САБА ТАС YРМАЛАС СӨЙЛЕМДЕР
Сабақтас құрмалас сөйлемдердің танылуындағы проблемалар
С
абақтас құрмалас сөйлемдердің дамуы, қалыптасуы күрделі процестерден өткен. Ол процестер түрліше танылады24. Сабақтас құрмалас сөйлемдерді құруға қатысатын тұлғалар бір ортақ процеспен келгенмен, олардың
құрылысы бір сапада емес.
Сабақтас құрмалас конструкциядағы басыңқы компонент- тің сөйлем ретіндегі сапасы дау туғызбайды. Тануға проблема болған, əлі де болып келе жатқан – бағыңқы компонент.
Басыңқыға бағыңқы болып қатысқан құрылым біреуге сөй- лем дəрежесінде көрінуді, сол қатысып құрылған конструкция сабақтас құрмалас қатарына жатқызылады. Сол құрылым екінші зерттеушіге сөйлем дəрежесіне жетпеген, сондықтан үйірлі сөй- лем мүшесі немесе күрделі сөйлем мүшесі болып танылды. Мұн- дайда ол мүшелер қатысқан құрылым сабақтас құрмалас қата- рына жатпады. Мұндай алалықтың болуына себеп – сабақтас құрмаласқа қатысып, оны құратын бағыңқы компонентке қойы- латын талап, өлшем (критерий) жоқ еді. Бұл жағдай барлық түркі тілдеріне ортақ болатын.
24 Бұл мəселе жөнінде мына еңбектерде зерттелген: Сауранбаев Н.Т. Құрмалас сөйлемдер жəне олардың даму жолдары – СССР Ғылым академиясы Қазақ филиалының хабаршысы, І кітап, 1944; Севортян Э.В. О некоторых вопросах слож- ноподчиненного предложения в тюркских языках. – Исследования по сравнитель- ной грамматике тюркских языков. – М., 1961. – 135-164-б.; Гаджиева Н.З., Сере- бренников Б.А. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков, синтаксис.
– М., 1986.
1956 ж. Алматыда түркі тілдеріндегі етістік түрі (глагольный вид) мен сабақтас құрмалас сөйлем проблемалары туралы координациялық кеңес өтті25. Кеңеске Советтер Одағындағы көрнекті түркі тілдерін зерт- теп жүрген ғалымдар қатысты. Кеңестің жұмысы жемісті болды. Сабақтас құрмалас сөйлемдерді тануға негіз болатын критерийлер шығарылды.
Кеңесте айтылған басты түйін мынадай:
Достарыңызбен бөлісу: |
