болып талқылаудың өзі қайда жатыр?!).
Сталин  басқарған  кезде  орын  алып,  одан  кейінгі  мемлекет  басшылары
кезінде  «аксиомаға»  айнала  бастаған  кеңестік  ұлттық  құрылыстың  орны
ерекше. Кезіндегі алып империя – Кеңестік Одақтың әлем тарихында алған
орнына объективті түрде талдау жасау әрекетіндегі бағыттардағы қиындық
та  осында.  Кеңес  үкіметінің  ұлттық  саясатының  негізінде,  бір  жағынан,
ұлттық сана-сезімнің жоғары дәрежеге жеткендігі шындық (себеп болған
жағдайлар: 20-шы жылдардың ортасындағы ұлттардың межеленуі, ұлттық
мемлекеттердің  құрылуы  т.б.).  Зерттеуші  Терри  Мартиннің  еңбектерінде
көрсетілгендей  жаңа  мемлекет  қалыптасып,  ол  «ұнамды  әрекеттер
империясы» деген атауға ие болуы да осында [7. 10-46 ББ].
Іс  жүзінде  Кеңестік  ұлттық  саясат  қоғамға  жариялаған  міндет-
мақсаттарынан  өзгеше  бағытта  жүріп  жатты.  Ресей  зерттеушісі
Андрей  Сорокиннің  пікірінше:  «При  размышлении  о  советском
опыте  национального  строительства  неизбежно  возникает  тема
«непреднамеренных  последствий»  реализации  тех  методов  и  принципов,
которые  были  выбраны  Коммунистической  партией  для  того,  чтобы
принести «прогресс» на национальные окраины. Так, насаждение частной
национальной идентичности и ее осознание субъектами этой идентичности

118
очень быстро привели ее носителей к культивированию этой идентичности
и противопоставлению идентичности общей – советской. Что, разумеется
не входило в планы руководства большевистской партии...» [8].
Осы  Ресей  авторынан  көп  бұрын  қазақ  жазушысы  Есенберлиннің
көзқарасы  болса  оның,  яғни    «ұнамды  әрекеттер  империясының»  50-
70  жылдардағы  іс-қимылдарының  немен  аяқталары  туралы  көп  ойлана
бастағанын байқаймыз.
Кеңестік идеологияның Қазақ елінің саяси, әлеуметтік – экономикалық
тұрғыдан алып қарағандағы келбетіне елеулі өзгерістер енгізгенін, (ғылым
мен  білімнің  жаңа  деңгейде  дамуы,  1950-60-шы  жылдардағы  агро-
өнеркәсіптік бағыттағы жасалған шаралар т.т.) тарих беттерінен алып тастау
мүмкін емес. Сөйте тұра кезіндегі орталық биліктің халық шаруашылығына
деген  ерекше  «ықыласының  өміршеңдігін  дәлелдей  алмай»,  іс  жүзінде
сәтсіз аяқталған эксперимент түрінде, аяқталмай қалу себептері неде?!
ХХ ғасырдың басында «дүниені дүр сілкіндірген он күн» барысында
билік  басына  келген  большевиктер  партиясының  көсемі  В.И.Ленин
айналасындағыларды  өзінің  теориялық  ойларына  әбден  сендіріп,  белгілі
бір қоғамда осыған дейін тек «елес болып келген коммунизм атты қоғамдық
қатынастарды»  Ресей  көлемінде  орнатуға  болады  деп  иландыра  алған.
Бара-бара бұған кешегі самодержавиялық биліктің езгісінде болып келген
жұмысшы табы ғана емес, империяның құрамына енген барша ұлттардың
зиялы қауымының үлкен тобы сенді. Сенбегендердің, күмәнданғандардың
бірі  –  атылды,  бірі  «итжеккенге»  айдалып,  «коммунизм»  атты  қоғамды
құруға үлестерін осылайша «қосып» жатты...
Сенгендер аш-жалаңаяқ қалпында Түріксибті, Днепрогэсті іске қосып,
жетіжылдық,  бесжылдық  деп  мөлшерленген  міндетті  жоспарлар  арқылы
социализмді  бір  елдің  ішінде  орнату  әрекетінде  жүргенде,  соғыс  келді.
Большевиктердің  ұрандарына  әбден  сенген  Кеңес  Одағының  адамдары
еш ойланбастан Отан қорғау жолына түсті. Сол жолда жандарын аямады.
Фашизмді жеңді.
Ендігі жерде кеңестік жүйенің идеологтары Кеңес Одағы адамдарының
Отанға деген қуатты күшін пайдаланып, өздерінің қиялдағы ойларын іске
асырудың  жаңа  жолдарын  алға  тартты.  Тың  эпопеясы,  социализмнің  бір
елдің шеңберінен шығып, әлемге тарауы, 1980-ші жылдары коммунизмді
орнатамыз деп Н. Хрущевтің аузынан шығып кеткен сөздердің «кемелденген
социализммен» алмастырылды...
Бірақ,  осы  уақыттың  ішінде  халықтың  сана-сезімі  де  өзгере  бастаған
болатын.  50-60  жылдай  барлық  тосындыққа  төзіп  келген  халық  (есіңізде
ме  Есенберлиннің  «даңққа  лайықты  импрамы»!)  өзінің  бұдан  әрі  тоңып-

119
тозып  жүре  алмайтынын  білдіріп  жатты:  Теміртау  көтерілісі,  Новоузень,
Желтоқсан...
Кеңестік тарихнаманың ең бір ұтылған жері - оның одақтың құрамына
кірген уақытта қаншама керек болып саналғанымен, бара –бара оларға деген
қызығушылықтың  сөне  бастауы.  Яғни  ұлттық  мемлекеттердің  тарихына
деген қызығушылықтың болмауы. Қазір, байқап отырғандай, тіпті кезіндегі
патшалық Ресейдің өзінде бұл проблемаға деген немқұрайлылық ешқашанда
төмендеген емес. Соның бір көрінісін, мысалы, қазақ жеріне аттанған орыс
мемлекетінің  әскери  мамандардың  отарлық  жүйенің  қызығушылығын
қорғаумен  қатар,  Ресейдің  шеткері  аймақтарын  мекендеген  бұратана
халықтардың тарихына көз салуды да естен шығармаған.
Кеңестік  дәуірде  осы  қағидадан  ауытқу  жаппай  орын  ала  бастағаны
қазақ  интеллигенциясын  толғандырмай  қоймады.  Ендігі  жерде  тарих
ғылымы,  өзінің  негізгі  міндетін  –  тарихи  сана  сезімді  жетілдірудің
заманға  сай  орнын  анықтаудың  орнына,  мемлекеттің  жаңа  империялық
мән-міндеттерін  анықтауға,  оларды  барынша  дәріптеуге  бағытталып
жатты. Ұлттық мемлекеттер тарихын зерттеу орнына Ресей мемлекеті мен
Еуропалық  мемлекеттердің  тарихына  терең  мән  беріліп,  олардың  көне
заманнан  бергі  «ерекшеліктеріне»  деген  қызығушылық  басым  бағытқа
ие  бола  түсті.  Нәтижесінде,  20-шы  ғасырдың  басында  жаңа  форматқа  ие
болған ұлттық мемлекеттер үшін «кеңестік қатынастардың арқасында ғана
өмір сүру құқына ие болған мемлекеттер» деген концептуалды көзқарасты
«жаңа халықтар одағы» субъектілері санасына барынша жеткізу кеңестік
тарихнаманың негізгі міндетіне айналған.
Қазақ зиялылары ұлт намысын қорғауға тұрарлық әрекеттердің немен
тынарын сезбеді емес. Десек те «инемен құдық қазумен жүргендей» олар,
ғылым қойнауынан өз халқының тарихына байланысты енді ғана қолдары
жете бастаған деректерден оңайлықпен айрылғылары келмеді. Оны жоғарғы
жақ байқамады емес. 60-70-ші жылдары Қазақстан Компартиясы Мәдениет
бөлімінің меңгерушісі М. Есеналиев «Штрихи к портретам» деген еңбегінде
Коммунистік  партияның  төңірегінде  «біріккен  кеңес  халқы»  ғана  ХХІ
ғасырға лайықты ұлт деген «кеңестік аксиомасынан» аулақ болғандар болды.
Алайда, олар идеологияның ресми түрде қабылданған түріне ашықтан-ашық
қарсы келіп жатпаса да, сол кездері өздерінің тікелей араласуымен ашылған
ғылыми жаңалықтар негізінде халықтың тарихи сана сезіміне қатты әсер
етіп жатты деген ойлар айтады.
Есенберлиннің  уақыты  бір-біріне  қарама-қарсы  екі  көзқарасқа  сай
келген  уақыт.  Біріншісі,  ұлттық  мемлекеттердің  жаңа  әлпетте  көрініс
таба алуына байланысты тарихқа деген қызығушылығының артуы болса,

120
екіншісі, осыны көре отыра кейбір ғалымдардың (А. Тойнби) теорияларына
сәйкес  ұлттардың  тарихтағы  алатын  орнына  барлығына  бірдей  лайықты
баға  берілмей,  керісінше  тіпті,  оларды  жоққа  шығару,  соның  ішінде,
мысалы,  көшпенділерде  тарих  болған  жоқ  деген  ой.  Осы  жағдайларда
Есенберлиннің бір кейіпкерінің: «Менің тыныш та, берекеге толы күндерім
осылайша аяқталды. Менің кішкентай ғана кемем үлкен дауылға тап болды»
деп толғануының себептері жоқ емес.
Бос жатқан қу дала. Бұл жерде адам мекендеп, өмір сүруіне, қоғамдық
қатынастарға баруға ешқандай мүмкіндіктер болмаған деп жатқан аймақта
табылып жатқан сақ қорғандары, «Алтын адам», алтын диадема. Қазақстан
жеріндегі  көне  адамдардың  шеберлігі,нәтижесінде,  қазіргі  адамдардың
қолынан  келе  бермейтін  іскерліктің,  нәзіктіліктің  арқасында  алтыннан
құйылған  жануарлар  бейнелерінің  заттар  бетінде  өрнектелуі.  Ғалым
ретінде  оны  көңілі  қаламай  жатса  да,  І.Есенберлиннің  ойына  осы  жерде
Л.Фейхтвангердің бір керемет сөздері келе берген: «Егер де жазушы өткенге
назар аударатын болса, оған ол тек өзінің бүгінгіге қатынастылығын білдіру
үшін ғана барып отырады». Өткен тарихта Есенберлиннің түсінігі бойынша
бір кезең бар. Ол кіші мемлекеттер мен үлкен мемлекеттердің арасындағы
қатынастардың  қалыптасуы.  Бір  мемлекеттің  екінші  мемлекетке  деген
үстемдігі.  Ғалымдар,  одан  қалды  мемлекет  басшыларының  арқасында
жүргізіліп  отырған  саясаттың  барысында  ғана  жоғарыдағы  айтылып
отырған  қарама-қайшылық  туындайды.  Себебі,  қандай  да  болмасын
мемлекеттік  қатынастарда  мемлекеттік  қызығушылық  бар.  Соныменен
қатар өзіндік қызығушылық мемлекеттің саясатын іске асыру тапсырылған
мәдениеті төмен адамдарға да тән (олар көпестер, саяхатшылар, елшілер
т.т.). Оларды отаршылдар жаулап алған елдердің не тарихы, не мәдениеті,
не салт-дәстүрлері еш қызықтырмайды».
Ілияс  Есенберлинді  үнемі  толғандырып  жүрген  мәселелердің  де  бірі
осы.  Кеңес  үкіметінің  саяси-экономикалық  бағыттағы  іс-шараларының
көптеген солақай жақтарын байқап қалған жазушы, әрине, Кеңес үкіметінің
саясатын  жоққа  шығарудан  алшақ.  Алайда,  кеңестік  ұлы  дүбірдің
нәтижесінде  ғасырлар  бойы  тыныштықта    жатқан  Ұлы  Далаға  кенеттен
келіп жеткен өзгерістердің себеп-салдарлары кеңінен ойландырып отырған
Есенберлинді.
Өкінішке орай Ілияс Есенберлиннің астарлы ойын кезіндегі оқырман
байқамаған сияқты. Әлде біз қателесіп отырмыз ба? Олай дейтініміз, Ілияс
Есенберлиннің  шығармалары  жарық  көргеннен  кейін  араға  он  жылдан
сәл  асатын  уақыт  салып,  қазақ  қоғамы  өзгере  бастады.  Әлеуметтік-
экономикалық саланы, саяси процестерді реттеуге байланысты жоғарыдан

121
келіп  жатқан  ұсыныстарды  жалаң  ұрандармен  қабылдаудың  орнына
қоғамдық  тұрғыдан  реттелген  өзгерістерді  енгізу  қажеттіліктері  туралы
ойлар  тар  аудиториялардың  көлемінен  шығып,  көпшіліктің  қолдауын
табатындай шаралармен ұштасып жатты. 1986 жылғы Желтоқсан қозғалысы
есіктің жақтауына тірелсе, оның алғашқы хабары 1979 жылы Целиноград
қаласында қоңырау шалып та тұрған болатын.
Кеңестік тарихнамада Қазақстан сияқты басқа да одақтас мемлекеттерде
байқала  бастаған  наразылықтарға  әрқашанда  ұлтшылдық  тұрғыдан
байқалған  көріністер  ретінде  сипатталып,  жалпы  кеңестік  қоғамға  қарсы
бағытталған  әрекеттер  түрінде  көрсетіліп  келді.  Негізінде  олардың  арғы
жағында  егемендіктен  айрыла  бастаған  ұлттар  проблемасы,  тәуелсіздікті
аңсаған  көпшілік  тұрғанын  кеңестік-коммунистік  басшылар  байқағысы
келмеді.
Жер үсті болсын, жер асты болсын байлыққа толы көне қазақ жері осы
жерде  ғасырлар  бойы  мекендеп  келе  жатқан  халық  түгіл,  сол  байлықты
жөнімен пайдалана алған уақытта басқа да көптеген ұлттардың әлеуметтік-
экономикалық  тұрғыдан  жасарып  шыға  келетініне  күмән  болмауға
тиіс.  Міне,  осы  тұрғыдан  мәселе  қойып  келген  Ілияс  Есенберлин  өзінің
шығармаларында қазіргі еураазиялық тұрғыдан көтеріліп жүрген көптеген
мәселелердің алдын алып отырған. «Маңғыстау майданы» романында «жер
де адам тәрізді, сырты қандай сұраңсыз болмасын, кейде ішінде ғажайып
асыл қасиет – байлық жатады. Тек адамның да жердің де сол сырын аша
біл» - дей келе [9] жазушы Қазақ елінің маңдайына біткен байлықтың бірі –
мұнай мәселесіне тоқталады. Соның ішінде Ембі мұнайлы аймақтың Баку,
Грозныйлармен қатар кеңестік төңкерістерден бұрын ашылғаны, соғыстан
бұрын жұмыс істеп келген Доссор, Қосшағыл, Байшонас, Ескене, Құлсары,
Сағыз  кәсіпшіліктеріне,  соғыстан  кейін  Қаратон,  Тереңөзек,  Мұнайлы,
Қошқар,  Құрсақ  кәсіпшіліктерінің  қосылғанын  сөзге  тірек  ете  келе,  бұл
жерлерде еңбек етіп жатқан жұмысшылардың басым көпшілігі Маңғыстау,
Ембі, Гурьев қазақтары екенін айтады.
Дей  отыра,  жазушы  Ілияс  Есенберлиннің  осы  бір  күрделі  мәселенің
тарихына тоқталуы қызықтырарлық. 1958 жылдың наурыз айында Маңғыстау
барлау  тресінде  жұмыс  істеп  жүрген  мамандарды  форт  Шевченконың
қалалық  партия  комитетінің  бірінші  хатшысы  шақыртып  алып,  зерттеу
жұмыстарының  аяқталмағанына  қарамай,  бұл  жерге  үлкен  өндірістің
басталатынын,  осыған  орай  бұл  жерге  үкімет  ұйғарымымен  жұмысшы,
мұнай  мамандары  келетіндігі,  жеткізілген  техниканың  қарап  тұрмауы
туралы бір айдың ішінде оларды жұмысқа тарту керек екендігін бұйырады.
Бірақ бұл жарлыққа неге үзілді-кесілді өктем берілді? Маңғыстауда мұнай

122
бар дегенді кім айтқан? Кім зерттеген?
Каспий жағасындағы түбекке ең бірінші көңіл бөлген орыс императоры
Бірінші  Петр  болатын.  Әрине,  ол  Маңғыстаудың  жер  байлығын  ашамын
деп ойламаған. 1713 жылы оған келіп түскен мәліметтерге сай бір кездері
Амудария өзені Шағам шығанағы арқылы Каспий теңізіне келіп қосылатын.
Өзбектер болса Жарақай деген жерде бөгет салып, өзеннің арнасын бұрған.
Сол  себепті  Амудария  Арал  теңізіне  құйылатын  болған.  Ресей  патшасы
болса бұл уақытта Үндістанмен тікелей қарым-қатынас жасауды армандап
жүрген.
1722 жылы Кіші жүз ханы Әбілхайырмен кездесіп келген Ресей елшісі
А. Тевкелев төмендегіні жазған: «Персияға жасаған жорықтан кейін Ұлы
Петр  Ресей  империясына  өте  қажетті  бір  ойды  іске  асырмақ  болды.  Ол
дегеніміз осы уақытқа дейін көнеден белгілі болып келгенімен, алайда олар
туралы мәлімет жоқтың қасы Қырғыз-Қайсақ ордасын Ресей бодандығына
айналдыру  болатын.  Сол  жорықтарда  жүргенде-ақ  Ұлы  Петр  өзінің
төңірегіндегілерге  ол  орда  туралы  мынадай  ойды  білдірген:  ол  Қырғыз-
Қайсақтағы дала тұрғындары жеңілтек болып көрінгенімен, тек осы Орда
ғана басқа да көптеген азиялық елдерге апаратын қақпа мен оның кілті болып
саналады. Міне тек осыған орай ғана бұл Орда Ресейдің протекциясында
болуы қажет» [10, 31Б.]. Осы мақсатына жету үшін Ресей империясы жан
аямай  тың  әрекеттерге  барып  жатты.  Амударияны  бұрынғы  арнасына
қайтарып әкеле қалған жағдайда, Хиуаға дейін құмды даланы кешпей, сумен
жеңіл екенін түсінген Бірінші Петр, гвардия капитаны Александар Бекович
Черкасскийге берген жарлығында: «Амудария өзенінің құйған жеріне мың
адамдық бекініс тұрғызу керек... Елші болып Хиуа ханына бар. Жолың сол
өзеннің бойы болсын, ағысына және салынған бөгетке ықыласыңды сала
қарай жүр. Ыңғайы келетіндей күн туса өзенді бұрынғы арнасына түсіріп,
Арал теңізіне құятын жолын бекіту керек», - деп жазған дегенді айтушы
І. Есенберлин [10, 27-28ББ].
А.Черкасскийге келетін болсақ, ол бұл жерлерге екі рет келген (1715-
1717 жж). Алғашқы сапарында Еділ өзенімен жүзіп келіп, Каспий теңізінің
шығыс  тұсындағы  Бозащы  түбегін,  Түпқараған  қолтығын,  Құм  мүйісін
картаға түсірген. Ақырында хиуалықтардың қолынан қаза тапқан.
Ресейді  қызықтырғаны  қазақ  жерінің  байлығы,  арманы  –  қандай  да
болмасын амалын тауып, сол байлыққа ие болу. Империялық мемлекеттік
басты мақсаты жаугершілік саясат екенін сол уақыттары алдыңғы қатарлы
Ресей азаматтары да мойындаған. ХІХ ғасырды 60-70-ші жылдары Ресей
отарлаушыларымен бірге Орта Азия мен Қазақстанда орыс суретшісі В.В.
Верещагин  де  болған.  Оның  қыл-қаламынан  шыққан  «Соғыс  апофеозы»,

123
«Шипкадағы  тыныштық»  (триптих),  «Жеңгендер»,  «Жеңілгендер»  атты
суреттері  адамды  толғандырмай  қоймайды.  Десек  те,  орыс  суретшісіне
өте қатты әсер еткені ел ішінде кеңінен тараған Ақсақ Темір туралы аңыз
болса керек. Халықтың айтуынша әскерлерді жорыққа аттандырар алдында
ұлы қолбасшы оларға қолдарына тас алып, оны бір жерге үйдіретін сияқты.
Жорықтан  оралған  әскерлер  енді  ол  тастарды  қайтадан  таратып  алуға
тиіс.  Әрине,  көптеген  тастар  үйілген  қалпында  қалып  қояды.  Олардың
иелері  –  жаугершілік  жорықтардан  қайтып  оралмағандар.  Осыған  қарап
Ақсақ Темір қатты күйзеліске түсіп, қайғырады екен-мыс. Осы аңыз В.В.
Верещагинге  қатты  әсер  етсе  керек:  соншама  адамдардың  өмірін  жоқ
қылған соғыстар кім үшін керек; не үшін адамдар бірін-бірі өлтіреді?! Осы
сұрақтарды орыс суретшісі өзінің картиналары арқылы адамдарға, әсіресе
мемлекет билеушілеріне жеткізуге әрекет жасаған: мидай дала, төңіректе
тек қурап қалған ағаштардан басқа көгерген зат жоқ. Аспанда ұшып жүрген
құзғындар. Ортада – адамдардың тау болып үйілген бас сүйектері... («Соғыс
апофеозы»).
Ресей  мемлекеті  болса  жоғарыды  аталған  жорықтардан  өз  үлесін  ала
білді. 1820 жылы аймақтың жағрапиялық, әскери-соғыстық қолайлылығын
толығырақ білуге құрамында Г.С. Карелин, Э.И. Эйхвальд, Н.А. Северцев,
Н.Н.  Ломакин  тәрізді  оқымыстылары  бар  Ф.Ф.Берга  басқарған  арнаулы
экспедицияның ұсынысы бойынша Түпқараған қолтығында бірінші орыс
әскери бекінісі – форт Шевченко салынған болатын. Маңғыстау мұнайына
назар  аудара  отырып,  І.Есенберлин  (өзі  де  байқамаған  болар)  үлкен  бір
әңгіменің үстінен шығып отыр. Ол – патшалық заманда болсын, кеңестік
жүйеде  болсын  ұзаққа  баратын  кімнің-кім  екені,  яғни,  орыстар  болмаса
қазақтар  кім  бола  алады  екен  деген  таластың  басы.  Кейін  барып  әйгілі
географ  Николай  Иванович  Андросов  Маңғыстаудың    жағрапиялық
картасын, И.В. Мушкетов Каспийдің арғы бетінің картасын жасаса, тек 1910
жылы  М.В.Баяурнас  «Қарзатас»  деген  жерде  алғашқылардың  бірі  болып
мұнай барын байқаған. Бұдан кейін барып В.В. Мокринский және басқа да
ғалымдар Маңғыстаудың табиғи жаратылысының Қырымның, Кавказдың,
Жерорта теңізінің табиғи жаратылыстарына ұқсастығын дәлелдеген.
Жер байлығы осылайша анықталған қазақ даласын қолынан шығаруға
Кеңес  Одағы  басшылары  да  асықпады.  Бір  кездері  ауыл  шаруашылығын
социалистік  жолға  түсіреміз  деп  аптыққан  үкімет  қазақ  даласына  бөтен
адамдарды  қаптата  бастаса,  миллиондаған  адамдардың  қазақ  даласына
«кеңестік  қоныс  аударуы»  жер  байлығы  –  мұнайды  тек  қазақтардың
үлесіне қалдырмаудың, оларға егеменділікті сездірмеудің бір жолы екенін
Есенберлин де сезе бастағандай:

124
Көлде өскен қоңыр қаз
Шөл қадірін білмейді.
Шөлге үйренген дуадақ
Көлге апарып қамасаң
Шөлін бір аңсап шөлдейді
«Көшпенділер»  романында  бұл  ой  Бұқар  жырау  мен  Абылай  хан
арасындағы  диалог  арқылы,  біздің  ойымызша,  өте  шебер  берілген.
Жырауға  ханның  біршама  әрекеттері  ұнамайды,  көңілінен  шықпайды,
қатты  алаңдатады.  Әсіресе,  ұнамай  тұрғаны  «қанмен  желімдеп  құрған
хандықтың» кейіннен ыдырап кету қаупі.
«Екеуі тағы біраз уақыт үндемей қалды. Абылай бір мезет қарап тұрды
да, тағы да Бұқар жыраудың қасына келді.
- Сен айтқан пәлсапаларды емес, басқа жәйттерді ойлаудамын, - деді ол
бір түрлі қажыған кейіппен, - қиянат пен әділдік, зұлымдық пен жақсылық.
Бұның бәрі мен бастаған іс емес... Ойға қалдырған басқа дүние. Хандық
берік емес дедің – бұл сөзің шындық. Бірақ менің хандығымның осалдығы
қанмен желімделгенінен емес..
- Сонда неде?» [11. 416-417 ББ.].
Бұл жерде Абылай өзінің орыс мемлекетіне байланысты ұстаған саяса-
тын  өзіндік  бір  тұрғыдан  түсіндіруге  тырысуда.  Оның  ойына  шығыстық
бағыттан  гөрі,  ресейлік  бағытты  ұстау  тиімді.  Иә,  Шыңғысхан  құрған
империя  бір  кезде  өте  күшті  болды.  Бұны  Абылай  да  мойындап  отыр.
Империя  күйреді.  Келмеске  кетті.  Ендігі  жерде  халықтар  қатал  тәртіпке
негізделген  жаңа  мемлекеттер  құруда.  Олар  қалаларды  күшейтуде.
Отырықшылыққа көшуде. Қалаларды салу өзгешеліктері шығыстан ерекше.
Тіпті  көшелерінің  арасына  дейін  өлшеп  қойғандай.  Абылайдың  ойынша
«Міне, бұл елдердің күштілігі қайда жатыр. Болашақтары да осында. Төрт
тағандап, жерге жабысып қалған».
«Орыс қалаларынан неге көзіңді алалмайтындығыңды енді түсіндім», -
деді Бұқар жырау. Оның көзқарасында әрі таңырқағандық, әрі қобалжыған-
дық бар еді.
Бұқар  жырау  мен  Абылайдың  бұл  диалогында  алғашқыда  үстемдік
Абылай  жағында  болып  көрінетіні  сөзсіз.  Бірақ,  бұл  жеңіс  ұзаққа
бармағандай.  Екі  мемлекеттің  ара-қатынастарының  Ресей  мемлекетінің
пайдасына  шешіліп  бара  жатқанын  Абылайдың  өзі  де  байқаған  сияқты.
Жазушы  Ілияс  Есенберлин  оны  өзінің  бір  кездегі  келтірген  дәлелдерінің
өмірде нақты орын таба алмағанына да қатты қиналған хан ретінде көрсетуге
әрекет жасаған.

125
Трилогияда ол былай сипат алады: «... Сондай күндердің бірінде Бұқар
жырау  Бурабай  көлінің  жағасында  «Абылай  алаңы»  атанған  жердегі  хан
Ордасына  келді.  Жыраудың  Абылайды  білгеніне  жарты  ғасырдан  асып
кеткенді.  Жүзге  келген  жырау  осы  жерде  әбден  әбігерге  түскен  ханды
кездестіріп  отыр.  Абылай  да  жырауды  тағатсыздана  күтіп  отырғандай.
Жолда жаман адамдардың қолына түсіп қалған жоқ па екен деген де ойда
болған. Жаман деп отырғаны, сырттан келген бөтен адамдардың, олардың
ықпалына ере бастаған өз жұрты...
- Япырмай, жеттіңіз бе, жырауым? – деді Абылай, аттан түсіп жатқан
Бұқарды көріп, - жолыңызда, әйтеуір, ешкім кедергі болған жоқ па?..
- Қазір жол бойы толған адам ғой, - деді жырау ойын ашып айтпай.
- Иә, қазір жол бойында тонаушы көп. Жұрт бұзылды ғой!
Бұқар жырау тағы бір ой тастады.
- Қартайғанда дүние біткеннің бәрі жаман көрінетін әдеті.
- Жоқ, одан емес! – деді Абылай.
Сөзімді  ешкім  тыңдап  тұрған  жоқ  па,  дегендей,  Абылай  жан-жағына
қарады.
Мен бұл арада отырсам, мына жұрт хан етіп қалдырмайды!
Бұқар жырау жағдайды енді түсінді.
- Орыс қалаларындай қала салдырам деген өзің емес пе едің..
- Қарғыс атсын мұндай қалаларды! – деді Абылай қолын сермеп. – Бұл
қалаларды мен тек губернатор, жандаралдар ғана билейді деп ойлайтынмын.
Астанасында  қатын  патшаның  тұратынын  да  білетінмін.  Түбі  олармен
тіл  табысатынмын  деп  ойлайтынмын.  Бірақ  менің  ойлағанымдай  болмай
шықты.  Бұл  қалаларда  бастықтарына  бағынғысы  келмейтін  бүлікшілер
тұрады екен. Келімсектерден үлгі алған құл-құтан, малшы-жалшы, кедей
тобыр індет келгендей әбден бүлініп барады [12. 421 Б.].
Қазақстан мен Ресей қатынастары Есенберлиннің тек «Көшпенділеріне»
ғана тән көрініс емес. Оның қай шығармасын алып қарасаңыз да бұл проблема
негізгі орында тұрып, осыған орай автор өзінің ойын білдіріп отырады.Бір
қарағанда, Қазақ мемлекетінің Ресей мемлекетіне жақындасуының негізгі
себептері неде, одан әрі кетті жақындасудың тарихта болғандай түрі қажет
пе еді – деген сұрақтың туындауы. 1990 жылы қайта жарық көрген «Қатерлі
өткел»  кітабында:  «Осы  орыстарға  бізден  не  керек....»  -  деп  отырса,  бұл
мәселе «Мұхиттан өткен қайық» романында да орын алған. Екі мемлекет
арасындағы  қатынастар  мәселесіне  Есенберлин  басқа  ракурста  көз
салғанымен, ой түйіні біреу: кеңестік замандағы партияның жүргізіп отырған
саясатының ХІХ ғ. жүргізілген самодержавиялық саясаттан айырмашылы
аз.  Екі  кезеңге  байланысты  бір  ортақшылдық:  қазақ  өз  жеріне  ие  болып,

126
қожалық жасай алмай отыр. Тек айырмашылық мынада. Бір кездегі Ресей
үкіметінің саясатында империялық амбиция басым болса, ендігі, кеңестік
заманда  бұл  қағида  «халық  шаруашылығын  жабыла  реттеу  қағидасына
сәйкес» біржақты, волюнтаристік жолмен шешіліп отыр[13. 96-97 ББ].
Кезінде «Қазақстанның Ресейге өз еркімен қосылғанын» прогрессивті
тұрғыдан  түсінбегендігі  үшін  сыншылар  қаламы  ұшына  ілініп,  кеңестік
идеологтардың  қатаң  қарауына  іліккен  І.  Есенберлинді,  әрине,  осы
эпизодтың негізінде орыс-қазақ қатынастарын түсінбедің деп кінәлау дұрыс
та  болмас.  Олай  болатын  себебі,  жазушы  екі  ұлттың  мәдени  тұрғыдан
жақындасуын  дәріптеуші,  экономикалық  қажеттілігі  бар  мәселелерді
әрқашанда насихаттаушы.
Десек те, бұл жерде екі мемлекеттің ара-қатынастарында тым тереңдеп
бара  жатқан  проблеманы  айтпай  қалуды  жазушы  өзінің  адамгершілігіне
жатқыза  алмаған.  Және  де  оны  түсіндіруде  де  тағы  да  тарихқа  шолу
жасайды. «Қатерлі өткел» романында «адасқан ақын» - Ақанның айтуынша
«қазақ деген жас бала тәрізді бір ақ көңіл, сенімпаз ел. Кім басына жұмақ
орнатамын десе, соның қолында ноқталанған құлын. Большевиктер оның
сол қасиетін мол пайдалана білгені кәміл» [14, 9 б.].
Міне,  «үнінен  үлкен  бір  өкініштің  сазы  естілген»  ақын  «көкірегін
бұлқан-талқан еткен ашуын баса алмай ерсілі-қарсылы жүре бастады. ...Су
тартылғанда,  шағын  шалшықтың  арасында  қалып,  қайтсем  де  айдынға
жетемін деп астан-кестен болып тулаған шортанға ұқсайды. Қанша туласа
да,  суды  лайлағаннан  басқа  қолынан  келер  дәрмені  жоқ.  Бірақ  сол  ауды
лайлаудың  өзі  де  оған  көңілін  толықтыратын  шешім  тәрізді...»  [15,  9-10
бб.].
Ақыры ақын өмірімен қоштасқан. Оны әзірше түсінбей тұрғандардың
бірі  –  жас  ақын  Бүркітке  «...көңіл  дүниесінің  астан-кестенін  шығарды.
Бұзып-жарып  өте  алмайтын  жарға  әкеліп  тіреді.  Ақынның  бар  жазығы
халқын  сүйгені  деп  түсінген  жасқа  оның    ажалы  бір  жан  түршігерлік
әділетсіздікке айналды... сондықтан ол бұдан әрі бұлғалақтамай, біржолата
ақын жағына шықты ...» [16, 24 б.].
Ал,  өмір  көрсеткендей,  Ақан  ақын  секілділердің  ұлты  үшін
шырылдауының жөні бар екен!
Бұған  дейін  де  «талай  әділетті»  шешім  қабылдап  үйренген  орталық
үшін, енді келіп «бос жатқан жер деген» сылтаумен «отызыншы жылдарға
дейін  қу  дала  болған  бұл  жерлерді  Қазақстан  коммунистері  Жамбыл,
Шымкент,  Қызылорда  облыстарының  бірталай  аудандарын  зорлағандай
етіп  осы  араға  көшіргені»,  сол  қазақтардың  «маңдай  терін  сорғалатып
жүріп, кешегі су жетпей қаңсып жатқан өңірді мақталы және малды өлкеге

127
айналдырғаны»  есепке  алынбай,  «қиын  кездерде  емес,  қолы  мұртына
жеткен  кездерінде  «сендер  енді  көрші  республикаға  қараңдар»  деудің
соңында өздерінше жасалған экономикалық есеп жатқан болса, бірте-бірте
бұл  аудандардың  шаруашылықтарына  да,  жұрттың  сана  сезіміне  де,  тіл,
әдет-ғұрпына  да  өзгерістер  енетіні  космополиттік  ойдағы  басшылардың
санасына кіріп те жатпады. Маркстік-лениндік идеяға соншалықты берілген
олар үшін, қарсыластардың тіпті, кейде сол Лениннің өз қолынан шыққан
«Ұлт  мәселелері  жөніндегі  сын  мақалаларындағы»  негізгі  ойлардың  бірі
–  «жергілікті  ұлттың  құрамы  экономикалық  факторлардың  ең  елеулісі»
дегенімен,  қазақ  коммунистерінің  Г.В.  Плехановтың  «Қандай  қоғам
болмасын, өзіне тән, ерекше тарих орталығында өмір сүреді. Ол орталық
шындығында  көбіне,  өзге  халықты  қоршаған  орталыққа  ұқсас  келуі  де
мүмкін. Бірақ еш уақытта да өз орталығындай дәлме-дәл ұқсас болмайды»
деп айтқанынан өздеріне тірек іздеулерімен еш келіспей жатты.
Иә, насихат пен дәріптеудің ең оңай жолы – оның катехизистік жолын
таңдап үлгерген жаңа басшылармен күресу әбден қиындап бара жатқанын
түсінген Есенберлиннің енді «ойға толы қайығын мұхит бетіне шығарып,
жаңа жағалауды іздеуден» басқа амал қалмаған секілді.
Орыстың ұлы сыншысы Белинскийдің «Бұғып жатып кіжіну патриоттық
емес»  деген  сөздерін  өмірлік  кредоға  айналдырған  Есенберлин  үшін
басқаларға да негізгі идеал - ешқашанда бұғып көрмеген, бір кездері өзінің
бабаларынан  мұра  болып  қалған    жері  үшін  «Шыңғысхан,  Ақсақ  Темір,
Шейбани ұрпақтарымен, Қытай, Жоңғар, қала берді Иран басшыларымен
соғысып,  көшпелі  ел  бола  тұра,  қалалар  салған,  өздерінің  дамыған  мал
шаруашылығына  жібек  пен  мақтаны,  малын  сататын  базарларды  керек
еткен, бар игілікті арманын болашақта қорғап қалатын, темірдей берік адам
тәрбиелеу үшін, мектептер ашып, балалар оқытқан, халық батыр ұлдарын
есіне ұстасын деп бабалары Қожа Ахмет Яссауи мешіті тәрізді салауатты
жерлеріне пантеон орнатқан, қалаларын қорғау үшін қамалдар тұрғызған»
[17. 96-97 ББ.] қазақ халқы болуға тиісті еді.
«Республикаға белгілі үстем сөз шебері, аса көрнекті қазақ жазушысы
Ілияс Есенберлинді таныстырудың қажеттілігі де жоқ, - деп бастайды сөзін
С. Құттықадамов «Мұхитты ақыры жүзіп өте алмай кеткен қайық», - атты
мақаласында, «өзінің романдарымен ол біздің тоқырап қалған көңілімізді
қобалжытып,  ұйқы  басқан  көздерімізді  ашты.  «Әй,  құлақ  салсаңдаршы!
Сендер тексіз пигмейлер емессіңдер, сендерде батырлар да, зұлымдар да,
өз билеушілерің мен плебейлерің де, даңқты жеңістерің мен жауларыңнан
жеңілген  кездерің  де  болған.  Бұл  көне  жерде  бір  уақыттары  Шекспирдің
құмарлығы  бұрқылдап  жатқан  –  бір  сөзбен  айтқанда,  сендерде  ешкімнің

128
тарихынан кем емес тарихтарың бар. Оянсаңдаршы, ендеше. Тарихтарыңның
жібін одан да әрі иірсеңдерші» деп айқай салғандай болып, империялық-
идеологиялық қоқым басқан құлақтарымызды тазалай бастады.
Енді, міне, орталық басылымдар ыңқылдары басылып, қолына қалам
ұстай білетіндердің барлығысы көкіректерін тоқпақтап, өздерінің Жүйемен
қалай  күрескендерін  дәлелдеп  жатқан  уақыт  артта  қалғанда,  о  дүниелік
болып  кеткен  ұлылардың  оқушылары,  бас  иерлері,  кешегі  көршілері,
кездейсоқ  таныстары  тек  олардан  басқалар    ғана  олар  табынған  адамды
қудалап жатты деп ыңырсыну тоқталған кезде біздің республикада зардап
шеккен таланттардан еш болмаған дегендей инабатты тыныштық орнағандай
болды».
Сол кезде сахнаға гүр етіп шыққан Ілияс Есенберлин болса, оның Кеңес
Одағы  коммунистер  партиясы  Орталық  Комитетінің  Бас  хатшысы  Л.И.
Брежневтің  31  қазан  1974  жылы,  екіншісі  –  Д.А.  Қонаевтың,  сол  сияқты
1978  жылдың  19  қазанында  тағы  да  Д.А.  Қонавтың    аттарына  жазылған
хаттары көктемгі сеңдей болып көрініп жатты [18].
 

жүктеу/скачать 16,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: