«полиметалл» АҚ Қызыл жобасының ЭӘӘБ
Кесте 5.4.6: Жабуға және пайдаланудан шығаруға ПГ шығарындыларының жалпы көлемі
жүктеу/скачать 57,11 Mb. Pdf көрінісі
|
Кесте 5.4.6: Жабуға және пайдаланудан шығаруға ПГ шығарындыларының жалпы көлемі
2
4
2 O
2 балама (iv)
Отынды пайдалану (i) 20060
1.056 1.056
20,410 Жылу беру (көмір қазандығы)(ii)
21657
0.001 0.001
21,713 Электр (iii)
175
Жиыны
42,472 Ескерпелер: (i)
CO 2 , CH 4 , N
2 O шығарындыларының көлемі ҮКӨСТ Ұлттық тегендеу әдістемесінің негізінде есептелді, 2 том, 1-тарау. Отынды пайдаланудың нәтижесінде ПГ шығарындыларының егжей-тегжейлі кестесін 7 кестеде, 5.4.1 қосымшада қараңыз.
(ii)
Көмірді пайдаланудың нәтижесінде ПГ шығарындыларының егжей-тегжейлі кестесін 8 кестеде, 5.4.1 қосымшада қараңыз.
(iii)
Электрді пайдаланудың нәтижесінде ПГ шығарындыларының егжей-тегжейлі кестесін 9 кестеде, 5.4.1 қосымшада қараңыз.
(iv)
CO 2 балама. шығарындыларының көлемдері 1, 21 жаһандық жыу әлеуетінің және CO 2 , CH
4 , және N 2 O
Қалпына келтіруден кейін өсімдіктердің өсуінің және оны топырақ биосалмағымен және органикалық заттармен қармалуының нәтижесінде көміртекті ресорбциялау мүмкіндігі пайда болады. Бірақ жалыған соң алғашқы жылдары осы бағалау үшін көміртекті ресорбциялау минималды және жабу және қалпына келтіру үшін қажет, ауыр техника мен жабдықтардың жұмысымен байланысты, көміртекті шығарындыларының өтемақысын есептеу үшін, жеткіліксіз болады деп болжамдалады (5.4.6 кестені қараңыз).
ПГ шығарындылары: Жиынтық шығарындылары
Кеніштің оның толық әрекет ету циклінің бойындағы шығарындыларының кестесі 5.4.5 суретте берілді. Ол жобаның әртүрлі сатылары үшін жылдық шығарындылардың, сондай-ақ кен орнының барлық жұмыс істеу мерзімі үшін CO2 балама. 4,4644 миллион метриялық тонна мөлшерінде ПГ жиынтық шығарындыларының көлемдеріндегі айырмасын көрсетеді.
Қызыл жобасының ЭӘЫБ Тарау 5.4
Желтоқсан 2015 V1.0 соңғы нұсқасы
Page 289
5.4.9 Жеңілдету шаралары
5.4.4 бөлімінде жобамен байланысты, жеке алғанда, отынды жағу және электрді пайдалану нәтижесінде ПГ шығарындыларының негізгі көздері белгіленді. Шығарындылардың көлемі жобада көзделген әс-шаралардың көмегімен әрқашан төмендетілді:
тау жұмыстарының учаскесінен аршу үйіндісіне дейін тасып шығарудың минималды қашықтықтарын қамтамасыз ететін аумақты жоспарлау; тау жұмыстарының учаскелерінен байыту кешеніне дейін тасып шығарудың минималды қашықтықтарын қамтамасыз ететін аумақты жоспарлау; айналмалы сумен қамтамасыз ету су құбырларының жылулықты оқшаулауы; Жылуды жоғалтуды төмендету мақсатында ғимараттарды оқшаулау; өімдік-құнарлы қабатты алу және көмілген өсімдіктен болжалды шығатын метанды төмендету үшін, қалдықтар қоймасында сүзгіге қарсы экранды пайдалану; және Қазіргі заманғы энергия тиімді электр жабдықтарды және үнемді қозғалтқыштармен өздігінен жүретін техниканы пайдалану.
ПГ шығарындыларын төмендету мүмкіндіктері жобаны әзірлеуге және пайдаланушылық қызметті бұдан әрі күшейтуге қарай тағы да қосымша зерделенді. Оларға:
Қызыл жобасының ЭӘЫБ Тарау 5.4
Желтоқсан 2015 V1.0 соңғы нұсқасы
Page 290 Карьерлік жабдықтар паркінде пайдаланылатын көлік құралдарының таңдауы қарау жатады. Мүмкіндігінше, көлік құралдарын таңдауға ықпал жасайтын фактор отынның ПӘК болады, неге десең бұл шығарындылардың көлемін төмендетіп ғана қоймай, бірақ және пайдаланушылық шығыстардың көлемін қысқартады. Қазіргі уақытта шығарындыларды төмендету үшін биоотынды пайдалану әлеуеті шектеулі деп саналады, бірақ, Жоба әлеуетті нұсқаларды қадағалауды жалғастырады; Жабдықтар паркі өзінің тиімділігінен басқа көлік құралдарын пайдалануды оңтайландыру мүмкіндігін қарастырылады. Қазып алу және кері серпілу жұмыстарды бұл онда пайдаланушылық қозқарастан мақсатты жерде, оларды оңтайландыру және қос тасымалдауды болдырмау мақсатында жоспарлау. Логистика мен жоспарлауды жетілдіруіне қарай, CO2 шығарындыларының жиынтық көлемдерін төмендету тиімділігін арттыру мақсатында көлік қозғалысын оңтайландыру мүмкіндіктері қаралады. 6.4.2
суретте көрсетілгендей, қазып алу және кері серпілу жұмыстарына бөлінетін аса назар ПГ шығарындыларына жұмыстардың осы түрлерінің маңызды үлесі үшін қарауды ақтайды; Энергия шығынды жабдықтарды, мысалы, ұнтақтағыш кешенді жаңғырту бөлшектелген кешенмен салыстыру бойынша CO2 шығарындылардың тиімділігін арттыру және көлемдерін төмендету үшін пайдаланылады. Сонымен қатар энергияны тиімді пайдаланудың қосымша келешектері зерттеледі; және Бұрын айтылғандай, қазақстандық ұлттық энергия желісі үшін энергия негізінде көмір электр станцияларымен жеткізіледі. Энергия құрылымында көміртектің пайда болуының төмен көлемімен кейбір түрлерінің болуына қарамастан, қазіргі сәтте олардың үлесі бұрыңғыдай салыстырмалы аз, соған қоса электр станциялардың көбі жарамсыз болып қалды. Дегенмен, елде энергияның жаңартылатын көздерін пайдалану бойынша неғұрлым прогрессивті саясат қабылданды және егер бұл саясатты қолдану жалғасса, көміртектің шығарындыларындың төмен көлемімен энергия өндіру көлемі 5.4.2 суретте ұсынылған болжамдармен салыстыру бойынша көбеюге тиіс. Бұл беталыс электрдегі келе жатқан жобалық қажеттіліктермен байланысты , Жобаның ПГ шығарындыларының көлемдерін төмендетуге жанама көмектеседі. Желілік кернеу көздерінде жаңартылмалы энергияның өндірісінің көлемдерінде келешек өзгерістер № 3 ХҚК тиімділігі стандарттарының талаптарына келісімді ПГ шығарындылары бойынша жыл сайынғы есептерде сипатталады. Шығарындылардың көлемдерін төмендету және пайдаланушылық шығындарды қысқарту мақсатында тікелей кәсіпорында жаңартылмалы энергия өндірісінің технологиясын қолдану мүмкіндігі қаралады. Бұл аудан желдің жеткілікті төмен жылдамдықтарымен сипатталуына қарамастан және демек, жел турбиналарын пайдалану мүмкін бе екен, Қазақстанда күн энергиясын пайдалану әлеуеті жеткілікті жоғары - Семей қ. күн радиациясының
Қызыл жобасының ЭӘЫБ Тарау 5.4
Желтоқсан 2015 V1.0 соңғы нұсқасы
Page 291 тіркелген деңгейі орташа 1441 кВт/м2/жылына құрады 5 . Сонымен қатар жаңартылмалы энергияның басқа көздерін қолдану мүмкіндігін қарау ұсынылады. Кеніштіи жабудан кейін, жобаны тарату сатысында атмосферадан келешекте көміртегінің ресорбциялануына ықпал ететін аса ылғалды учаскелерін құру мүмкін.
Кәсіпорын өзінің барлық болу мерзімінің бойында ПГ шығарындыларын қысқартуға тырысады. Қазу алдында және жыл сайын пайдалану ішінде ХҚК талаптарына сәйкес есептілікті ұсыну жоспарланған іс-шаралардың тиімділігін арттыруға және шығарындылардың көлемін төмендетуге мүмкіндік береді. 5.4.7 кестеде ПГ шығарындылардан болжалды ықпалдардың қысқаша сипаты және жеңілдету бойынша жоспарланған шаралар ұсынылды. ПГ шығарындылармен байланысты негізгі ықпал онымен тудырылатын климаттың өзгеруі болып табылуына қармастан, Қызыл жобасы – бұл ПГ шығарындыларына ықпал жасайтын және климаттың өзгеруіне себеп болатын көптеген мекенделген көздерінің бірі ғана, сондықтан жергілікті, өңірлік және дүниежүзі климатының жобалық өзгеруі Жобаға қолданылмалы бөлек қарау мүмкін емес деп саналады.
5 БҰҰ климаттың өзгеруі туралы негізгі конвенция тараптарының конференциясында Қазақстан Республикасының екінші ұлттық хабарламасы (UNFCCC), 2009ж. Kyzyl Gold Project, Chapter 5.4
Желтоқсан 2015 V1.0 соңғы нұсқасы
Page 292
Кесте 5.4.7: Ықпалдардың қасқыша сипаты – ПГ шығарындылары Ықпал
(2)
ығы (3)
Парниктік газдардың шығарындылары
Кәсіпорын шегінен тыс энергия
өндіру, алаңда жұмыс істейтін ұялы техника мен қыздырғыш қондырғылар дың шығарындыла ры
A X
X
N M-
Жобаға энергияны тиімді пайдалануды қамтамасыз ету бойынша шараларды енгізу
Қазіргі энергия тиімді ұялы технниканы пайдалану бойынша талаптар
Тұрып қалуды және қос тасымалдануды болдырмау үшін, қазып алу және кері серпілу жұмыстарының логистикасын басқару
Жеке көзден желі бойынша жеткізілетін жаңартылмалы энергияны пайдалану мүмкіндіктерін қарауды қоса алып, Жобаның әрекет ету циклінің бойында ПГ шығарындыларын қысқартудың қосымша мүмкіндіктерін іздеу.
Жұмыс жобалау сатысында энергия шығынды құрылыстарды, мсыалы, ұнтақтағыш кешенді, энергияны пайдалану тиімділігін арттыру үшін мүмкіндіктердің болуына бағалау орындалады.
ПГшығарынды ларын төмендету бойынша шаралар
кіретін, ауа сапасын
бақылау жоспары
Ескерпелер: (1) Негізгі ықпал жасау объектілері: A = атмосфера, E = қызметкерлер, Fa = фауна, Fl = флора, R = халық
(2) Жоба кезеңі: C = құрылыс, O = пайдалану, (3) Ықпалдардың болжалды маңыздылығының санаттары: ST = жеңілдету шараларды қабылдауды қоса алып, қысқа мерзімді, LT = жеңілдету шараларды қабылдауды қоса алып, ұзақ мерзімді S + = маңызды жақсару, S - = маңызды нашарлау, M - = орташа нашарлау, N = бейтарап, M + = орташа жақсару
(4) ПГшығарындыларын төмендету бойынша шаралар кіретін, ауа сапасын бақылау жоспары 2016ж. әзірленеді.
Қызыл жобасының ЭӘЫБ 5.5-тарау
Желтоқсан 2015 ж. V1.0 соңғы нұсқасы
Бет 291
5.5 Геохимиялық ықпалдар
Кіріспе
Қызыл алтын кені жобасы құрылысының, пайдалануының және таратуының нәтижесінде қышқыл ағындардың пайда болуының және металлдарды жууының әлеуетті ықпалы топыраққа және су ресурстарына әсерінің көзқарасынан бағаланды. Қышқы ағындардың пайда болуының нәтижесінде топыраққа және суға ықпалдарды бағалау белгілі жыныстық материалдың қышқыл жасайтын және қышқыл бейтарап жасайтын әлеуетті, сондай-ақ сыртқы алаңдарда және борттарда жалақтатылатын карьерлер мен жер асты қазбаларда қатталатын, әлеуетті қышқыл жасайтын (PAF) материалдардың көлемдерін ұғынуды талап етеді. Қышқыл ағындардың пайда болуына және металлдарды сүзуге қатысы бар геохимиялық тетіктер «Болмыстық геологиялық және сейсмикалық жағдайлар» тарауында (4.6 тарау) сипатталды. Бұл тарау топыраққа және су ресурстарына ықпалды бағалауға арналған бөлімімен (тиісті 5.8 және 5.9 бөлімі) бірге қаралуға тиіс.
Тарау 2012 Халықаралық қаржы корпорациясының (ХҚК) тиімділігі стандарттарына (ТС) сәйкес даярланды 1 (Кесте 5.5.1). Кесте 5.5.1: ХҚК Тиімділігі стандарттарының басты талаптары Геохимиялық ықпалдар СЭ 1 тәуекелдер мен ықпалдарды белгілеу процессінде климаттың және бейімделу мүмкіндіктерінің өзгеруімен байланысты, тиісті тәуекелдердің қаралуын талап етеді. СЭ 4 жобалар климаттың өзгеруінің теріс салдарын тартқан халық үшін жобаның ықпалдары әлдеқашан орын алған теріс салдарын ушықтыруы мүмкін. Сол фактіні есепке алуды талап етеді, неге десең климаттың өзгеруінің нәтижелері олардың әлжуаздығын көбейтуі мүмкін; кәсіпорындар олар климаттың өзгеруінің нәтижесінде күшеюі мүмкін басымдық табиғи ресурстарға тәуекелдерді және қолайсыз ықпалдарды белгілеуге тиіс.
Жобалық қызмет
Металлдың қышқыл ағындарының пайда болуына және оны тазалауға әкеліп соғуы мүмкін жобалық қызмет мына әлеуетті ықпалдар жасауға қабілетті:
Карьердің борттарында және жер асты қазбаларда құрамында күшән және сульфидтік минералдары бар ашылудың нәтижесінде шахта суларының ластануы (карьерде және жер асты зумпфтарда). Жұмыс істелген кеңестікті жабу үшін пайдаланылатын цементпен қосылған қатып қалған жыныстық материалдан қышқыл ағындардың және/немесе құрамында металл бар фильтраттың бөлінуі
1
Халықаралық Қаржы Корпорациясы (ХҚК). 2012. ХҚК экологиялық және әлеуметтік тұрақтылығы бойынша Тиімділігі стандарттары. Қаңтар 2012ж.
Қызыл жобасының ЭӘЫБ 5.5-тарау
Желтоқсан 2015 ж. V1.0 соңғы нұсқасы
Бет 292
Жыныстық үйінділерде сақталатын, әлеуетті қышқыл жасайтын ағын және тазарту арқылы ластанған қышқыл ағындардың және/немесе құрамында металл бар судың бөлінуі. Көмір кегін сақтауға арналған құрылыстардан ағындардың және тазартудың нәтижесінде ластануы. Қалдықтар қоймасынан тазарту нәтижесінде және/немесе қалған суды тартқан кезде ластануы. Ластанған суды кен қоймаларынан, әсіресе, ұзақ уақыт ішінде пайдаланылмайтын баланстан тыс кен қоймаларынан бөлінуі.
Ескі кеніш жұмысының жаңартылуы кіретін Жоба құрылысының кезеңі аршу жыныстарының, баланстан тыс кеннің және тәжірибелі күйдіру қондырғысы қалдықтарының (As жоғары болуымен сипатталатын) ескі қоймаларының бұзылуын болжайды.
Жаңа тау өңдеу кәсіпорны жұмыстарының бұзу ықпалының негізгі түрі карьерді қазу және пайдалану, ал содан кейін жер асты қазбларының өтуі; аршу жыныстарды үйінділерде қаттау; қалдықтарды қалдықтар қоймасында қаттау және көмір кегінің қоймасын орналастыру болады.
Кенішті жабуға қалған карьерлік қазбаларды кен орнында қалдықтарды қаттау үшін барлық қалған құрылыстарды пайдаланудан және қалпына келтіруден шығару кіреді және жабудан кейін барлық қалдықтардың ұзақ мерзімді геохимиялық тұрақтануын қамтамасыз етуге тиіс.
Әлеуетті геохимиялық ықпалдарды бағалау үшін пайдаланылатын әдіс осы Тараудың басында егжей-тегжейлі сипатталған әдістемемен келісіледі. Геохимиялық ықпалдардың маңыздылығы ықпал жасау объектілерінің сезімталдығымен және ықпалдың масштабымен бірге ұзақтығының негізінде бағаланды. Металлдың қышқыл ағындарының пайда болуынан және оны тазалаудан оң ықпалдар жоқ, сондықтан бұл жағдайда ықпалдың бағыты қолданылмайды. Барлық геохимиялық ықпалдар объектілерге теріс әсер етеді және маңыздылығынан тәуелді салдарын жеңілдету үшін қосымша басқарушылық шараларды талап етуі мүмкін. Маңыздылығы қысқа мерзімді кезең үшін қаралады – Жобаның оны жабуға дейін, құрылысы және пайдалану кезінде және ұзақ мерзімді кезең үшін – кен орнын қалпына келтіруден жабудан кейін мониторингі сатысына дейін ауысуы.
Ықпалдарды бағалау кезінде жасалған болжамдар өзгерген технологиялық схемасы өнімдерінің геохимиялық зертетулерінің жеткіліксіз көлемі үшін белгілі дәйексіздік дәрежесіне ұшыраған. Бұл дәйексіздік бұдан әрі оларға тиісті ықпалдарды бағалау негізделген негізіне алынған жорамалдармен қатар түсіндіріледі.
Ұзақтығы Қызыл жобасының ЭӘЫБ 5.5-тарау
Желтоқсан 2015 ж. V1.0 соңғы нұсқасы
Бет 293
Жобамен байланысты ең ықтималы геохимиялық ықпалдардың ұзақтығы анықтама бойынша ұзақ мерзімді болып табылады, ал оны сипаты уақыт өте жыныстарда болуы мүмкін, геохимиялық реакциялардан тәуелді. Алтын кенті материал ғана кен қоймалы кен орнында жұмы істеу мерзімінің бойында өңделудің есебімен әлеуетті ұзақ мерзімді ықпалдың көзін өзімен білдіреді. Аршу жыныстары кен орындары жұмыс істеуінің тұрақты элементін өзімен білдіретін үйінділерде сақталады.
Ықпал жасау объектілерінің сезімталдығы
Кез келген геохимиялық ықпалдардың негізгі объектілері Жобаның шегінде және бедері бойынша төмен орналасқан жергілікті топырақ және су ресурстары болып табылады. Ықпал жасау объектілерінің сезімталдығы металлдардың қышқыл ағындарының пайда болуының және тазартуының бағаланған ықпалының нәтижесінде өзгерістердің әлеуетті масштабы ретінде белгіленді. Ықпалға ұшыраған топырақтардың және су ресурстарының құндылығы бұдан да кең аумақта бар ресурстардың сапасымен салыстыру бойынша олардың әлеуетті өнімді пайдаланылуымен белгіленеді. Өнімді пайдалану мүмкіндігі су үшін табиғи судың сапасымен салыстыруда, ал топырақтардың түрі үшін – жерді пайдалану үшін олардың жарамдылығымен және бірегейлігімен белгіленеді.
Кен орындарының шегінде және шегінен тыс ықпал жасау объектісі ретінде топырақтардың сезімталдығы бұл аудандағы топырақтар бірегей болып саналмауының есебімен маңызды емес болып саналады, мол болады және ықпалдарға ұшыраған аумақтың шеігнен тыс қолда бар. Кен орны инфра-құрылымының шегінде топырақтардың құнарлы қабаты алынады және қалпына келтірген кезде бұдан әрі пайдалану үшін қатталады. Кен орнындағы және оның айналасындағы топырақтар геохимиялық туындаған өзгерстердің әсеріне міндетті емес тұрақты, жергілікті топырақтар олардың төмен құнарлығын есепке ала отырып, маыңзды ресурстарды өзімен білдірмейді және кен орнының шегінен тыс жерлер негізінде жайлым және шөп шабу үшін пайдаланылады.
Аудан су ресурсының сезімталдығы орташа қабылданды. Ауданның табиғи су айдындарындағы судың әдетте сапасы жақсы. Бұл су айдындары ауыз су көздері ретінде жергілікті халықпен, биологиялық түрлермен және Жобаның өзімен пайдаланылады. Ықпал жасау объектілері болып табылатын сі ресурстары молшылығы көз қарасынан мауысмдық сипатты және олардың бедер бойынша төмен жер асты сулармен және өзендермен қатынасының есебімен өңірдің шегінде шектеулі болуына қарамастан, олар өзгерістерге
тұрақтылығы жауын-шашын және еріген су өосу әсерінен; байланыстың ауыспалы және өтеқысқа уақытынан; олар арқылы су ағатын жыныстардың түрлерімен өзара әрекет етудің арқасында ықпалдың нагарлауынан, сондай-ақ уақытта және кеңесітікте жайылуынан тәуелді.
Қызыл жобасының ЭӘЫБ 5.5-тарау
Желтоқсан 2015 ж. V1.0 соңғы нұсқасы
Бет 294
Ықпалға топырақтар мен су ресурстардың ауданының көзқарасынан сипатталған ықпалдар масштабы және олардың пайдалану үшін әлеуетті ластанумен жасалатын қиындықтардың деңгейі. Жеңілдету шараларсыз Жобамен материалды тау жұмыстарымен ашу нәтижесінде пайда болатын металлдардың қышқыл ағындыларын және/немесе тазартуын қабылдайтын су мен топырақтың үзіліссіз өзгеруі мүмкін. Кез келген қышқыл ағындардың әсері, жер асты суларға және/немесе бедер бойынша төмен беткі су ағындарына түскен кезде жұсаруы және нашарлауы бәрінен де болуы мүмкін, жергілікті ықпал үзіліссіз және ұзақ мерзімді болатын сияқты. Бір кезде басталған сульфидтерден қышқылдар пайда болуы, сондай-ақ күшәнді еріті және жұмылдыруды жұмсарту қиын. Ол жыныс көзі ашық, ашылған және тотығу немесе шайылу жағдайларына ұшыраған болып қалғанға дейін жалғасыу мүмкін болады.
Жобаның кезеңдері
Құрылыс: Кені құрылысы бойынша жұмыстар жер қойнауындағы жаңа әлеуетті қышқыл жасайтын материалдың ашылуына әкеліп соқпауына қарамастан, құрылыс жұмыстары кен орнында алдыңғы өңдеу жұмыстарымен алынған ескі аршу жыныстарын бәлкім қозғайды. Ескі аршу жыныстарының геохимиялық зерттеулері оларды қышқыл жасамайтын (NAF) ретінде белгілеуіне қарамастан, тәжірибелі күйдіру қондырғы жұмысының нәтижесінде пайда болған қалдықтар ол жылжымалы нысанды жеңіл босататын және қабылдайтын күшәннің өте жоғары болуын көрсетті. Бұл материалды араластыру күшәннің шайылуының нәтижесінде кен орнында топыраққа және су ресурстарына ықпад жасауы мүмкін. Бірақ, бұл материалдың саны өте аз болғандықтан, ал оны аураластыруды болдырмауға болатындықтан, ықпалдар шағын, ал құрылыс кезіндегі ықпалдар маңызды емес болып саналады.
Пайдалану: Кен орнын қазған кезде кенді алу мақсатында карьерді терңдетуіне қарай әлеуетті қышқыл жасайтын аршу жыныстарының ашылуы мүмкін. Әлеуетті қышқыл жасайтын материал барлық минералдық қалдықтардың аз үлесін ғана құрайды – жыныстық үйінділерде, солай және қалдықтар қоймасында да, бірақ металлдармен және әсіресе көмір кегінің қоймасынан қышқыл сүзінділері мен ластанған ағын және беткі суларға және жанасып жатқан аумақта топырақтың сапасына қолайсыз ықпал көрсету мүмкіндігі бар. Сонымен қатаркен қоймасынан және тым ұзақ уақытқа қалдырылған тыс кеннің барлық қоймаларынан ластанған ағындар мүмкін. Геохимиялық зерттеулердің қорытындылары әлеуетті қышқыл жасау кідіру мүмкін, сондай-ақ аршу жыныстары бейтараптық қасиетке ие және ықпалды төмендетуі мүмкін дейді. . Бірақ, жеңілдету шаралары болмағанда, пайдаланушылық қызметтің судың сапасына және қоршаған аумақтағы топыраққа әлеуетті ықпалдары онша құнды болып табылмаса да, демек, орташа және тұта алғанда маңызды болып табылады.
Қалпына келтіру: Қалдықтарды қаттау үшін қышқыл жасайтын алаңдардың әлеуеті және металлдардың жалғасып жатқан тазаруы кенішті жабудан кейін, ұзақ уақыт ішінде сақталуы мүмкін. Жеңілдету шаралары болмағанда, жабудан кейінгі ықпал маңызды салдарымен орташа болып қалады.
Қызыл жобасының ЭӘЫБ 5.5-тарау
Желтоқсан 2015 ж. V1.0 соңғы нұсқасы
Бет 295
5.5.8 Айқындалған ықпал көздері
Карьердің борттарында және жер асты қазбаларда құрамында күшән және сульфидтік минералдары бар ашылудың нәтижесінде шахта суларының ластануы (карьерде және жер асты зумпфтарда): Әлеуетті ықпал жасау объектілері шахта және ағынды сулар ағқан жағдайда сулы деңгейжиек, сондай-ақ шахта суларын бетке тарту нәтижесінде өзен жүйесі кіреді. Масштаб: қышқыл ағындардың пайда болуы Карьердің борттарында және жер асты қазбаларда құрамында сульфидтік минералдары бар ашылудың нәтижесінде мүмкін, бірақ кен орнының геологиялық құрылысының жалпы минералогиялық зертеткелері жасалған қышқылды тиімді бейтараптандыру үшін қоршаған жыныстардың маңызды бейтараптық әлеуетінің мүмкіндігіне көрсетеді. Бірақ кенжарда арсенопириттің ашылуы тіпті бейтарап және сілті суда күшіннің бөлінуне әкеліп соғуы мүмкін, ол болмыстық зерттеулердің шеңберіндегі байқауларға келісімді шахта суында As көреіңкі болуымен расталады. Демек, шахта суларының ластану мүмкіндігі аздан орташаға дейін болып саналады, сондықтан пайдалану сатысында ықпал консервативті маңызды деп қабылданды.
Пайдаланылған кеңістікті жабу үшін пайдаланылатын цементпен қоспада қатып қалған жыныстық материалдан қышқыл ағындарды және/немесе құрамында металл бар сүзінділердің бөлінуі: Бұл әлеуетті ықпалдың объекті жер асты тау қазбаларымен байланысы бар сулы деңгейжиек, сондай-ақ шахта суларын бетіне тарту кезінде өзен желісі болып табылады. Жабу қоспасында орындалған геохимиялық зерттеулер болжалды флотациялық байыту қалдықтарына емес, ал күйдіру қалдықтары үшін жүргізілді. Демек, зертеу нәтижелерін жабу қоспасынан ықпал масштабының көрсеткіші ретінде пайдалану мүмкін. Нәтижелері қышқыл ағындардың жасалуы, әсіресе жоғары сілтілігін және цемент қосу нәтижесінде материалдың қатуын есепке алып, проблема болмайды. Бірақ, зерттелген жапқыш цемент қоспасынан тіпті сілтілі рН болған кезде жылжымалы As бөлінді. Бар деректер бойынша күйдіру қалдықтары флотация қалдықтарында мүмкін болуымен салыстыру бойынша As жоғары концентрациясының болуына қарамастан, бұрыңғыдай цементпен жапқыш қоспасынан As кейбір мөлшерінің бөліну мүмкіндігі бар. Келешек зерттеулердің қажеттілігіне қарамастан, төмен масштабтың көрсеткіші аз ықпалдың маңыздылығын істейді, демек, болжалды әсер маңызды емес болады.
Жыныстық үйінділерде сақталатын, әлеуетті қышқыл жасайтын ағын және тазарту арқылы ластанған қышқыл ағындардың және/немесе құрамында металл бар судың бөлінуі. Бұл әлеуетті ықпал жасаудың объектілері жыныстық үйінділерден тікелей жақын топырқтар, сондай-ақ оларға аршу жыныстарымен байланыстан кейін су түсуі мүмкін, беткі сулар мен жер асты сулардың запастары (өзен желісі және суды деңгейжиек) болып табылады. Аршу жыныстары үлгілерінің геохимиялық сипаттамаларын белгілеу жыныстардың үлкен бөлігі жасалатын қышқылды зиянсыздандыру үшін, жоғары бейтараптық әлеуетке ие болса да, олардың аз бөлігі ғана әлеуетті қышқыл жасаушы болуы мүмкін. Аршу жыныстары ол негізінде кенде болатын арсенопириттың шамалы төмен болуымен және де сипатталады. Аршу үйінділерінен ластанудың нәтижесінде ықпалдардың масштабы, демек, аз болып табылады,
Қызыл жобасының ЭӘЫБ 5.5-тарау
Желтоқсан 2015 ж. V1.0 соңғы нұсқасы
Бет 296
ықпалдардың деңгейі ескерілмейтіндей аздан азға дейін қабылданды, демек, ықпал маңызды емес болып табылады.
Көмір кекігін сақтауға арналған құрылыстардан және тазарту нәтижесіндегі ластану: Ықпал жасау объектілері көмір кекігінің қоймасынан тікелей жақындықтағы топырақтар, сондай-ақ оларға аршу жыныстарымен байланыстан кейін су түсуі мүмкін, беткі сулар мен жер асты сулардың запастары (өзен желісі және сулы деңгейжиек) болып табылады, онда кекпен байланысқаннан кейін су түсуі мүмкін, Көмір өнімі тұтас алғанда бұл материал көтеріңкі бейтараптық қабілетіне ие болуы мүмкін болса да, үшінші тазарту қалдықтарымен салыстыру бойынша күкірттің аса жоғары болуымен сипатталады, неге десең оның геохимиялық сипаттамалары зерттелген жоқ, қышқыл ағындардың жасалу тәуекелінің масштабы орташа ретінде қабылданды Қышқыл ағындардың жасалу және металлдарды шайю тәуекелін бегілеу үшін қосымша зерттеулер жүргізілгенге дейін , көмір кегінің қоймасынан ластанудың нәтижесімен ықпал орташа, ал әлеуетті салдары маңызды болып саналады.
Қалдықтар қоймасынан тазарту нәтижесінде және/немесе қалған суды тартқан кезде ластануы. Қалдықтар қоймасынан ластанған судың ықпал жасау объектілері жергілікті топырақтар, сондай-ақ апаттық ағу немесе қалдықтар қоймасының бөгетінен инфильтрация нәтижесінде беткі және жер асты сулар (өзен желісі және сулы деңгейжиек) болып табылады. Бірақ, күкірттің болуына тәжірибелік қондырғы қалдықтарының барлық анализдері күшәннің >0.3%S және 0,13% нәтижелерін берді. Флотация қалдықтары үшін қышқыл ағындардың жасалуының геохимиялық сипаттамаларын және әлеуетін белгілеу мақсатында зерттеулер жүргізіледі, бірақ, химиялық анализдердің бар алдық ала деректерінің есебімен қалдықтардың неохимиялық ықпалдары тәуекелінің аталған масштабы төмен, демек, ықпал үлкен емес және бәлкім маңызды емес болып табылады. Бірақ, зерттеулер нәтижелерінің бар кемшіліктерін есепке алып, қалдықтар қоймасынан қышқыл ағындардың жасалу және тазарту тәуекелін басқаруға консервативтік тәсіл қолданды.
Ластанған суда кен қоймаларына, әсіресе, ұзақ уақыт ішінде пайдаланылмаған баланстан тыс кеннің қоймаларынан бөлінуі: Кен қоймаларынан барлық әлеуетті ықпал жсау объектілері жергілікті топырақта мен су ресурстары болып табылады. Бақыршық кен орнының кендері, онда алтын арсенопиритте біріктірілген және алынған сульфидтік минерализациялау сипатының арқасында жоғары геохимиялық тәуекелдермен сипатталуына қарамастан, қашқыл ағындардың жасалу әлеуетін зерттеу қышқыл жасалу алдында реакцияның мүмкін кідіруі туралы айтады. Сульфидтердің осындай төмендетілген химиялық белсенділігі (тотығуға) және 2- айдан 6 айға дейін кідіруі, егер кенді ұзақ уақыт ішінде сақатамаса, проблема болмауы мүмкін. Кеннің күшінді бөлуге беймділігі әлі белгіленбеген, бірақ өзімен тағы үлкен тәуекел білдіруі мүмкін. Бұндай ластану масштабының есебімен кен қоймаларының бұндай ластануы
Кейбір ықпал көздері беткі және жер асты сулардың (өзен желісі және сулы деңгейжиек) запастарына әлеуетті зиянды ақпалы бар ретінде белгіленді. Бұл ықпал кен орнының бүкіл Қызыл жобасының ЭӘЫБ 5.5-тарау
Желтоқсан 2015 ж. V1.0 соңғы нұсқасы
Бет 297
аумағында маңызды болуы мүмкін, неге десең өзен желісі жақсы дамыған: кен орнының аумағын бірнеше ірі су ағыны дренажды, алкен орнының бүкіл ауданы бойынша кездесетін сулы деңгейжиек маңызды қуатымен және суды ұстау қабілетімен сипатталады және өзімен судың маңызды көзін білдіреді.
Айқындалған ықпалдарды жеңілдету үшін ұсынылатын шаралар және бұл шараларды қаблдаудан кейін қалдық ықпалдарды бағалау бұдан әрі қаралады.
Жеңілдету шаралары
Сол уақытта "Маңызды" ретінде жіктелетін теріс салдары ,қалдық ықпалдары маңыздылығының деңгейін төмендету үшін, жеңілдету шараларды талап етеді, маңыссыз салдарының кейбір ықпалдары әсіресе, онда белгісіздік дар жерде, жеңілдету шараларды талап етеді. Кәсіпорынмен ашылатын және тасымалданатын кейбір материлдардың геохимиялық сипаттамаларына қатысты бар белгісіздікті есепке ала отырып, металлдардың қышқыл ағындарының бөліну және тазарту тәуекелдерін басқаруға консервативтік тәсіл қолданды. Осы құжатта сипатталған кейбір іс-шаралар әртүрлі қалдықтардың қасиеттері қосымша белгіленгеннен кейін, керек болмай қалады.
Сонымен қатар жеңілдету шаралардың тиімділігін бағалау мақсатында мониторинг бойынша іс-шаралар белгіленеді.
Барлық вйқындалган геохимиялық ықпалдар үшін жеңілдету шараларын жоспарлаудың ең маңызды басты элементі оған мынала кіретін, Экологиялық және әлеуметтік аспектілерін басқару жоспарының (ESMP, 8 тарауды қараңыз) бөлігі ретінде минералдық ресурстарды басқару жүйесін әзірлеу және енгізу болады:
Геохимиялық сипаттамалардың кейінгі анықтамалары; Әлеуетті қышқыл жасайтын және құрамында күшәні бар материалдарды басқару; Минерадық қалдықтарды сақтауға арналған құрылыстарды жобалау және пайдалану; және Кәсіпорынды тиісті қалпына келтіру және жабу. Бұл шаралар жұмыс жобалау сатысында әзірленді және сипаты, саны және қышқыл жасайтын және құрамында күшәні бар материалдарме, сондай-ақ кәсіпорынның жерді пайдалану жөніндегі бұдан әрі жоспарларымен байланысты, тәуекелдер туралы жаңа деректер оүсуіне қарай құрылыс және пайдалану уақытында жүйелі жаңарады.
Жеңілдету шараларының баспалдақтары іс-шаралардың құрылымдалған және әлеуетті ықпалдардан құтылуға немесе болдырмауға және содан кейін қысқартуға, жұмылдаруға және бақылауға бағытталған болуын талап етеді. Минералдық қалдықтарды басқаруға барлық тәсілдерле базаланатын негізін қалаушы талаптар олардың қышқылды жасау қабілеті және
Қызыл жобасының ЭӘЫБ 5.5-тарау
Желтоқсан 2015 ж. V1.0 соңғы нұсқасы
Бет 298
металлдарды шаю тәуекелі көзқарасынан аршу жыныстар мен кендердің сипаттамаларын дұрыс белгілеу және тұрақты растау қажеттілігі болып табылады.
Барлық жыныстық үйінділерді және байланстан тыс кеннің қоймаларын жобалау, салу және пайдалану кезінде мыналарға бағытталған іс-шаралар көзделеді:
Қышқыл ағындардың жасалауын болдырмау немесе төмендету; Құрамында металл бар сүзінділердің бөлінуін бақылау; Тиісті біліктілігі бар тәжірибелі жобалаушымен жыныстық үйінділерді және қалдықтар қоймасын сараптаудың арқасында геохимиялық тұрақтылықты қамтамасыз ету; Қышқыл жасау және металлдарды бөлі көзқарасынан беткі сулардың түсуін және ағынын бақылау; және Құрамында металл бар сүзінділердің және қышқыл ағындылардың беткі және дер асты суларға және топыраққа түсуін болдырмау.
Аршу жыныстарының үйінділерін және баланстан тыс кеннің қоймаларын басқару бойынша егжей-тегжейлі шаралар бұдан әрі сипатталды. Барлық бұл алдын алу шаралары қосымша деректерді алуына және пайдалану сатысында кейінгі зерттеулердің нәтижесінде кен орындары шегінде қышқыл жасау қабілетін жақсы түсінуге жетуіне қарай және кейін қайта бағаланады.
Жобаның әлеуетті геохимиялық ықпалдарын жеңілдетудің басты шарасы – тау жұмыстарының жоспарын жобалау және есептеу, сондай-ақ пайдалану кезіндегі басқару шаралары. Мұнда сөйтіп, сульфидтердің тотығу немесе ластауыш металлдардың бөлінуі мүмкіндігін төмендету үшін, кен қоймаларын, көмір кегін, аршу жыныстарды және қалдықтарды сақтауға арналған құрылыстарды, жобалау кіреді. Сумен қамтамасыз ету жүйесін негізінде жабық жүйелерде пайдаланушылық қажеттіліктерге қайта пайдалану үшін барлық байланысты болған шахта суларын жинауды көздеу үшін, қышқыл ағындардың жасалауын және/немесе металлдардың шайылуын бақылау үшін негізін қалаушы маңызы бар.
Жобалық шешімдерге: Байыту фабрикасының буферлік кен қоймасы кіреді: барлық жиналған ағындарды қалдықтар қоймасына бағыттаумен 0.5 м сүзуге қарсы сазды экранның құрылғысы. Неге десең кенде As пен S жоғары болуы мүмкін, кен қоймасынан кез келген ағындарда/сүзінділерде қышқыл ағындар мен еріген металлдар болуы мүмкін, сондықтан барлық кен қоймалары үшін периметр бойынша барлық ағындарды ұстау үшін арықтар құрылады және оларды қайта пайдалануға бағыттайды.
Көмір өнімінің қоймасы: Бұл өнімде қалдықтарға қарағанда, күкірттің жоғары болады және сондықтан қышқыл жасауға зор қабілеті бар. Көмір кегінің қоймасы қалыңдығы 1,5мм полиэтилен экранымен қорғалады. Ағындар арыққа жиналады және тұндырғыш-бөгетке Қызыл жобасының ЭӘЫБ 5.5-тарау
Желтоқсан 2015 ж. V1.0 соңғы нұсқасы
Бет 299
бағытталады, одан бөгеттің қоршау дамбасы арқылы қалдықтар қоймасын тарту үшін зумпфте сүзіледі. Арықтардың, тұндырғыш-бөгеттердің және зумпфтың нтүбі қатайтылады және төселетін топыраққа инфильтрациялауды болдырмау үшін сазды экранмен қорғалады. Құрылыстың айналасында ағындардың жер асты суларыа миграциясын белгілеу үшін мониторингтік ұңғымалар құрылады.
Қалдықтар қоймасы: Қалдықтар қоймасының түбі қалыңдығы 1 мм полиэтилен дәнекерлеу экранымен қорғалады. Қалдықтар қоймасының борттары қалыңдығы 1,5 мм ПНД үлдірімен қорғалады. Үлдір табақтары қапсырма дәнекерленеді. Онда бар қадықтардың тығыздалуына қарай су бетінде жиналады, бұл ретте бетінен булану «сіңіргіш» әсер көрсетеді. Үлдірдің астында барлық инфильтраттарды/ қалдық қоймасының бөгетіне қайтарумен ағуларды ұстау үшін ұнтақталған қиыршық таспен толтырылған, саусақ тәрізді қашыртқылар құрылады. Ағартылған су қайтадан пайдалану үшін фабрикаға қайтарылады, ал судың қалдықтары буланды.
Жыныстық үйінді: Жыныстық үйінді топырақ-өсімдік қабаты алынған және дренажбен жабылған дайын алаңда құрылады. Пайдалану кезінде жыныстық үйіндіні басқару құрамындағы заттарды бақылау жүйесінің бөлігі ретінде, карьерде барлық жоғары тәуекелдерді және әлеуетті қышқыл жсайтын жыныстарды белгілейді. Бұл материал үйінді алаңдарының шетінен алыста қатталса және үйіндінің қышқыл жасамайтын жыныстарынан негізгі денемен сенімді қоршалса жақсы болады. Шоғырланғандар мен науалар үйіндінің периметрі бойынша дренажды арықтарға жиналып, су жинауыш тоғанға жіберіледі, ал содан кейін қажеттілігі бойынша сақтауыш тоғанға аударылатын болады.
Кеніш және жерасты су ағынының барлық суы жиналып, кеніштің су төгетін жинауыш тоғанына жіберілетін болады.
Жоба қызметіндегі қышқыл ағындар мен металл сүзгілерінің әрекетін жұмсарту жөніндегі жедел басқарудың негізгі тәсілі болып байланыстыратын шахта суларының артығын Ақбастаубұлаққа төгу алдында шахта суларын тазалауға арналған қондырғыға жіберу болып табылады. Мүмкіншілігі бойынша барлық шахта сулары байыту үдерісінде негізінен Жобада, сондай-ақ жазғы шаңды басу және техникалық қызмет көрсету мен жөндеу жұмыстарының қажеттілігі үшін қайта пайдаланылатын болады.
Аталған сатыда қышқыл ағындылары мен металды сүзгілеу әрекетін жұмсарту стратегиясы консервативті болып табылады және күкірт құрамы>0.5% барлық материал қышқыл түзуші болып табылады, ал As құрамы артық барлық материал сілтілеуге жатады. Тәжірибеде геохимиялық зерттеулер күкірт құрамы >0.5% материал бөлігі қышқыл түзбейтін болуы мүмкін және түзілген қышқылды залалсыздандыру үшін жеткілікті болуы мүмкін. Ары қарайғы зерттеулер жоғары тәуекелді білдіретін материалды өндіруді бастағанға дейін күшәлә материалдарын бөлетін және қышқыл түзетін материалдар көлемінің нақты мағыналарын алуды нақтылауға бағытталатын болады.
Қызыл жобасының ЭӘЫБ 5.5-тарау
Желтоқсан 2015 ж. V1.0 соңғы нұсқасы
Бет 300
Топырақ құнарлылығын қалпына келтіру жөніндегі іс- шаралар
Ұзақ мерзімді геохимиялық әрекеттерді басқару үшін кен орындарын қайта қалпына келтіру және жабудың алдын ала Жоспары мына іс-шаралар мен ресімдерді қарастырады:
Кеніш: Кенішті жапқаннан кейінгі іс-шаралар жоспары кеніштегі көлдің қалыптасуын қарастырады, ол су түпкілікті деңгейге тұрақтағанша жерасты суын өндіру аяқталған соң 35 жылды қамтиды. Пайдалану кезінде кеніштегі судың жиынтық сапасын болжау мақсатында әзірлеудің блоктық үлгісі негізінде тұрақты үлгілеу жүзеге асырылатын болады. Кеніштің соңғы контурындағы борттарда күшәла және сульфидті құрамды жыныстарды анықтаудың жиынтық деңгейі жабылғанға дейін бірнеше жыл бұрын белгілі болады, себебі өндіру жерасты тәсілімен жалғасатын болады, ол судың сапасын болжауды нақтылауға және жабу стратегиясын әзірлеуге мүмкіндік береді. Ары қарайғы зерттеулер де жабылғаннан кейін топырақ суларымен бірге хабарландыру ықтималдығын анықтау үшін су ағынының көздерін, жолдарын зерттеуге бағытталатын болады.
Жыныстық үйінді: Үйіндінің түпкілікті биіктігі 105 метрді құрайды, үйінді екі қабатқа салынады: алдын ала сақтандырғыш бермасы 20м және еңіс бұрышы 34 o бар төменгі алаңы 390 га (3500 х 1500 м). Қосымша жоспарлау өндіруді аяқтағаннан кейін қажет емес. Үйіндінің соңғы үстіңгі беті қалыңдатылатын және топырақты қалпына келтіру үшін қалыңдығы 0,2 м құнарлы қабатпен жабылатын болады. Тұрақты дренаж арықтар жынысты үйіндінің үстіңгі бетіндегі су үйінділерін қамтамасыз етеді және үйіндінің үстнідегі ағынды су нәтижесінде пайда болған эрозияны азайтады.
Көмір үгінділерін жинау Көмір үгінділері табиғи бұрышы 27 o , алаңы 55600 шаршы метр, биіктігі 15 метрге дейін бір қабат болып жиналатын болады. Құрылым басында тығыздылған 10-20 см қуатты топырақ қабатымен жабылып, содан кейін құнарлылықты қайта келтіру алдында геотор төселетін болады. Дренажды жүйе құрылымнан жер үстіндегі суларды бұрып, ағындарды су жинағышқа бағыттайтын болады. Қалдықтар қоймасы: Жабу кезінде үйіндіні сақтағыш тоғандағы ағартылған су түсіріліп, суды шығаруға рұқсаты болған жағдайда қоршаған ортаға түсірілуі керек. Үйінділерді бөлу және тасу жөніндегі барлық құрылымдар қайта жөнделуі керек. Су көлемін азайту және үйінділерді нығыздағаннан кейін үйіндінің үстіңгі бетін тығыздап, қалыңдығы 0,6 м шағыл мен жынысты ұсақ тастар қабатын төсеу керек. Жер үстіндегі сулар мен жауын суларының бұру үшін Бұратын жыраларға ағынды суы бар үстіңгі беттің еңістерін жоспарлау жолымен өзенге қорғайтын бөгеттер орнатып, қамтамасыз ету қажет. Жоспарланған үстіңгі бет қалыңдығы 0,2 м қабатпен жабылып, ағаштар мен бұталардың ұрықтары себіледі.
Қызыл жобасының ЭӘЫБ 5.5-тарау
Желтоқсан 2015 ж. V1.0 соңғы нұсқасы
Бет 301
Жұмсартушы шараларды қолданғаннан кейінгі әрекет етудің маңыздылығын қайта бағалау (олардың тиімділігі болған жағдайда) Жоба қызметі нәтижесінде қалған әрекеттерді анықтау үшін орындалады. Мұндай бағалау жұмсартушы іс-шараларды қолданғанға дейін әрекет етуді бағалау үшін пайдаланылатын Әрекет ету маңыздығы матрицасы мен әдістемесі бойынша орындалатын болады. Әлеуетті әрекеттерді жұмсартуға бағытталған шаралардың тиімділігін тексеруге бағытталған мониторинг бағдарламасы негізінде тәуекелдерге тиісті талдау жалғасатын болады.
Топырақтағы және су ресурстарына арналған металдарды сүзгілеу және қышқыл ағындарының әрекет ету шараларын қабылдаған жағдайда тау кен жұмыстарының жоспар бөлігі ретінде тұрақты түрде оларды басқаруға болады. Бірақ ESMP-де жұмсартушы шаралардың тиімділігін бағалау үшін ұзақ мониторинг тұжырымдамасы ұсынылатын болады. Жоғарыда сипатталған бақылау тәсілдерін қолданған жағдайда қышқыл ағындылары мен металдарды жуудың жағымсыз әрекеттері тәуекелі құрылыс кезінде ескерілмейтіндей аз дейін және пайдалану кезінде маңызды емеске дейін азайтылатын болады. Кәсіпорын тарату сатыларына жеткенше ашылатын жыныстарды қаттау учаскелері бірнеше жыл бойынша қайта қалпына келтірілетін болады және тиісінше қышқыл ағындылар мен металдарды жууды басқару тәсілдерінің тиімділігі мен ұзақтығы біршама уақыт ішінде әрекет ететін болады. Тиісінше, егер басқару жүйесі тоқтап қалмаса, As жуу мен қышқыл науалар перспективада әрекет етуге әсерін тигізбейді. Бұл жағдайда аршылатын жыныстар мен жақын жатқан аймақтарда қаттау учаскелерінде топырақ және өсуіне, сондай-ақ рельеф бойынша төмен судың сапасына зиянды әсерін тигізеді, ол жапқаннан кейінгі су мен топыраққа әсер етудің біршама тәуекелінің сақталуына алып келеді. Жұмсарту шараларын қолдану нәтижелері және қалдық әсерлері төмендегі келтірілген Кесте 5.5.2.
жүктеу/скачать 57,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|