104
тұр. Кейбірде әдеби туындыдағы шығарма оқырман санасында дербестікке ие болады.
Осындай тағдыр В.В. Розановтың септесуімен Ф.М. Достоевскийдің соңғы романындағы
эпизодтардың біріндегі Иван Карамазов жазған "Ұлы инквизитор" поэмасының
маңдайына жазылып, әдебиттануда және оқырман санасында дербес туындыға айналып
шыға келді.
Көркем туынды (оның шінде әдеби) біртұтас шығармашылық ойға алудың
(индивидуалды немесе ұжымдық) негізінде өмірге келіп, әлдебір бірлікке (мәндік және
эстетикалық) қол жеткізуге талпынғандықтан, аяқталғындыққа (не болмаса, оған
ұмытылысқа) ие болады. Олар белгілі бір аяқталған шындық болып табылып, ешқандай да
"кейінгі авторлық" өзгерістерге, толықтырулар мен қысқартуларға ұшырамайды. Бірақ та,
автор көзі тірі кезінде бұрын басылған мәтінге қайыра соғып, өңдеп, өзгерте алуы мүмкін.
Осылайша, Л.Н. Толстой 1870-ші жылдары "Соғыс және бейбітшілікке" қайтып оралып,
оның мәтіндегі тарихи-философиялық кейбір ой толғауларын қайта қарап шығуды ойға
алғанымен бұл жоспарын іске асыра алмады [424].
Кейбірде автор өзінің шығармашылық ойға алғанына, көркемдік еркіне толықтай жауап
бермейтін мәтінді жариялап та жібереді. Осылайша, А. С. Пушкин өзінің романы
бойынша "Онегин саяхатының үзінділерін" "оқырман қауым үшін емес, өзіне қатысты
себептерге орай" "шығаруға бел шештім" атап көрсетті[425]. Осыған байланысты
әдебиеттанушылар алдында ұлы пушкиндік туындылар мен оның жариялану принциптері
жайында "Үзінділер" (сондай-ақ, нобайы жұмбақталып сақталған "Оныншы тарау")
өлеңмен жазылған романның ажырағысыз бір буыны ма, әлде баспагерлік ескертпе
ретінде тек ғылыми басылымдарға ғана жариялауға лайық "қосымша тармақтануы" ма
деген күрмеуі қиын мәселе туындады?[426]
Ақыр соңында кейбір туындылар кейде қаламгер тарапынан жүзеге асырылатын бір-
бірінен ерекшеленіп тұратын түрлі жылдардағы авторлық нұсқаларға ие болып келеді.
Бұның айқын мысалы – Андрей Белыйдің "Петербург" романы турасында XX ғ. орыс
әдебиеті тарихында екі түрлі авторлық редакциясы болғандығының фактісі бар. Ақынның
тірі кезінде жарияланбаған лермонтовтық "Демон" поэмасының бірнеше нұсқасы бар
екендігі белгілі. Бұндай да болады, қаламгер өмірінің соңына дейін басты туындысын
(М.А. Булгаков "Шебер мен Маргарита") ақыр соңына жеткізу үшін өңдеп жетілдіруін
жалғастыра береді. Бірқатар даңқты туындылар өздерінің шығармашылық ойға алуларын
ақыр аяғына дейін жеткізе алмай кетті (Н.В. Гогольдің "Өлі жандары", XX ғ. Р.
Музильдің өмірінің басты мұраты болған романы "Қасиетсіз адамы").
Әдеби туынды (өзінің біртұтастығы мен бірлігі бойынша) біртектес жиынтық болып
келмейді. Қайта, ол көп қатпарлы, түрлі қырлары (жақтары, ракурсы, деңгей, аспектілері)
бар дүние. Оның құрамы мен түзілімі кейбірде өте күрделі болып келіп, біз назар
аудартын кейбір ұғымдар мен терминдер арқылы сипатталады.
Достарыңызбен бөлісу: