Пікір жазғандар: филология ғылымдарының докторы, профессор Д
Сабақтас құрмалас сөйлемдерді, олардың бағыңқы компонентте-
жүктеу/скачать 229,89 Kb.
|
Қазіргі қазақ тліі, құрмалас сөйлемдер жүйесі
| Сабақтас құрмалас сөйлемдерді, олардың бағыңқы компонентте- рін тану сөйлемді тануға байланысты қорытынды теорияға сүйенуге тиіс. Үстірттеу айтылған бұл тұжырымдаманы26 кейін ауқымды етіп Э.В. Севортян былай деп қорытындылады: «Таким образом, решение во- проса о том признавать или не признавать данное словосочетание пред- ложением, возможно лишь на базе общей теории предложения, а не ска-
зуемого»27. Сөйлемді айшықтайтын жалпы теорияға сүйенуге тиіс дегеннен, кон- креттесек, мынандай талаптарды ұстанамыз. Бағыңқы компонент құрамында бастауыш, баяндауышы мүше болуға тиіс. Бастауыш, баяндауыш мүшелердің арасында предикативтік қатынас болу керек (байланыс міндетті емес). Баяндауыш предикативтік сипаты, істі бастауыш мүше атаған затқа, құбылысқа қатысты етіп, актуалды таны- тып көрсетуге тиіс. Жел желпіп, қалың құрақ сыбдырлады. Бағыңқының баяндауышы тек бастауышпен предикативтік қатынасқа түсіп қана қоймай, ол өзі мүше болып тұрған құрылымды басыңқы компо- нентке қатыстырып компоненттер аралық (тактистік) байланысты да қам- тамасыз етеді. Бағыңқы компонент пен басыңқы компоненттің арасына пауза қа- тысып, бөліп тұруға тиіс. Жел желпіп, // қалың құрақ сыбдырлады. Бағыңқы компоненттің баяндауышының құрамына кірген көмекші сөздер лексикалық даралығынан ажырап абстрактыланып баяндауыштық форма құрамына кіруге тиіс. Компонент бағыңқы болып көрініп, оның баяндауыш ретіндегі мүшесінің құрамына лексикалық даралығы жоғалмаған сөз кірсе, ол бағыңқы бола ал- майды. Конструкция сабақтас құрмалас қатарына жатпайды. 25 Бұл кеңестің материалдары мына кітапта жарияланды «Вопросы грамматики тюркских язы- ков. Материалы координационного совещания по проблемам глагольного вида и сложноподчинен- ного предложения в тюркских языках». – А., 1958. 26 Гаджиева Н.З. Критерий выделения придаточных предложений в тюркских языках. – Вопро- сы грамматики тюркских языков. – А., 1958. – 94-б. 27 Севертян Э.В. О некоторых вопросах сложноподчиненного предложения в тюркских языках. – Исследованя по сравнительной грамматике тюркских языков, ІІІ синтаксис. – М., 1961. – 123-б. Қыс түсер алдында салынған мал қора дөңнің үстінде (С. Мұратбеков). Ысқырық қысқан күндері де шөптің исі бүкіл ауылды манауратады (С. Мұратбеков). Таң атар алдында ғана жатты (Ə. Тарази). Сабақтас құрмалас сөйлем деп тану үшін, соның қатарына кіру үшін құрылым осы талаптарға сай екшелуге тиіс. Аталған талаптарға сай екшеліп танылған сабақтас құрмалас сөй- лемдердің грамматикалық-семантикалық түрлері қазақ тіл білімінде ата- лып жүр. Олардың құрылысы кейін талданады. Қазақ тіл білімі осы критерийлер тұрғысынан қарап, оған сай келмейтін мына құрылымдарды сабақтас құрмалас сөйлемдер қатарынан шығарды. Жел əкелген бұлт ауыл үстінен өте шықты. «Баст. з.е. – баян. есімше» болып құрылып анықтауыш бағыңқы ретінде танылып жүрген конструкция сабақтас құрмалас сөйлемдер қатарынан шықты. а) Жел əкелген – паузамен жік түсірмейді. ə) ол түгел басыңқы сөйлемге қатыспайды, оның бастауышымен ғана байланысқан. Сұлтанның қарындасын ұзататынын естіген колхоз ұжымы оған екі қой берді. Толықтауыш бағыңқы ретінде танылған Сұлтанның қарын- дасын ұзататынын құрылым қатысқан конструкция сабақтас конструк- ция қатарынан шықты. а) субъект пен предикат деп танылған тұлғалар матасу арқылы бай- ланысқан – Сұлтанның ұзататынын. ə) Бұл тіркес басыңқының бір ғана мүшесіне толықтауыш ретінде бай- ланысып тұр. б) Тіркес пен басыңқы компонент арасында пауза жоқ. Шөптің уақытылы келгеніне малшылар қуанды. Бұл конструкциядағы шөптің уақытылы келгеніне ілгергі конструк- ция тəрізді талданып, сабақтас құрмалас қатарынан шығарылды. Бұл екі сөйлемдегі бағыңқы тіркестердегі субъектіні атайтын сөздер ілік септік жалғауын түсіріп жұмсалатыны бар. Бірақ ол – атау септік фор- масына ауысу емес. Дүниедегі ең таза тамшылар туған жердің жапырағында тұрғанына жүрек балдай қуанады (М. Тиесов). Құрмалас сөйлемдер өзара байланысы бар оқиғаларды, құбылыстарды хабарлайды, күрделі пікірді білдіреді. Компоненттер сол себепті байла- нысқа түседі. Сабақтас құрмалас сөйлемдерде де даму ерекшелігіне, фор- масына қарамастан компоненттер осындай қатынасқа түседі. Сабақтас құрмаластардың компоненттерінің басыңқыдағы бір сөйлем мүшесіне байланысқан болып тұра алады: Тамырына су бармай, семіп, қурап бара жатқан ағаштың түбіне су жіберді (Б. Мұха). Бұл сөйлемде бағыңқы компонент семіп, қурап бара жатқан деген мү- шелерге грамматикалық байланысқа түскен. Аттылар қораға тоқтап, жаңбыр жауған соң, үйге кірді. Бұл сөйлемде бағыңқы компонент кірді деген сөйлем мүшесіне байла- нысып тұр. Осы сияқты байланыс мына сөйлемде де көрініп тұр. Алтайда шыбын-шіркейдің ғұмыры қысқа: шілдемен келіп, сүмбіле тү- се кетеді, шық түскенше, өрекпіп, шықпен бірге кетеді (Қ. Ысқақов). Осындай байланысына қарамай бағыңқы компоненттер басыңқы ком- поненттің мазмұнына қатысты болып тұрады, олар бірігіп күрделі пікірді хабарлайды. Бағыңқы компонент басыңқы компоненттің бір сөйлем мүшесімен форма жағынан бірыңғай болып, функциялық мағыналары ұқсас болған жағдайда да ол басыңқыға өзінше қатысады. Келемін, апа, көктемде, Жаңбыр нұрын төккенде (М. Мақатаев) Екі көзім төрт болып, омалып мен отырмын (О. Бөкеев). жүктеу/скачать 229,89 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|