Подвижные игры в подготовке футболисток на начальном этапе к. И. Адамбеков – д п. н., проф., Каз нпу им. Абая

Вестник КазНПУ имени Абая, Серия «Начальная школа и физическая культура», №1 (36), 2013 г. 
 
118 
СОВРЕМЕННЫЙ ФУТБОЛ, ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ 
 
С.А. Погорелов, А.С. Якупов – кафедра теории и методики физической культуры и спорта, 
КазНПУ им. Абая 
 
Футбол сегодня поистине глобальная игра. Во время последнего Чемпионата мира в Южной Африке в 
2010 г. эксперты насчитали 32,8 миллиардов телевизионных включений. Это значит, что каждый из 6,5 
миллиардов жителей Земли, по статистике, более пяти раз подключался к финалу турнира. Однако дело 
не сводится к медийному событию, а побуждает людей во всем мире к спортивной активности. Согласно 
«Big  Count»,  статистическому  исследованию  Международной  Федерации  Футбольных  Ассоциаций  –
FIFA (Federation Internationale de Football Association), проведенному в 2009 году, общее число игроков в 
мире составляет 270 миллионов человек, что соответствует 4,1% населения Земли. FIFA насчитывает 207 
обществ-членов и, таким образом, ареал ее распространения на Земле даже шире, чем у ООН. 
Такой всемирный массовый феномен нуждается в объяснении. С каких пор футбол настолько любим? 
На чем основывается популярность игры? Каковы социальные, экономические, политические и культур-
ные условия успеха его распространения? Какие импульсы дала современному футболу богатая переме-
нами история ХХ века, и как это повлияло на собственную динамику игры?  
Для классических «футбольных наций» Европы и Южной Америки с 1960-70-х годов двадцатого века 
игра значительно изменилась. Начиная с середины 80-х годов прошлого века, особенно отчетливо стало 
проявляться  влияние  средств  массовой  информации  и  сопутствующей  им  коммерциализации  игрового 
движения. 
Важнейшим новшеством по сравнению с предшествующими десятилетиями стало изменение структу-
ры финансовой базы футбола экстра-класса. 
Сегодня крупные клубы лишь малую часть своих доходов получают от продажи входных билетов и 
обеспечивают свое существование продажей телевизионных прав, а также «мерчендайзингом» – переда-
чей фирменных знаков за лицензионное вознаграждение. Вмешательство рыночных принципов привело к 
тому,  что  были  отменены  максимальные  оклады  и  регламентация  переходов,  в  значительной  степени 
утерян картельный характер лиг, а сама профессия футболиста приобрела новое качество. Профессиона-
лы, как и раньше, находятся в состоянии зависимости, однако, по крайней мере, суперзвезды являются 
одновременно и предпринимателями в собственном деле. Совместно с клубами они продают «пережива-
ния» и становятся актерами шоу-бизнеса. 
Кроме того, изменилась и публика футбола. Вместо «local club supporters», как называет социально-
научное исследование спорта традиционных, принадлежащих, как правило, к мужскому полу болельщи-
ков,  сегодня  доминируют  «soccer  interested  consumers»,  среди  которых  впервые  отмечено  большое 
количество женщин. Главную роль в привлечении женской части населения к футболу сыграло предста-
вительство средств массовой информации. 
Эти эффекты модернизации, с одной стороны, являются результатом организации проведения чемпио-
натов  мира  в  европейских  странах,  с  другой  –  результатом  размывания  границ  конфессиональных, 
классовых  и  этнических  субкультур.  Важнейшим  мотивом  модернизации  не  только  английских,  но  и 
других  европейских  клубов  было  желание  учесть  направление  развития  к  обществу  сферы  услуг  и 
обусловленные этим изменения структуры занятости. Тенденция к зрелищному футболу также, поэтому, 
является реакцией на специфические потребности этой сравнительно состоятельной клиентуры. 
Рассуждая  о  современном  футболе,  очень  даже  не  просто  дать  однозначное  определение  (без 
штампов), характерное для игры наших дней. Это как в высокой моде, – есть общая тенденция развития, а 
есть вкус мастера, в соответствии с которым и создается коллекция. С той лишь разницей, что процессы, 
происходящие  в  футбольном  коллективе  гораздо  сложнее  и  глубже.  Тема  современного  футбола  уже 
изначально  является  поводом  для  жарких  споров  и  дискуссий  и  в  этом,  по  моему  мнению,  видится 
положительный момент, так как поиск истины всегда способствует прогрессу. 
Футбольная  общественность  нередко  с  удивлением,  а  зачастую  и  с  тревогой  осознает,  что  широкая 
коммерциализация  этого  спорта  сопровождается  сегодня  исключительной  легкостью  в  выборе  и  смене 
идеалов.  Связи  новой  публики  с  клубами  стали  слабее,  она  больше  ориентирована  на  успех  и  склонна 
менять свои предпочтения в отношении определенных команд «как рубашки». Вследствие этого футбол 
больше  не  может  рассчитывать  на  укорененную  в  конкретной  социальной  системе  социальную  базу,  а 
должен абстрактно «питаться от истории». Современный футбол с самого начала был игрой для индиви-
дуумов,  которые  не  имели  подлинной  связи  с  растущими  сообществами;  можно  даже  сказать,  что  он 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Бастауыш мектеп және дене мәдениеті» сериясы, №1 (36), 2013 ж. 
119 
использовал тенденции индивидуализации XX века и компенсировал их различными способами. Поэтому 
футбол во многом заимствовал свои общественные идеологии у уже существующих сообществ, в первую 
очередь  у  нации.  Во-вторых,  современный  футбол  в  течение  своей  более  чем  столетней  истории  уже 
давно превратился в культурное достояние sui  generis. Ему больше не нужна поддержка неспортивных 
смысловых связей, потому что для своих приверженцев он сам по себе представляет смысловую связь. С 
этой точки зрения, будущее футбола, по сути, зависит от того, будет ли и каким образом в дальнейшем 
увеличиваться развлекательная ценность игры. На многие факторы, играющие при этом роль, например, 
экономическое  развитие  и  всеобщую  безопасность  мероприятий  (ключевое  слово  «терроризм»),  ответ-
ственные  лица  могут  иметь  лишь  весьма  ограниченное  влияние.  Однако  они  могут  повысить  качество 
спортивного соперничества и, таким образом, доставлять зрителю больше удовольствия. Кратко обрисо-
ванная  политика  развития  FIFA  и  общая  готовность  европейцев  к  перераспределению  значительных 
доходов от футбольного бизнеса в этом аспекте также приобретает стратегическое значение. 
Политическая окраска футбола, тем не менее, не предопределена и не задана заранее. Футбол может 
быть так или иначе привязан к разным политическим идеологиям и силам. Как уже отмечалось, дворовый 
футбол способен воспроизводить властные структуры и отношения на микроуровне. Однако, любитель-
ский футбол обладает и значительным освободительным потенциалом: недаром его история это, прежде 
всего  история  народной  игры,  в  которой  каждый  может  принять  участие.  Провозглашение  футбола 
«одним из величайших гуманитарных концептов» является, пожалуй, явным преувеличением, однако то, 
что в этой игре есть множество положительных моментов – бесспорно. Ценности, заложенные в футболе, 
могут помочь нам в организации и развитии сообществ, основанных на принципах прямой демократии, 
солидарности и, не в последнюю очередь, веселье и удовольствии. 
При благоприятных обстоятельствах футбол может стать идеальной средой для обретения уникально-
го  опыта  совмещения  индивидуальной  свободы  и  коллективной  ответственности.  Люди  с  совершенно 
разными навыками, предпочтениями, взглядами должны работать сообща, чтобы быть хорошей коман-
дой. Да, здесь могут быть и яркие звезды, но их роль нельзя переоценивать. Для того, чтобы игрок-звезда 
мог  демонстрировать  все  свои  сильные  качества,  ему  необходима  помощь  его  товарищей  по  команде: 
отбирать  мяч  у  противника,  делать  точные  передачи,  выигрывать  единоборства,  прессинговать  и  так 
далее. Футбольная история знает множество случаев, когда обычные команды обыгрывали соперников, 
укомплектованных  сплошными  звездами,  только  благодаря  тому,  что  у  них  получалось  правильно 
использовать именно свой командный потенциал. Футбол учит использовать свои способности и сильные 
стороны  таким  образом,  чтобы  они  приносили  как  можно  большую  пользу  коллективу.  Увлеченность, 
азарт веселье являются очень важными в низовом футболе, как для игроков, так и для зрителей: именно 
настоящие эмоции и страсти и настоящая любовь к игре отличаю футбол любительский от коммерциали-
зированного и профессионального. Поэтому не стоит рассматривать радость игры как тривиальный, само 
собой  разумеющийся  момент,  лишенный  всякого  политического  значения.  И  политическую  сторону 
искреннего  веселья,  видимо,  почувствовали  в  Футбольной  Ассоциации  Анархистов  США:  в  качестве 
своего слогана они перефразировали известное высказывание Эммы Голдман, сказавшей, что ей не нужна 
революция, в которой она не сможет танцевать. Слоган ФАА гласит: «Если я не смогу играть в футбол, 
мне не нужна ваша революция». 
Футбол, в котором на первый план выходят социальные ценности, может быть уникальным простран-
ством,  в  котором  одновременно  сочетаются  социальное  воспитание,  политическое  образование,  опыт 
организации сообществ и коллективного удовольствия от совместных занятий. И стоит надеяться, что в 
будущем «низовой» футбол будет развиваться, как экстенсивно, так и интенсивно, находя новые формы, 
экспериментируя с организацией и являясь источником уникального опыта. 
 
1. Железняк Ю.Д., Портнов Ю.М. Спортивные игры. 6-издание – М.: «Академия», 2010. 
2.  Холодов  Ж.К.,  Кузнецов  В.С.Теория  и  методика  физического  воспитания  и  спорта.  8-издание  –  М.: 
«Академия» 2010. 
3. Годик М.А. Физическая подготовка футболистов. «Человек», 2009. 
4. Адамбеков К.И. Теория и методика футбола. «ЕЛНУР», 2007.  
5. Родионов А.В. Психология физической культуры и спорта. – М.: «Академия», 2010.  
6. Неверкович С.Д. Педагогика физической культуры и спорта. – М.: «Академия», 2010.  
7. Лапшин О.Б. Теория и методика подготовки юных футболистов. – М.: «Человек», 2010.  
8. Дэви Аркадьев. Эра Лобановского. – М.: «Аст», 2009. 
 
 

Вестник КазНПУ имени Абая, Серия «Начальная школа и физическая культура», №1 (36), 2013 г. 
 
120 
Тҥйін 
Мақалада қазіргі футболдын мәселелері мен перспективалары қарастырылады.         
 
Резюме 
В статье рассматриваются проблемы и перспективы современного футбола. 
 
Summary 
Problems and prospects of the modern football are considered In article 
 
БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНДА ТӚЗІМДІЛІКТІ ДАМЫТУ 
ӘДІСТЕМЕСІНІҢ НЕГІЗДЕРІ 
 
Н.Тӛлегенҧлы – магистр оқытушы, Абай атындағы ҚазҰПУ 
 
Тӛзімділікті дамытуға бағытталған күш салулар және олардың бала организміне әсері. 
Тӛзімділік терминімен оның нәтижелілігін тӛмендетпей, қандай да бір іс-қимыл, әрекетті ұзақ уақыт 
бойы  орындауға  қабілеттілік  түсініледі.  Тӛзімділік  –  бұл  белгіленген  бұлшық  ет  қызметі  барысында 
физикалық қажып, болдыруға қарсы тұру қабілеті. 
Ю.Г. Травиннің пікірінше, тӛзімділікті ӛлшеу шамасы болып осы  уақыт бойы белгілі бір сипаттағы 
және қарқындылықтағы бұлшық ет қызметі орындалатын уақыт табылады. Осылайша, тӛзімділік бұлшық 
ет белсенділігінің белгілі бір деңгейін ұстап тұру уақыты бойынша бағаланады [1]. 
Кейбір  авторлар  жаттығуды  орындау  қарқындылығы  бойынша  күш  салулардың  келесідей  бӛлінуін 
анықтауда: 
1)
 
шағын – жүрек қысқаруларының жиілігі (ЖҚЖ) 140 cоққы/мин дейін; 
2)
 
орташа – ЖҚЖ 170 cоққы/мин дейін; 
3)
 
күшті – ЖҚЖ 190 cоққы/мин дейін; 
4)
 
шекті – 190 cоққы/мин жоғары. 
Мектептің  оқу-педагогикалық  үрдісіндегі  тӛзімділікті  дамытудың  қандай  орын  алып  отырғандығы 
жӛніндегі мәселе әлі күнге дейін шүбәсіз қызығушылық тудырып келеді. Істің мәнісі, бастауыш сынып-
тарға (1-4 сыныптар) арналған мектеп бағдарламасында тӛзімділікті дамытудың арнайы міндеті қойыл-
майтындығында  болып  отыр.  Оқытудың  осы  кезеңінде  шапшаңдық  пен  ептілікті  дамыту  барысында 
тӛзімділікке  де  әсер  ету  жүріп  отырады.  Бұл  үшін  алуан  түрлі  ойындар  (ережелері  қарапайым  етілген 
қозғалмалы және спорттық ойындар), ұзаққа созылмайтын жүгіру және шаңғымен қозғалу пайдаланыла-
ды. Тӛзімділікке күш түсіруді мӛлшерлеудің күрделілігіне орай, мектептерде дене қасиеттерінің даярлы-
ғының осы бір құрамдас бӛлігінің кӛрініс табуын кӛбіне кӛп шектеп отырады [1]. 
Ғалымдарда  тӛзімділікті  мектеп  оқушыларының  денсаулығы  үшін  зиянсыз  қанша  жастан  бастап 
дамыту керектігі жӛнінде бірыңғай пікір болмай отыр. Бір авторлар тӛзімділікті ертерек дасмыта бастау 
керектігі туралы пікір айтуда және бала организміне ұзақ уақыт жүгіру, суда жүзу, конькимен сырғанау 
және т.б. зиянсыз деп есептейді. 
Ӛзге ғалымдар жалпы тӛзімділікті жасӛспірім жаста дамыта бастау мүмкін болады деп есептейді. 
А.П.  Макаров  жас  жүгірушіні  даярлаудың  бастапқы  кезеңінде  жалпы  тӛзімділікке  маңызды  мән 
беруде. Аралас орын ауыстырудың және бірқалыпты ырғақпен ұзақ уақыт жүгірудің кӛмегімен тӛзімді-
лікті жетілдіру тӛзімділікке арнайы жұмыс істеуге кӛшу үшін даярлаудың маңызды тәсілі болып қызмет 
етеді. 2-4 сыныптарда сабақтардың негізгі мақсаты мектеп бағдарламаларының негізінде дене қасиеттерін 
жан-жақты даярлау болып табылады. Мектеп оқушыларында тӛзімділікті дамытудың шұғылданушылар-
дың ересек топтарын жаттықтырудың әдістемесінен ерекшеленіп отыруы ӛте маңызды [1, 4]. 
Балалардың  организміне  циклдік  жаттығуларды  (жүгіру,  шаңғы  тебу  және  т.с.)  орындау  кезіндегі 
ұзаққа  созылатын  күш  салулар  зиянын  келтіре  алмайды  деп  есептегендіктен,  кейбір  авторлар  сонымен 
қатар спортпен (жалпы алғанда) шұғылдануды ерте бастау қажеттігі туралы пікірлер айтуда. 
Алешина M.X. тӛзімділікті жасӛспірім жаста дамыта бастауды мүмкін болады деп есептейді. 
Кейбір ғалымдар тӛзімділікті, күш пен шапшаңдықты кешенді дамытудың, бірақ жалпы тӛзімділікті 
аздап  күш  салумен  ұзақ  уақыт  жұмыс  істеу  арқылы  алдын  ала  тәрбиелеудің  қажеттігін  атап  кӛрсетеді. 
Осындай тәсілдер ретінде спорттың алуан түрлерін (шаңғы, коньки, волейбол, футбол, ұзақ уақыт қозға-
лумен байланысты келетін қозғалмалы ойындар және т.б.) пайдалану ұсынылады.[3] 
Алдыңғы  қатарлы  педагогтардың  тәжірибесі  мен  зерттеу  нәтижелері  тӛменгі  мектеп  жасындағы 
балаларда тӛзімділікті дамыту – олардың жан-жақты физикалық даярлығының маңызды құрамдас бӛлігі 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Бастауыш мектеп және дене мәдениеті» сериясы, №1 (36), 2013 ж. 
121 
екендігін  кӛрсетіп  отыр.  Жалпы  дене  қасиеттерін  даярлаудың  басқа  да  тәсілдерімен  ұтымды  үйлесімін 
таба отырып, тӛзімділікті дамытуға бағытталған жаттығуларға айтарлықтай кӛп орын бӛлінетін сабақтар 
тек  қана  тӛзімділіктің  емес,  шапшаңдықтың,  күштің,  қуат  қасиеттерінің  даму  деңгейінің  артуына 
ықпалын  тигізеді.  Бұл  негізгі  дене  қасиеттерінің  арасында  тығыз  функционалдық  байланыс  пен  ӛзара 
себепшілік бар екендігімен түсіндіріледі. 
Қазіргі таңда жан-жақты физикалық даярлық қажет екендігі туралы ереже жалпыға бірдей танымға ие 
бола  бастады.  Физиологиялық  зерттеулер  мен  дәрігерлік  бақылаулардың  мәліметтеріне  арқа  сүйей 
отырып, кейбір авторлар мектеп оқушыларының дене қасиеттерін тәрбиелеудің жалпы жүйесінде тӛзімді-
лікке  бағытталған  дене  жаттығуларын  пайдалануға  жол  беруге  болады,  бірақ  тәсілдерді  дұрыс  таңдау 
және күш түсулерді мұқият мӛлшерлеу шарты орындалуға тиіс деп санайды. Жекелеген отандық және 
шетелдік мамандардың айтқан пікірінше, балалық шақтың ӛзінде-ақ тӛзімділікті дамытуға үшін қолайлы 
алғышарттар бар [1, 5, 6]. 
Қолданылатын  педагогикалық  әдістердің  (жол  берілетін  күш  салулар,  жаттығу  жұмыстарының, 
арнайы  және  жалпы  дене  қасиеттері  даярлығының  амалдарының  қарқындылығы  мен  кӛлемдерінің 
ұтымды  ӛзара  байланыстары  және  т.б.)  тиімділігін  анықтау  оқушылардың  морфо-функционалдық 
дамуын бақылаудың негізінде жүргізілуге тиіс. Әсіресе тӛзімділікке бағытталған жаттығулардың негізгі 
«ауырлығы»  осыларға  түсетін  жүйке,  жүйке-тамыр  және  тыныс  алу  жүйелерінің  күйін  мұқият  зерттеу 
маңызды болып келеді. Осы міндетпен байланысты мәселелер шеңберіне ӛзіне, жекелей алатын болсақ, 
жүректі  ерте  жастан  бастап  шектінің  маңындағы  қуаттылықпен  ұзақ  уақыт  жұмыс  істеуге  бейімдеудің 
мүмкін  болатын  зардаптарын  зерттеуді  қосады.  Жүйке  жүйесінің,  зат  алмасудың  және  реттеудің  бүкіл 
жүйесінің  бала  жастан  басталған,  ұзақ  уақытқа  созылған  денеге  күш  салулармен  жүргізілетін  жүйелі 
түрде шұғылданудың нәтижесіндегі күйін зерттеу де қызығушылық тудырады. 
Бастауыш  мектеп  жасындағы  балалардың  аэробтық  жұмысқа  қабілетін  зерттеулер  келесіні  растап 
отыр:  тӛзімділікті  анықтайтын  күш  салулар  кезіндегі  жалпы  жұмысқа  қабілеттілік  кӛрсеткіштері 
организмнің  аэробтық  ӛнімділігімен  тығыз  байланысты  және  жас  ӛсе  келе  заңды  түрде  арта  түседі. 
Зерттеулер  тӛзімділікті  дамытатын  күш  салулардың  әсерімен  шұғылданушыларда  тыныш  жағдайда 
жүрек қысқару жиілігінің тӛмендеуі байқалатындығын кӛрсетіп отыр. Осылайша, бұл жағдай қан айналы-
мының тиімділігін азайтпай, керісінше, функционалдық мүмкіндіктер диапазонын кеңейте түседі. Жүрек 
қысқаруларының  жиілігі  күш  салуларға  бейімделу  барысында  жүрекке  күш  түсу  кӛрсеткіші  болып 
қызмет атқарады [3, 4]. 
Тамыр соғуының қалпына келу жылдамдығы күш түсу қарқындылығымен тығыз байланысты. Цирку-
ляциялаушы қандағы анаэробтық метаболиттердің концентрациясы тӛмен болып қалып отыратын салыс-
тырмалы түрдегі шағын жұмыс қуаты кезінде тамыр соғуының қалпына келу жылдамдығы жұмыс істеп 
тұрған бұлшық еттердің қанмен жабдықталуына байланысты болып келеді. Қарқындырақ жұмыс істеген 
кезде  және  анаробты  метаболиттердің,  оның  ішінде  сүт  қышқылының  жоғары  концентрациясы  кезінде 
күш  түскеннен  кейін  тамыр  соғуы  жұмысының  қалпына  келуі  қанның  минуттық  кӛлемінің  адекватты 
арту дәрежесіне байланысты болады. 
Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардағы тӛзімділікті анықтайтын факторлар. 
Мектеп жасындағы балаларда тӛзімділікті дамыту олардың жан-жақты дене қасиеттерінің даярлануы-
ның  маңызды  құрамдас  бӛлігі  болып  табылады.  Тӛзімділік  қимыл-қозғалыс  әрекетінің  айтарлықтай 
кӛлемін орындауға; орындалып отырған жұмыстың жоғарғы деңгейін ұзақ уақыт ұстап тұруға; айтарлық-
тай күш түскеннен кейін күштерін жылдам қалпына келтіруге мүмкіндік береді.  
Субмаксималды қарқындылықта жұмыс істеген кездегі тӛзімділікті және жетілген организмнің қажып, 
болдыруын  зерттеуге  арналған  жұмыстар  кӛлемінің  кӛп  болғанына  қарамастан,  бұл  мәселелер  мектеп 
жасындағы балаларда жеткіліксіз түрде шешілген болып табылады. Тӛзімділікке әсер ететін факторларды 
анықтау оны дамытудың ең тиімді жолдарын анықтауға мүмкіндік береді. Сондықтан біздің зерттеуімізде 
дене  қасиеттерінің  дайындалғандығының  осы  бір  маңызды  құрамдас  бӛлігінің  дамуына  ықпал  ететін 
факторлардың  үлкен  шеңберінің  жас  ӛсе  ӛзгеруін  зерттеуге  ұмтылыс  жасалды.  Әсіресе  мұны  дене 
шынықтыру  сабақтарының  негізгі  міндеттеріне  кереғар  келмеуге  тиіс  болатын,  мектеп  жағдайларында 
тӛзімділікті дамытуға бағытталған педагогикалық процесті құрған кезде ескерген маңызды [1]. 
Жоғарыда айтылып кеткеніндей, тӛзімділіктің кӛрініс табуына факторлардың кешені себепші болады. 
Жалпы  қабылданған  түсініктерге  сәйкес,  қарқынды  бұлшық  ет  жұмысын  орындаған  кезде  тӛзімділік 
осыларға байланысты болып келетін негізгі факторлар болып ӛзіне энергиямен жабдықтаудың үш негізгі 
түрін: аэробты, анаэробты-гликолиздік және анаэробтық лактатты түрлерін қосатын, организмнің аэроб-
тық  және  анаэробтық  мүмкіндіктері  табылады.  Ӛз  кезегінде  энергиямен  жабдықтау  кӛздері  қуатпен  – 

Вестник КазНПУ имени Абая, Серия «Начальная школа и физическая культура», №1 (36), 2013 г. 
 
122 
энергияның босану жылдамдығымен, сыйымдылықпен – пайдалану үшін жол берілетін субмаксималды 
қорлардың (майлар, кӛміртектер, гликоген, аденозин үшфосфорлы қышқыл, креатипфосфат) мӛлшерімен 
және организмдегі метаболалық ӛзгерістердің жол берілетін мӛлшерімен сипатталады.  
Б.Ф. Прокудин мен В.Г. Никитушкин келесідей факторларды ажыратуды ұсынады: 
-
 
белгіленген қарқындылықтағы қызметті, іс-әрекетті энергиямен қамтамасыз етудің (аэробтық энерго-
ӛнімділіктің,  яғни  жұмыс  істеп  тұрған  бұлшық  ет  бірліктеріне  оттегін  жеткізу  (негізінен  алғанда  орта 
және ұзын қашықтықтарға жүгіруде және спорттық жүрісте) тиімділігі; 
-
 
анаэробтық лактатты энергоӛнімділік (кӛбіне кӛп орта қашықтықтарға жүгіруде); 
-
 
анаэробтық  алактатты  (фосфатты)  энергоӛнімділік  (кӛбіне  кӛп  қысқа  қашықтықтарға  жүгіруде, 
секірулерде және лақтыруларда); 
-
 
шұғылданушының координациялық қабілеттері; 
-  тӛзімділіктің  кӛрініс  табуы  үшін  жасалатын  қимылдардың  үйлесімділігі,  энергетикалық  мүмкіндік-
терді  шығындаудың  үнемділігін  анықтайтын  іс-әрекеттер  кешенін  меңгеру  маңызды  мәнге  ие  болып 
келеді. Бұл ретте кемеліне жеткізілген техника энергияны үнемдеуге, күшті сақтап қалуға, келіп жететін 
шаршап,  қажудың  дәрежесін  тӛмендетуге,  яғни  тӛзімділіктің  жоғарырақ  деңгейін  қамтамасыз  етуге 
мүмкіндік береді [2, 5]. 
- шұғылданушының ерік-жігер қабілеттері, яғни іс-әрекетті, қызметті орындаудың ішкі де, сыртқы да 
ӛзгеріп  отыратын  орта  жағдайларындағы  тиімділігін  қамтамасыз  ететін  жеке  бас  қасиеттері  (жолдан 
тайдыратын  факторларға  қарамастан,  мақсатқа  жетуге  ұмтылу,  шамадан  тыс  күш  түскенде  ауыруды 
жеңіп шығу, қолайсыз жағдайларда жұмыс істеу және т.с.). Сүт қышқылының шамадан тыс жиналуына 
тұрақтылық (әдетте, орта және алыс қашықтықтарға жүгіргенде). 
Б.Ф.  Прокудиннің  пікіріне  сәйкес  жалпы  тӛзімділіктің  негізгі  құрамдас  бӛліктері  болып  жұмысты 
энергетикалық  қамтамасыз  ету  факторлары,  функциялық  және  биохимиялық  экономикаландыру,  жеке 
бас-психика факторлары табылады. 
- Жұмысты энергетикалық қамтамасыз ету факторлары және энергия алмасу мен түрлендіруді қамта-
масыз  ететін  жүйелердің  функционалдық  қуаты  (ішкі  және  сыртқы  тыныс  алу,  оттегін  ӛкпеден  жұмыс 
істеп  тұрған  органдарға  кӛшіру  жүйелерінің  қызметін  сипаттайтын  аэробтық  энергия  ӛндіргіштік); 
анаэробтық лактаттық ӛндіргіштік); анаэробтық алактатты (фосфатты) ӛндіргіштік; 
-  функционалдық  және  биохимиялық  үнемшілдік  факторлары  жаттығуды  орындау  нәтижелері  мен 
оған қол жеткізуге кеткен шығындардың ара қатынасын анықтайды; үнемшілдіктің екі қыры бар: техни-
каға  және  оны  меңгеру  деңгейіне  немесе  жарысу  іс-әрекетінің,  қызметінің  ұтымды  тактикасына  байла-
нысты  болып  келетін  биомеханикалық  үнемшілдік;  тотықтырғыш  жүйесінің  сүт  қышқылын  жинаусыз 
энергиясы  есебінен  жұмыстың  қандай  үлесі  орындалатындығымен  анықталатын  функционалдық 
үнемшілдік. 
-  жеке  бас-психикалық  факторлар.  Оларға  жоғарғы  нәтижеге  жетуге  деген  мотивация,  ұзақ  уақыт 
қызмет етуге, іс-әрекет жасауға тұрақтылық, ерік-жігер қасиеттері (мақсатқа ұмтылғыштық, табандылық, 
организмнің ішкі ортасындағы қолайсыз қозғалыстарға шыдай білу) жатқызылады. 
Жалпы  тӛзімділіктің  анықтаушы  факторларының  бірі  организмнің  жұмыстың  қуаттылығына  сәйкес 
қан  айналысының  тұрақты  деңгейін  ұстап  тұруға  қабілеттілігі  болып  табылады.  Бұл  ерекшелікті  арта 
түсетін қуаттылықтағы велоэргометриялық күш түсу жағдайларында тамыр соғуының және артериялық 
қысымның қисығын жалпы қабылданған әдістермен зерттей отырып тексеруге болады [5]. 
Жалпы тӛзімділікті дамыту тәсілдерінің тиімді пайдаланылуын анықтайтын факторлар болып: оларды 
қолданудың дер кезіндегі мерзімдері, күш түсудің мӛлшері мен қарқындылығының дұрыс ара қатынасын, 
олардың ұтымды реттілігі мен жинақталуын қарастыратын ойластырылған жүйе табылады. 
Тӛзімділікке күш түсіру кезіндегі организмнің жұмысқа қабілеттілігі адамның жасымен тығыз байла-
нысты. Бұл қуаттылығы арта түсетін велоэргометриялық күш түсірумен сынаған кезде айдан анық біліне-
ді.  Шұғылданушының  жасы  неғұрлым  кӛбірек  болған  сайын,  сыналушы  қол  жеткізетін  шекті  қуаттың 
деңгейі соғұрлым айтарлықтай болады [3]. 
Кӛптеген ғалымдардың пікірінше, тӛзімділікке күш түсірген кезде жұмысқа қабілеттілікті анықтайтын 
маңызды фактор болып организмнің аэробтық ӛнімділігі табылады. 
 
1.  Дене  мәдениеті  ілімін  оқып  үйрену  женіндегі  әдістік  нұсқаулар.  Құрастырушылар:  Аманбаев  Р.Р., 
Асарбаев А.К. – Алматы: КазДТМИ, 1991. 
2.  Балакирева  M.В.  Принципы  анатомо-физиологического  соответствия  в  физическом  воспитании  детей 
младшего школьного возраста /Балакирева М.Е.// Теория и практика физической культуры, 1999. 
3. Адамбеков Қ.І., Тастанов Ә.Ж., Әбілдабеков С.Ә. «Таңдамалы спорт түрлерінің теориясы мен әдістемесі» – 
Алматы, 2011. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Бастауыш мектеп және дене мәдениеті» сериясы, №1 (36), 2013 ж. 
123 
4. Адамбеков Қ.І. «Футбол ойынының ілімі мен тәсілдемелік негізі». – Алматы: ҚазДТМИ, 1997. 
5. Филин В.П. Основы юношеского спорта / Филин В.П., Фомин Н.А. – М., 1995.  
6. Дүйсембин Қ. Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы. – Алматы, 2003. 
 

жүктеу/скачать 1,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: