Сынауықтар  Көбік түзетін сабынды ерітінді тамшысының саны

 
192 
Мырыш  оксиді  ZnO ,  кадмий  оксиді  СdO ,  сынап(II)  оксиді  HgO және  мырыш, 
кадмий  гидроксидтері 
2
)
(OH
Zn
, 
2
)
(OH
Сd
  суда  ерімейді.  Мырыш  гидроксиді 
2
)
(OH
Zn
  -
амфотерлі.  Кадмий  гидроксидінің 
2
)
(OH
Сd
  негіздік  қасиеті  күштірек,  ал,  сынап  (II) 
гидроксиді 
2
)
(OH
Hg
тұрақсыз, ол оксид пен суда ыдыраған түрде болады. 
Мырыш,  кадмий  және  сынаптың  ерімтал  тұздары  гидролизденеді.  Мырыш 
топшасындағы элементтер ерімейтін тұздар — сульфидтер  ZnS  - ақ түсті,   СdS - сары түсті,
HgS
- қара түсті түзе алады. 
Кӛптеген  металдар  сынапта  еріп,  амальгама  құймалар,  кейбіреулерімен 
интерметалдық қосылыстар береді. 
Сынап  ионы  активтілігі  тӛмен  тотықсыздандырғыштардың  әсерінен  жеңіл 
тотықсыздана алады. Сынаптың
2
2
Х
Hg
 (мұнда X –қышқыл қалдықтары); мысалы,
2
3
)
(NO
Hg
тұздары  бар.  Бұл  қосылыстардасынаптың  тотығу  дәрежесі  +2  болады.  Мұнда  сынап 
атомдары  ӛзара  байланысқан 
Cl
Hg
Hg
Cl
  деп  қарастырамыз.  Сынап  (П)  тұздары 
мысалы: 
2
3
2
)
(
,
NO
Hg
HgCl
тотықтырғыш қасиет кӛрсетеді. 
Атом  радиусы  үлкен  болмағандықтан 
2
2
2
,
,
Hg
Cd
Zn
иондары  комплексті 
қосылыстар түзуге бейім келеді. Олардың координациялық саны 4-ке немесе 6-ға тең. 
2
Hg
ионына  аммиакаттар  түзу  тән  қасиет  емес.  Сынап  тұздары  кейбір  тұздармен  комплексті 
косылыстар,  мысалы 
]
[
2
4
2
2
HgJ
K
KJ
HgJ
тетрайод
меркурат
  (ІІ)  түзеді.  Сынаптың 
координациялық  саны  4-ке  тең.  Сынап  пен  сынаптың  барлық  қосылыстары  аса  улы, 
сондықтан  тәжірибелерді  орындағанда  оқытушы  ескерткен  сақтық  шараларын  бұлжытпай 
орыңдау керек. 
 
Бақылау сұрақтары: 
1. Мырыш, кадмий және сынап атомдарының электрондық формулаларын жазыңдар. 
2.  Д.И.Менделеевтің  периодтық  жүйесіндегі  ІІ  топ  негізгі  және  қосымша  топшасы 
металдарының химиялық қасиеттерінің ұқсастығы мен айырмашылығы неде? 
3.  Металдардың  электрохимиялық  кернеу  қатарында    мырыш  пен  кадмий  сутегінің  сол 
жағында орналасқан. Неліктен бөлме температурасында олар судан сутегін бөліп шығара 
алмайды? 
4. Тотықтырғыш-қышқылдармен мырыштың әрекеттесу реакция теңдеуін жазыңдар. 
5. Комплекс түзуші ретінде 
2
2
2
,
,
Hg
Cd
Zn
иондарына сипаттама беріңдер. 
6.  Мырыш,  кадмий  және  сынап  гидроксидтерінің  қасиеттеріне  сипаттама  беріңдер, 
реакция теңдеулерін жазыңдар.
 
 
№17 зертханалық жұмыс 
Тәжірибелер 
Аспаптар  мен  реактивтер:  Кипп  аппараты,  фарфор  тигель,  шыны  таяқша,  мырыш 
ұнтағы,  мырыш  металы,  темір  ұнтағы,  сынап,  натрий,  қалайы  металдары,  мыс 
пластинкасы, күкірт ұнтағы, йод, темір(ІІ) сульфиді, сынап (ІІ) оксиді, сынап (ІІ) нитраты, 
сынап (ІІ) сульфаты, сынап (І) нитраты, сынап (ІІ) сульфиді, сүзгі қағаз, күкірт қышқылы, 
тұз қышқылы, азот қышқылы, натрий гидроксиді, аммиактың судағы ерітіндісі, аммоний 
хлориді,  аммоний  сульфиді,  калий  нитраты, кадмий  сульфаты,  мырыш  сульфаты,  мырыш 
хлориді,  кобальт  нитраты,  натрий  карбонаты,  натрий  ацетаты,  мыс  сульфаты,  калий 
йодиді, сынап (ІІ) хлориді, күкіртсутегі суы, лакмус. 
 
 
 
Мырыш және оның қосылыстары 

 
193 
1. Мырыштың қышқылдармен әрекеттесуі.(жұмысты тартпа шкафта жүргізу керек). 
Алтысынауыққа  мырыштың  түйірлерін  салып,  әрқайсысына  сұйытылған  және  концентрлі 
HCl , 
4
2
SO
H
, 
3
HNO
,  ерітінділерімен  әсер  етіңдер.  Құбылысты  бақылаңдар.  Қалыпты 
жағдайда  жүрмеген  сынауықтарды  қыздырыңдар.  Сұйытылған 
3
HNO
-те  мырыш  ерігеннен 
кейін  алынған  ерітіндіде  аммоний  ионының  бар  екенін  дәлелдеңдер.  Реакция  теңдеуін 
жазыңдар.  
2.Мырыштың  сілтілермен  әрекеттесуі.  Сынауыққа  аздаған  мырыш  сымдарын  салып, 
концентрлі  сілті  ерітіндісін  құйыңдар,  қыздырыңдар.  Газ  бӛлінуін  бақылаңдар.  Тәжірибе 
жүзінде бӛлініп жатқан газдың сутегі екенін дәлелдеңдер. Реакция механизмін түсіндіріңдер. 
Реакция теңдеуін жазыңдар. 
3.Мырыш  гидроксидінің  алынуы  мен  қасиеттері.Зертханада  бар  реактивтерден  мырыш 
гидроксидін  алыңдар.  Тұнбаның  сипаты  мен  түсін  анықтаңдар.  Мырыш  гидроксидінің 
амфотерлік  қасиетін  тәжірибе  жүзінде  анықтаңдар.  Реакция  теңдеуін  молекулалық  және 
иондық түрде жазыңдар. 
4.  Мырыш  сульфидін  алу.  Екі  сынауыққа  мырыш  сульфидінің  тұнбасын  алыңдар.  1-ші 
сынауыққа  тұнба  түсіргіш  ретінде  күкіртсутегі  суын,  2-шіге  аммоний  сульфидін  алыңдар. 
Түзілген  тұнбалардың  кӛлемін  салыстырыңдар.  Күкірсутегі  әсерінен  түзілген  мырыш 
сульфиді тұнбасы тұнғаннан кейін сүзіп және натрий ацетаты ерітіндісін сүзіндіге құйыңдар. 
Байқалған құбылысқа түсінік беріңдер, реакция теңдеуін жазыңдар. Жасаған тәжірибелердің 
негізіне  сүйене  отырып,
2
Zn
  ионын 
ZnS түрінде  қандай  ортада  толық  тұнбаға  түсіруге 
болады. Қорытынды жасаңдар. 
5.Мырыштың  комплексті  қосылыстары.  Мырыш  тұзы  ерітіндісіне  аммоний  гидроксиді 
ерітіндісін  тұнба  түзілгенше  тамшылатыпқұйыңдар,  одан  кейін  ол  толық  ерігенше 
тамшылатып қосыңдар. Алынған комплексті қосылыста мырыштың координациялық саны 4-
ке тең екенінескере отырып, реакция теңдеуін жазыңдар. 
6.  Мырыш  тұздарының  гидролизі.  а)  Мырыш  сульфаты  мен  мырыш  хлориді 
ерітінділерінің  ортасын  бейтарап  лакмус  ерітіндісімен  сынаңдар.  Гидролиздену  теңдеуін 
жазыңдар. 
Кадмий және оның қосылыстары 
7. Кадмийді ерітіндіден оның иондарын тотықсыздандырып алу. Кадмий иондарын оның 
тұздарының  ерітінділерінен  тотықсыздандыра  алатын  металдарды  стандартты  электрод 
потенциалы кестесін пайдалана отырып таңдап алыңдар. Зертханада бар металдардың бірін 
пайдаланып сәйкес тәжірибе жасаңдар. Реакция теңдеуін жазыңдар. 
8.  Кадмий  гидроксиді  алу  және  оның  қасиеттері.  Зертханада  бар  реактивтерден  кадмий 
гидроксидін  алыңдар,  сипатын  және  түсін  анықтаңдар.  Реакция  теңдеуін  жазыңдар. 
Сұйытылған  тұз  қышқылына  және  кӛп  мӛлшердегі  сілтіге  кадмий  гидроксидінің  әсерін 
байқаңдар.  Бұл  гидроксид  қандай  қасиет  кӛрсетеді.  Кадмий  және  мырыш  гидроксидтерінің 
айырмашылығын анықтаңдар. 
9.  Кадмий  сульфидін  алу  және  қасиеттері.  Күкіртсутегі  суын  тұнба  түсіргіш  ретінде 
қолдана  отырып,  кадмий  сульфидін  алыңдар,  сипатын  және  түсін  анықтаңдар.  Реакция 
теңдеуін  жазыңдар.  Тұнбаны  ерітіндіден  бӛліп  алып,  тұнбаға  сұйытылған  тұз  қышқылын 
құйыңдар. Тұнба ери ме? Ерігіштік кӛбейтіндісінің кӛрсеткіштерін пайдалана отырып, неге 
мырыш  сульфиді  мен  кадмий  сульфидінің  тұз  қышқылына  әр  түрлі  әсер  ететінін 
түсіндіріңдер. 
10.  Кадмийдің  комплексті  қосылыстары.  Кадмий  сульфаты  ерітіндісіне  алғаш  тұнба 
ерігенше  тамшылатып  аммиак  ерітіндісін  қосыңдар.  Алынған  комплексті  қосылыстағы 
кадмийдің  координациялық  саны  4-ке  тең  екендігін  кӛрсете  отырып,  реакция  теңдеуін 
жазыңдар.  Кадмийдің  комплексті  қосылысының  электролиттік  диссоциация  теңдеуін 
жазыңдар, комплексті ионның тұрақсыздық контантасын кӛрсетіңдер. 

 
194 
11.Кадмий  тұздарының  гидролизі.а)Кадмий  сульфаты  ерітіндісінің  ортасын  бейтарап 
лакмус  ерітіндісімен  анықтаңдар.    Гидролиздену  реакциясының  молекулалық  және  иондық 
теңдеуін жазыңдар. 
ә)Кадмий  сульфаты  ерітіндісіне  натрий  карбонаты  ерітіндісін  құйыңдар.  Тұнбаның  түсін 
бақылаңдар.  Пайда  болған  зат  гидролиздің  қай  сатысының  ӛніміне  жатады?  Кадмий 
карбонатының  сатылап  гидролиздену  реакциясын  молекулалық  және  иондық  түрде 
жазыңдар. 
12. 
2
Zn
және 
2
Cd
иондарын  айыру. 
2
Zn
және 
2
Cd
иондарын  айыру  үшін  олардың 
сульфидтерінің  сұйытылған  тұз  қышқылында  әртүрлі  ерігіштігін  пайдалануға  болады. 
Күкіртсутегін  немесе  күкіртсутегі  суын  пайдалана  отырып, 
2
Zn
және 
2
Cd
иондарын  бір-
бірінен айыру жоспарын жасаңдар. Жоспарды оқытушыға кӛрсетіңдер. Мырыш және кадмий 
тұздары  ерітінділерінің  қоспасын  дайындаңдар  және  жасалған  жоспар  бойынша  қоспаны 
айыруды жүргізіңдер.  
Сынап және оның қосылыстары 
Сынаппен жұмыс жасау ережелері 
Сынап  буы,  оның  барлық  қосылыстары  улы,  сондықтан  сынаппен  және  оның 
қосылыстарымен жұмыс жасағанда мына ережелерді сақтау керек: 
1.  Сынап  бар  сынауықтар  мен  ыдыстарды  ерекше  қойғыштарға,  мысалы,  биік 
қабырғалы подносқа қою керек! 
2. Сынаппен жасалатын барлық тәжірибелерді тартпа шкафта жүргізу керек! 
3.  Егер  кейбір  себептермен  сынап  төгілген  болса,  оның  барлық  тамшыларын  арнаулы 
ыдысқа жинау керек! 
4. Барлық сынап қалдықтары арнаулы ыдысқа құйылып жиналады. 
13. Сынапты алу. (жұмысты тартпа шкаф жүргізу керек!) а) Сынап (II) оксидінің қызыл 
модификациясының  аздаған  мӛлшерін  штативке  горизонталь  бекітілген  сынауықта 
қыздырыңдар.  Реакция  жүргенін,  алынған  зат  арқылы,  сынап  (II)  оксидінің  айырылуын 
дәлелдеңдер. Реакция теңдеуін жазыңдар. 
ә) Сынап (II) тұзы ерітіндісіне алдын-ала зімпара қағазымен тазаланған мыс пластинкасының 
ұшын батырыңдар. Бірнеше минуттан соң ерітіндіден пластинканы алып, сумен жуып, сүзгі 
қағазымен  сүртіңдер.  Пластинка  бетінің  түрі  ӛзгеруін  байқаңдар.  Реакция  теңдеуін 
жазыңдар. 
14. Натрий амальгамасын алу.(жұмысты тартпа шкафта жүргізу керек!)Фарфор келіге 
бірнеше  тамшы  сынап  тамызыңдар.  Бұршақ  кӛлеміндсй  ӛңделген  натрийді  қысқышпен 
сынапқа  салыңдар  (ыдыстың  түбіне  дейін  апарыңдар),  бұл  жағдайда  натрийдің  сынаппен 
жарықшығарған (вспышка) қосылысы пайда болады. Алынған амальгаманың бір бӛлігін суы 
бар фарфор табақшаға салыңдар. Алынған ерітіндінің ортасын фенолфталеинмен сынаңдар. 
Реакция теңдеуін жазыңдар. Байқалған құбылысты түсіндіріңдер. 
15. Сынап  (ІІ) оксидін алу және оның қасиеттері. Сынап(II) нитраты ерітіндісіне натрий 
гидроксиді  ерітіндісін қосыңдар. Тұнба түсін анықтаңдар. Оның сұйытылған қышқыл және 
сілті ерітінділеріне әсерін сынаңдар. Реакция теңдеуін жазыңдар. 
16.  Сынап  тұздарының  гидролизі.  а)  Сынап(II)  сульфаты  немесе  нитраты  бірнеше 
кристалдарын 
аздаған 
суда 
ерітіңдер. 
Негіздік 
тұз 
тұнбасының 
түзілуін 
байқаңдар.Ерітіндінің тұнбасын лакмуспенсынаңдар. Реакция теңдеуін жазыңдар. 
ә)Сұйытылған  азот  кышқылы  ерітіндісін  алдын  ала  суда  қышқылдандырып,  осындай 
тәжірибені  қайта  жасаңдар.  Алынған  нәтижелерді  салыстырыңдар.  Байқалған  құбылысты 
түсіндіріңдер. 
17.Сынап  оксидін  алу.
2
3
2
)
(NO
Hg
ерітіндісіне  сілті  ерітіндісін  құйыңдар.  Не  байқалады? 
Түзілген  тұнбаның  түсін  анықтаңдар.  Реакция  тендеуін 
O
Hg
2
кұрылымдық    формуласын 
жазыңдар. 
18.  Каломель  алу.  а)  Сынап  (I)  ерігіш  тұзынан  каломель  алыңдар.  Реакция  теңдеуін 
жазыңдар. 

 
195 
ә) Сынауыққа 2-3 мл сулема ерітіндісін кұйып, оған 
2
SnCl  ерітіндісін тамшылатыпқосыңдар, 
не байқалады?Реакция теңдеуін жазыңдар. 
 
Жаттығулар мен есептеулер 
1.  Мырыш  нитратынан  калий  гидроксоцианатын  қалай  алуға  болады?  Реакция  теңдеуін 
молекулалық және иондық түрде жазыңдар. 
2. Реакция нәтижесінде комплекс қосылыс түзілетінін ескере отырып, 
2
)
(OH
Cd
мен
Cl
NH
4
арасындағыәрекеттесу теңдеуін жазыңдар. 
3.
2
2
SO
ZnO
O
ZnS
  теңдеуінде  тотықсыздандырғыштың  1молі  неше  электрон  беріп 
жібереді? 
4.Мына теңдеуді қалай жүзеге асыруға болады: 
4
2
2
)
(
ZnSO
OH
Zn
ZnCl
ZnO
Zn
 
5.Сынап (ІІ) хлориді гидролизінің теңдеуін жазыңдар. 
6.  500  мл  20%  (
мл
г /
14
,
1
)  күкірт  қышқылы  ерітіндісін  мырышпен  әрекеттестіргенде 
мырыш купоросының 
O
H
ZnSO
2
4
7
қанша массасы керек? 
7.  0,1405  г  металл  қышқылдан  28  мл  сутегін  (қ.ж.)    ығыстырып  шығарады.  Металдың 
эквиваленттік массасын табыңдар.  
8.  Сынап  ионын  металл  сынапқа  дейін  тотықсыздандыру  үшін  200  мл  0,15  М  сулема 
ерітіндісіне 0,1 М 
2
SnCl ерітіндісінің қанша кӛлемін қосу керек? 
 
 Сілтілік металдар 
Сiлтiлiк  металдар  ӛте  активтi  элементтер  болғандықтан,  табиғатта  тек  қосылыстар, 
негiзiнен хлоридтер, сульфаттар, карбонаттар, нитраттар, силикаттар түрiнде кездеседi. Бұл 
топша  элементтерiнiң  iшiнен  натрий  мен  калий  табиғатта  аса  кең  таралған,  ал  қалған 
элементтер мӛлшерi ӛте аз. 
Сiлтiлiк металдар қасиеттерi 
Қасиеттері 
Li 
Na 
K 
Rb 
Cs 
Fr 
Рет нӛмірі 
3 
11 
13 
37 
55 
87 
Салыстырмалы атомдық массасы, 
а.м.б. 
6,94 
22,93 
39,100  85,47  132,90  223,00 
Валентілік электрондары 
1
2s
 
1
3s
 
1
4s
 
1
5s
 
1
6s
 
1
7s
 
Атом радиусы, нм 
0,155 
0,189 
0,296 
0,248 
0,268 
0,280 
Салыстырмалы электртерістілігі 
0,98 
0,93 
0,82 
0,82 
0, 79 
- 
Балқу температурасы, 
0
С 
179,0 
97,8 
63,6 
39,0 
28,0 
23,0 
Стандартты электродтық 
потенциалы, В 
-3,05 
-2,71 
-2,92 
-2,92 
-2,92 
- 
Бұл  элементтер  ӛте  активтi  болғандықтан  оларды  таза  күйiнде  алудың  бiрден-бiр 
жолы  -  балқыған  тұздарын  не  гидроксидтерiн  электролиздеу.  Kалий,  рубидий  және  цезий 
элементтерiн басқаша да алуға болады: 
K
NaCl
Na
KCl
 
Rb
CaCl
RbCl
Ca
2
2
2
 
3
2
4
2
5
4
5
2
O
Cr
ZrO
Cs
Zr
CrO
Cs
 
Бұл процестер, әдетте, вакуумде жоғары температурада (800   1000
0
С) жүредi.  
Қасиеттерi. Сiлтiлiк металдар жеңiл, оңай балқитын, күмiстей ақ түстi. Олар жұмсақ, 
пышақпен оңай кесiледi, электр тогын жақсы ӛткiзедi. 
Химиялық 
тұрғыдан 
сiлтiлiк 
металдар 
аса 
активтi. 
Олар 
күштi 
тотықсыздандырғыштар,  бұл  қасиеттерi  ядро  заряды  ӛскен  сайын  арта  түседi.  Оларды, 
әдетте,  керосин,  бензин  сияқты  органикалық  сұйықтарда  сақтайды.  Рубидий  мен  цезий 
элементтерi  ауада ӛздiгiнен жанып кетедi. Қалғандары сәл қыздырған кезде жанады. Ауада 

 
196 
жанған  кезде  тек  литий  оксид 
O
Li
2
,  ал  натрий  пероксид 
2
2
O
Na
,  рубидий,  цезий,  калий   
супероксидтер 
4
2
O
Э
 түзедi. 
Сiлтiлiк  металдар  галогендермен,  күкiртпен,  фосформен  әрекеттеседi.  Сӛйтiп  тұз 
түзедi. Оларды сутегiмен қосып қыздырса: 
ЭН
H
Э
2
2
2
яғни тұз түзедi. 
Мұнда сутегiнiң тотығу дәрежесi «-1» тең. 
Сiлтiлiк  металдар  сумен  ӛте  жақсы  әрекеттесiп  гидроксид  түзiп,  атомдық  сутегiн 
бӛлiп  шығарады.  Атомдық  сутегi  бӛлiнген  кезде  ауадағы  оттегiмен  әрекеттесiп  жарқылдап 
жанып кетедi: 
2
2
2
2
2
H
ЭOН
O
H
Э
 
Бақылау сұрақтары 
1.  Металдық  байланыстардың  қандай  ерекшеліктері  бар?  Осыған  байланысты 
металдар қандай физикалық қасиет көрсете алады? 
2.  Литий,  натрий  калий,  рубидий,  цезий  атомдарының  электрондық  формулаларын 
жазыңдар.  Литийден  цезийге  қарай  атом  радиустарының  және  иондану  потенциалы, 
химиялық активтілігі қалай өзгереді? 
3.  Сілтілік  металдардың  оттегіне,  сутегіне,  суға  және  қышқылға  әсерін  реакция 
теңдеулері арқылы көрсетіңдер. 
4. Сілтілік металдардың гидридтері мен бейметалдардың сутекті қосылыстарының 
химиялық және физикалық қасиеттерін салыстыру. 
5. Сілтілік металдардың оксидтері мен гидроксидтерінің алыну реакция теңдеулерін 
жазыңдар.  
6.  Сілтілік  металдардың  тұздары  қандай  физикалық  және  химиялық  қасиет 
көрсетеді? 
 
№18 зертханалық жұмыс 
Тәжірибелер: 
Аспаптар  мен  реактивтер:  таразы,  Кипп  аппараты,  Бунзен  колбасы,  Бюхнер 
воронкасы,  сақинасы  бар  штатив,  қыздырғыш,  фарфор  тигелі,  фарфор  келі  келісабымен, 
кішкене  фарфор  табақшасы,  құйғы,  шыны  таяқша,  50  -100  мл  стақан,  сынауықтарымен 
штатив,  шыны  түтікше,  платина  сымы  бекітілген  шыны  таяқиа,  сүзгі  қағазы,литий, 
натрий, калий, натрий пероксиді 
2
2
O
Na
, натрий хлориді 
NaCl , калий хлориді  KCl , натрий 
нитраты 
3
NaNO
,  калий  нитраты 
3
KNO
,  аммоний  карбонаты 
3
2
4
)
(
CO
NH
,  натрий 
сульфиді
S
Na
2
,  сөндірілген  ізбес 
2
)
(OH
Ca
,  ерітінділер:  күкірт  қышқылы 
4
2
SO
H
,  тұз 
қышқылы HCl ,  азот  қышқылы 
3
HNO
,  аммиактың  судағы  ерітіндісі 
OH
NH
4
,  натрий 
хлориді NaCl ,калий  хлориді  KCl ,  литий  хлориді  LiCl ,  калий  иодиді  KJ ,  лакмус, 
фенолфталейн. 
Сілтілік  металдармен  жұмыс  істегенде  қауіпсіздік  техникасын  сақтау  керек! 
Сілтілік  металдарды  қолмен  ұстауға  болмайды!Сілтілік  металдардың  қалдығын 
зертхана қызметкерлеріне өткізу керек! 

жүктеу/скачать 6,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: