Тарих 125 сұрақ Эф-22-5к1


Қазақ қоғамында батырлар мен билер ықпалының өсуі



Pdf көрінісі
бет39/103
Дата02.06.2023
өлшемі1,52 Mb.
#97946
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   103
Байланысты:
Тарих 125 с ра Эф-22-5к1

43. Қазақ қоғамында батырлар мен билер ықпалының өсуі. 
Қазақ қоғамында батырлар мен билердің маңызды рөл атқара бастаған кезеңі VIII-IX 
ғасырлардағы қазіргі Қазақстан аумағында көшпелі қоғамдардың қалыптасуымен 
байланысты. Бұл кезеңде көшпелі тайпалар конфедерацияларға біріге бастады, ал 
кейбіреулері мемлекеттік құрылымдар құра бастады. Бұл мемлекеттерде ханзадалар мен 
батырлар маңызды рөл атқарды.
Қазақ қоғамында ханзадалар мен батырлар шаруашылық саласында да маңызды
рөл атқарды. Олар сауданы және қоғамдағы байлықты бөлуді бақылап отырды. 
Богатырьлар, әдетте, әскери қызметі мен олжасының арқасында қарапайым адамдарға 
қарағанда бай болды.
Уақыт өте келе Қазақстанда саяси, экономикалық және әлеуметтік салаларда өзгерістер 
орын алып, ханзадалар мен батырлар рөлінің өзгеруіне әкелді. Олардың кейбіреулері 
ақсүйектерге айналып, ең жоғары саяси қызметтерді атқара бастады. Қазіргі таңда қазақ 
қоғамында батырлар мен хандардың салт-дәстүрі мен өмір жолы тарихи мұра, мәдени 
байлық ретінде жалғасын табуда.
44. Тәуке хан тұсындағы ішкі және сыртқы саяси жағдай. 
Ішкі саясаты
Болашақ ханның саясатқа араласуы 1650 немесе 1651 жылға сәйкес келеді.
Жәңгір ханның Қашғар билеушісі Абдаллах ханға жіберілген елшіліктің құрамында болған. 
Әкесінің өлімінен кейін Кіші жүз рубасыларының басым бөлігінің қолдауына ие болды. Хан 
тағына отырған соң Қазақ Ордасының ішкі және сыртқы саяси жағдайын күшейтуге көңіл 
бөлді. Ішкі саясаттағы реформаларының бір көрінісі -
сан жағынан кішігірім жеті руды біріктіріп, жаңа жетіру рулық одағын және Орта жүздің 
құрамындағы уақтар мен керейлерден біріккен уақ-керей тайпасын құруы. Сонымен қатар 
қазақ халқы арасында бұрыннан қолданылып келген ру-тайпалардың ұрандары мен 
таңбаларын қайта анықтап белгілеген.
Ұйымдастырушылық қабілетке ие болған Тәуке хан XVII ғасырдың 70-ші жылдарына қарай 
қазақ даласындағы алауыздықтар пен тартыстарды тоқтатып, көршілес жоңғар 
тайпаларына қарсы сәтті жорықтар жүргізген. Сыртқы жауымен болған ұрыстарда жеңіске 
жеткен Тәукенің айналасында көптеген қазақ рубасылары топтаса бастайды. Шамамен, 
1672 жылға дейін қазақ даласындағы ең беделді хандардың, сұлтандардың, 
рубасыларының шешімімен хан тағына отырды. Ханның мөріне сәйкес ол қол астындағы 
көшпенді халықтан «баһадүр» және «қазы» титулдарына ие болған. Кейбір жазба деректер 
бойынша XVII ғасырдың 50-ші немесе 60-шы жылдары шайқас кезінде екі аяғы ауыр 
жараланып, мүгедек болып қалған. Сондықтан қала ішінде не ат үстінде, не арнайы 
жылжымалы төсеніш көмегімен қозғалып отырды.
1672 жылы қазақ ханына ойраттардың жаңа билеушісі Қалдан-Бошоқты
ханның қудалауынан қашуға мәжбүр болған дербет тайшысы Даян-Омбоның ұлы Малай 
тайшы мен хошоуыт тайшысы Абылайдың ұлы Цаган пана іздеуге келген. Цаган тайшы 1673 
жылы қазақ жерінде қайтыс болып, оның қол астындағы адамдары Тәуке ханға қызмет ете 
бастады.
Сыртқы саясаты
Тибеттік буддизмнің Орталық Азияға таралуын көздеген
жоңғар билеушісі Қалдан Бошоқты хан 1681-1685
жылдары қазақтарға, қырғыздарға және Әндіжан, Сайрам қалаларының отырықшы 
халықтарына қарсы жеті жорық ұйымдастырған. 1683 жылы орын алған шайқас кезінде 


Тәукенің бір ұлы тұтқынға түсіп, жоңғар билеушісінің шешімімен «буддисттік Ватиканның» 
астанасына жіберілді (туған жеріне 14 жылдан кейін қайта оралды).
1687 жылдың ортасына қарай адам және материалдық шығындардан ес жиған қазақтар өз 
күшін қайта жұмылдырып, 1688 жылы Қалдан әскеріне соққы берді. Жеңістің нәтижесі 
бойынша, алдымен, Ташкент қайтарылды. Ферғананың саяси орталығынан кейін Тәуке 
ханның қол астына қырғыздар мен Түркістанның солтүстігінде мекендеген қарақалпақтар 
өтті.
XVII ғасырдың ортасына қарай Тәуке ханның саяси ықпалы Қазақ Ордасымен
көршілес Сырдарияның орта және төменгі ағыстарында орналасқан сауда және қолөнер 
дамыған қалаларына да тараған (32 қала мен айналасындағы ауылшаруашылық кенттер). 
Ташкент, Сығанақ, Сайрам, Түркістан, Созақ, Аққорған, Қарнақ, Сауран және т.б. 
қалалардың тұрғындары қазақ билеушілеріне жыл сайын тауармен және ақшалай салық, ал 
ауылдық аймақтарда тұратын отырықшы халық жиналған егіннің 1/5 немесе 1/10 бөлігін 
төлейтін.
Ішкі саясаттағы белсендігімен қатар Тәуке хан 1687-1697 жылдары солтүстік көршілерімен 
орын алған қақтығыстар мен қарама-қайшылықтарды реттеуге, сауда-саттықты дамытуға, 
керуен жолдарының қауіпсіздігін қамтамасыз етуге күш салды. 1687-1693 жылдары Тобыл 
қаласына бірнеше елшілік аттанған.
1698 жылы қазақтардың оңтүстік жайылымдары жоңғарлардың жаңа
билеушісі Цеван-Рабданның шабуылына ұшырады. Бұл екі халықтың арасындағы ұзаққа 
созылған соғыстың жаңа кезеңіне алып келді. Тәуке ханның билік басындағы
соңғы 17 жылында бірнеше қазақ-жоңғар соғысы (1698-1703, 1708, 1709-1710, 1712 және 
т.б.) орын алды. Жасына байланысты 1710 жылдан бастап ойраттарға қарсы 
ұйымдастырылған жорықтарға қатысқан жоқ. Кейбір деректерге сәйкес 1715 жылдың 
бірінші жартысында Түркістан қаласында қайтыс болған


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   103




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет