Экспериментталды айнымалық және оны бақылау тәсілі

Экспериментатор А және В құбылыстарының себептік байланысының гипотезасын тексереді. «себептілік»ұғымы ғылымда ең күрделі түсінік болып табылады. 2 көріністің арасындағы себептік байланыстың бірнеше эмпирикалық белгілері бар:

1 белгі: Себептің бөлінуі немесе зерттеудің сол уақытта немесе зерттеу себептінің алдын алу болып табылады. Егер зерттеуші эксперимент барысын талдағаннан кейін зерттеу объектісінен ешқандай әсерге ұшырамаған объектілерге қарағанда өзгеруі байқалады.

2 белгі: 2 айнымалылар арасындағы статистикалық байланыс. Тиісі айнымалықтық өзгеруі жиі айнымалықтың өзгерумен жүзеге асуы керек.

Айнымалықтар арасында сызықтық корреляция байқалуы тиіс немесе сызықтық емес корреляция байқалады. Корреляцияның болуы- себепті зерттеу байланыс жүйесін қорытынға жеткіліксіз жағдай, өйткені ол кездейсоқ немесе шартталған 3-ші айнымалылық арқылы болып табылуда болуы мүмкін.

3 белгі: себепті-зерттеу байланысы тіркенеді, егер экспериментталды процедура А және В байланысының түсіндіру мүмкін шығарады, өзге барлық альтенативті себептінің В құбылысының пайда болуын шығарады.

Құбылыс арасындағы себепті байланысының экспериментталды гипотезасы келесі тексерулер арқылы жүзеге асады. Экспериментатор бастанатын себепті модельдейді, ол эксперименттің әсері ретінде көрінеді, ал зерттеу объектісі жағдайдың өзгеруі ол қандай да болмасын өлшеу құралының негізінде тіркеледі. Экспериментталды әсер тәуелсіз айнымалының өзгеруінің себебі. Экспериментатор зерттелушіге түрлі деңгейдегі дыбыстық сигналдар беру арқылы оның психикалық жағдайларын өзгертіп, ол сигналдарды естиді немесе естімейді. Ал бұл түрлі моторлы және вербалды жауаптар арқылы білінеді. (Мысалы, «ия»-«жоқ», «естимін», - « естімеймін»).

Экспериментталды жағдайдың інінкі айнымалығын экспериментатор бақылауы керек. Ішкі айнымалығын арасында:

1. 
   Жанама айнымалылар сенімсіз ақпараттын пайда болуына әкеледі (уақыт факторлары, тапсырмалар факторлары, зерттелушінің жеке тұлғасы).
   
2. 
   Зерттеу мен себеп арасындағы болып табылады зерттейтін қосымша айнымалы . Жеке гипотезаны тексеруде қосымша айнымалының деңгейі шынайы зерттеу деңгейіне сәйкес келуі керек.
   

Зерттеушілер тәуелсіз айнымалының бірнеше түрлерін айырады: сапалы және сандық. Тәуелді айнымалылар арасында базистер сақталады. Тәуелсіз айнымалыға әсер ететін жалғыз тәуелді айнымалы.