Пробл ем ы ис то ри и каза хс тан а
ƏЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАРИХ
жүктеу/скачать 1,63 Mb. Pdf көрінісі
|
ƏЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАРИХ СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ИСТОРИЯ ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН ҰЛТТАРЬІ МЕН ДІН МƏСЕЛЕСІ С.О. Смагулова т. ғ. д., III.Ш. Уəлиханов атындағы Тарих жəне этнология институтыны доценті XX ғасыр басында Қазақстанда тұрғылықты қазақтардан басқа бірнеше ұлттары өмір сүрді, 1897 жылы каңтар айында Ресей ипериясының өткізген ең алғашқы санатынан Қазақстан территориясында ірі үш этностық топтардың барлығы айқындалған болатын, Олардың ең басымы 74%-ті құраған тұрғылықты халық қазақтар болса, 10-13%-і орыстар, ал 1-2 %-ін украиндар кұрады. Негізінде XIX ғасырдың 60- жылдарындағы реформадан кейін Сырдария мен Жетісу облыстары Түркістанның құрамына, Орал мен Торғай облыстары Орынбор генерал-губернаторлығының құрамында, Ақмола мен Семей облыстары Батыс- Сібір генерал-губернаторлығына қарады. Қазақ жері біртіндеп мемлекет меншігіне айналуы Ресейлік патша үкіметінің қоныстандыру саясатын пəрмснді жүргізуге жол ашты. Қазақ жеріне өзге этностар XVIII ғасырдан бастап қоныстанды, Ең алғаш болып қазақ жеріне қоныстанған казактар бекіністер, қамалдар, редутар салып, бірте-бірте үлкен поселке, шағын қалаларға айнала бастады. Мəселен, 1822 жылы Есімдсгі Дқтау жэне Жарқайыи тауларында Ақтау оскери бекінісі сальінса, 1824 жылы Қарқарады мен Кокшстау приказдары ашылды. Бұлардың артынша Ақмола, Атбасар, Аягөз, Баянауыл, Көкпекті, Құшмұрын приказдары мен Ұлытау бекінісі ашылды. 1836 жылға қарай дала бекіністерінде 860 казағы бар жеті отряд орналасса. ал 1863жылға қарай 2,5 мың казагы бар 20 отряд болды [1, с. 102.]. Дала станица мен бекіністерге орыс, украин шаруалары қоныстандырыла бастады. 1897-1914 жылдар аралығындағы қазақ халқының динамикалық өсіміне келсек, 1897 жылы 311. 492 адам болса, ал 1914 ж 3. 845. 217 адамға жеткен. Қазақтардың 89,3 %-і Ақмола, Семей, Сырдария, Торғай жəне Орал облыстарына қоныстанса, ал Астрахан, Самар, Орынбор губернияларындағы қазақтар 6,6 % ғана болды. Санақ бойынша Астрахан губерниясына қарасты Бөкей Ордасындағы қазақтардың саны 207 299-ке жеткен. Закаспий мен Самар облыстарында 3,3 %, ал Сібірдің Том жəне Тобылдағы қазақтардың саны 0,8 % ғана сді [2, 5-6.]. Қазақ жерінде 1897 жылғы санақ бойынша 407 000 «гұрғылықты емес» халықтар болды. Ұйғырлар мен дүнгандар Қазақстанға XIX ғасырдың соңынан бастап қоныстана бастады. Патша үкіметі Қытайдың Құлжа өңіріндегі экономикалық жағдайын əлсірелеу үшін ұйғырларды Жетісу жеріне 1881жылдың күзінсн 1884 жылға дейін қоныстануға барлық жағдайды жасауға тырысты. XIX ғасырдың соңына қарай Жетісуға 45 373 ұйғыр мен 4682 дұнған қоныстандырылды. 1897 жылғы санақ бойынша бұл өлкеге 71 091 ұйғырлар мен дұнғандар орналастырылды. Қазақстанға қоныстанған неміс, татар, поляк жəне басқа ұлт өкілдсрінің қатары XIX ғасырдың аяғында көбее бастады. Бұл этностар Қазақстанның Солтүстік жəне Шығыс өңірлеріне көптеп шоғырланды. Əсіресе татарлар Семей мен Петропавл қалаларында көптеп саналып, сауда ісімсн. молдалықпен айналысты. Жалпы Қазақстанда татарлардың XVIII ғасырдың екінші жартысынан бастап селолары құрыла бастаған болатын. Татарлар сияқты немістер де XVIII ғасырдыц екінші жартысынан бастап Қазақстанға келіп қоныстанса, ал поляктар осы ғасырдың 90-шы жылы ене бастаған. XVIII ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ жерінде еврейлер, эстондықтар, өзбектер, түркімендер, қалмақтар мен тəжіктер, башқұрттар жəне тағы басқа аз ұлт өкілдері қоныстанып, өмір сүрді. Қазақстанның Ақмола өңіріне Воронеж, Пенза, Пермь, Полтава, Самара, Саратов, Чернигов губернияларынан, Семей облысына көбінесе Воронеж, Вятка, Казан, Пенза, Псрмь, Самар, Таврия губернияларьшан, Жетісу облысына Воронеж, Курск, Пенза, Пермь, Тамбов, губернияларынан, Абай атындағы аз ПУ-ды ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 73 Сырдарияға Астрахан. Воронеж, Орынбор, Пермі, ; Самар, Саратов, Харьков губернияларынан, Торгай облысына Воронеж. Казан, Орынбор, Пенза губернияларының тұрғылықты халықтары келсе. Ал Орал өңіріне Астрахан, Қазан, Нижегород, Орынбор, Пенза, Самара, Саратои, Симирск, Уфа губернияларынан келгендер қоныстанды. Қоныстанушы шаруалардың саны 1870-1906 жылдар аралығында көбейді. Бұл жылдары Дала өлкесіне 521 мың шаруа қоныстанса, ал 1906-1914 жж. 714, 4 мың адам қоныс тепкен [2, с.8- 9]. Қазақстанға шаруалардың қоныстануы халықтардың құрылымы мен санының өсуінс алып келді. 1914 жылға қарай қоныстанушы казактар мсн орыс шаруалары халықтың 35 %-ін құрады. Бүл кездерде 244,6 мың дұнғандар, ұйғырлар жəне басқа этностар болды. Дегенмен бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде ер азаматтардьің əскерге шақырылуы баланың тууын азайтты, өлім көбейді, халықтың табиғи өсімі төмендеді. Қоныстандыру үрдісі де баяуладыҚазақстан территориясында жергілікті қазақ халқын қоспағанда XX ғасырдың басында өмір сүрген ұлт этностары арасында сан жағынан көп болып саналатын ұлт өкілдері орыстар мен украиндар болды. 1897 жылғы санақ бойынша Қазақстан облыстарында 539,7 мың орыстар мекендеп, олардыңмыңы Ақмола облысында. 65,1 мыңы Семей өңіріндс, Торғайда 30,4 мыңы, Орал облысында 161,0 мыңы, Жетісуда 76, 9 мыңы, ал Сырдария жерінде 31,8 мыңы қоныстанған. Бұларды проценттік құрылымға бөлсек, Ақмолада 32,3 %, Семейде 12.1 %, Торғайда 5,6 %, Оралда 29,8 %, Жетісуда 14,3 %, Сырдарияда 5,0 % болды. Бұл жерде ұлттық құрылымы емес, жалпы орыс тілінде сөйлейтіндіктердің барлығы санақ барысында орыстар деп кəрсетіліп кеткендігін ескертіп айту керек [2, с.119-121]. Кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі жылдарында халық саны құлдырамаса, өспеді. Бұған елдегі азамат соғысы мсн аштық əсер етті. Себебі, халықтың тең жартысы аштықтан қырылды, басқа республикаларға босып кетті. Қазақ АКСР-нің құрылуы шекараға мен халық құрылымына өзгерістер енгізді. Шекараны межелеу мəселесі Қазақстан халқының ұлттық құрылымына əсер етті. Бұл кездерде қазақтардың өсімі 11%- ке, орыстардың үлесі 13.8%-ке азайды. Межелеу кезінде қазақтардың саны Орта Азия республикаларының жерінен қосылған қазақтармен толықтырылды десе, ал орыс ұлт өкілдерінің азаюы 72,4% орыстар тұратын Орынбор губерниясының Ресейге қосылуынан деп түсіндірілді [2, с. 13]. XX ғасыр басында Қазақстан территорнясында бірнеше дін өмір сүрді. Оның ең бастысы жергілікті халықтар мұсылман дінін ұстанды. Мұсылман діні орыстандыру мен отарлау үрдісі ұлттық бірегейлікті сақтауда ең маңызды рөл аткарды. Мұсылман дінінен кейінгі кең тараған дін - христиан діні болып,оның православие, католиктік жəне протестанттық бағыттарға бөлінді. Бүл бағыттардың бірнеше ағымдары болды. Христиан дінінің Қазақстан территориясына пəрменді түрде енуі XIX ғасырдың 80-90-жылдары өріс алды. Протестанттық бағытты немістер ұстанып, өздерін лютерандар деп атаса, кейінірек бұл бағытта меннонтгер, баптистер, адиентистер болды. Патша өкіметінің қоныстандыру саясатының XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдын басында протестанттық бағыт пəрменді түрде жүргізілді. Патша үкіметі отарлауда православиалық шіркеуді саяси мақсатына қолдануға тырысты. Əсіресе шоқындырылған татарлар дін иелері ретінде қазақ даласына жіберіліп, православие дінін насихаттауға белсене кіріскен. Олар бастапқы кезде ең алдымен қазақтардың мінез-құлқын, əдет- ғұрпын зерттсп, əлсіз тұстарын айқындауға тырысты. Мəселен, православие бағытында үгіт-насихат барысы 1882 жылы Орыстың православие шіркеуі Қасиетті Синодының Семей облысы қазақтарының арасында миссионерлік қозғалысты өрістету жарлығына орай күшейді. 1892 жылы Тобылдың кейіннен Түркістан православносінің спархиесі, шоқынған татар Ефрем Елисеев қазақтар арасында осы дінді уағыздауды қолға алған. Ол негізінен Қазақ діни академиясының миссионерлерді даярлайтын арнайы курсты тəмамдаған. Сонымен қатар түрік тілдерін, атап айтқанда татар, қазақ, араб тілдерінде жақсы сөйлеген. Қазақ жеріне келген миссионер православие дінін қазақ тілінде насихаттаған. Семей облысына қарасты Бөкей ауылында еткізген құлшылық барысын ол қазақ тілінде жургізген. Тіпті көпшілік дұгалар қазақ тілінде шырқалып отырған [3, 161-6.]. Осы Семсй өңіріндегі миссионерлік қызметі жайында жазған жазбасында ол қазақтарды шоқындыруда үлкен қиыншылықтардың туындағандығын, жергілікті мұсылман татарлары қарсы шығып, шоқынған қазақтарды өлтіруге дейін барғандығын жазады [4]. Оның насихатымен 1892 жылы қазақтардан 13 адам православие дінін қабылдаса, ал келесі Абай атындағы аз ПУ-ды ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 74 1893 жылы 69 адам осы дін жолына түскен. Жалпы он жыл ішінде бұл дінді 200 қазақ қабылдаған. Ефрем Елисеевтің қолдауымең миссионерлер үйінде Бөкенде шоқынған қазақ балаларына арналып мектеп ашылып, бастапқы кезде бес бала оқыған. Оларға əліппе жəне қазақ тілінде қасиетті тарих окытылды. Балалар дуғаларды да қазақ тілінде жаттап айтқан [3, 162-163-66.]. Қазан төңкерісіне дейін Қазақстан территориясында православие, жəне протестанттық бағыттар діни конфессияның ішіндегі ен қанатын жайған дін болды. Жалпы 1897 жылғы 28 қаңтардағы санак бойынша жасалған сараптамалық мəлімет бойынша басым діннің қатарында мұсылман діні болып, Ақмола, Закаспий, Семей, Жетісу, Сырдария, Торғай. Орал облыстарында ескі дəстүрді ұстаушылар (православие дініне жататын), армян-григорян, армян-католиктік, рим- католиктік, лютсрандық, реформаторлык. баптистік дінді үстапушылар да болган. Моселен, Ақмола бойынша православие дінінде 232 401 адам (118 460-ы ер, 113 941-і əйелдер), 2418 православие дінінен жалтарып ескі дəстүрді ұстаушылар (1 213 ерлер мен 1 205 əйел), армяи-григорян дінінде 5-еу, рим- католиктік дінде 1740 (1019 ер адам, 721 əйел) адам болса, ал лютерандык дінді 5145 (2 677 ерлер меи 2468 əйелдер) адам, реформаіорлық 142 (80 срлер лс, 62 əйелдер), баптистік дінді 57 (26 ер адамдар мен 31 эйел) адам үстанган. XX ғасыр басындағы Орта Азияда жəдидтік қозғалыс өрледі. Осы бағыттағы медреселер қатары да өсіп, діни сабақтардан өзге тарихы, арифметика, жай рафня жəне тағы басқа дəрістер оқытыла бастады. Қазақстанда жəдидтік қозғалыстың өрлеуін діни, тарихи мазмұндағы түрлі кітаптардын шығарылуынан көруге болады. Бұл ретте М. Кəшімовтің «Насихат қазақия», М. Консевтің «Сарыарқаныц кімдікі екендігі?», «Хап ахуал», Мақаш Қалтаевтың «Масихат Қазақия», «Бар уақиға», «Тура жол», Кенжеғали Абдоллаұлының Сырғалиннің «Қазақтың қамы» сияқты жəне тағы басқа кітаптарын атап өтуімізге болады. Бұл кітаптардың тарихи маңыздылығы сонда, олардың кейбіреулері бала тəрбиесіне арналып шағырылғанменде діндік сарында болды. Себебі патша үкіметінің қатаң бақылауында дінді ашық түрдс насихаттау мүмкін емес еді, оның үстіне Ресей мен Түркия арасында болған соғыс мұсылман дінінің, оның ішінде жəдидшілдік бағыттың өрлеуіне тыйым салып, керісінше христиаи дінін мұсылман халықтарынын арасына насихаттау өріс алған болатын. Патша өкіметі орыстандыру саясатын пəрменді түрде жүргізуде қазақ даласына миссионерлерін жіберіп, христиан дініне қазақтарды тартып, оларды шоқындыру маңыздылыгын түсіндіру жұмыстарын жүргізді. Сойтіп, көптеген қазақ отбасыларын, тіпті кейбір болыстарды отырықшыландыра отырып, христиан дініне снгізді. Оның үстіне халықтардың санасын улап, алдап- арбап, христиан дініне енее жеңілдіктер беретіндігінс уəдс беріп, сол дінге көшксндерге орысша есім беріп, бастапқы кездердс аса көціл аудара бастады.Қазақ молдаларын халық арасында кертартпа, надаи ретінде көрссте отырып, олардың қызметтеріне шектеу қойды. Панисламшылдықтың Қазақстанда өрлсуінен қорыққан үкімет бір себептермен халық арасына танымап болган дін иелерін, атап айтқанда Науан хазіреттіц, Ш. Қощьпүловтың үстінен қылмыстық іс қозгап, жер аударып, қатаң бақылауга алды. Медреседе дəріс беруші татар молдаларының əрекеттеріне де шектеулік қойды. Алайда бұндай кедергілерге қарамастан қазақ зиялылары Түркия, Ресей мұсылмандарымен араласып, еркіндік, бостандық жолында бір идея аясынатоғыса білді. Кеңес өкіметі орнаганнан кейін мемлекетің дінге деген қарым-қатынасы өзгсрді. Бұрынғы діни оқу орындарын жауып, онын орнына кеңестік жаңа мектептер салу ісін қолға алынып, 1918 жылдың 20 қаңтарынан бастап РКФСР Халық Комиссарлар кеңесінің барлық діни кеңшілікке тыйым салған қаулысы жарық кврді. Қаулы бойынша шіркеулер мсмлекеттен ажыратылды. Əрбір азаматтың қандай дінге енсе де, діннен мүлдем бас тартса да еріктілігі баса көрсетілді [5, с. 18-19.]. 1919 ж. 26 қаңтарда В.И. Лениннің қол қоюымен сауатсыздықты жою туралы декретке қабылданып, республикалардың 8 бен 50 жас аралығындағы оқи жəне жаза білмейтін барлық азаматтары ана тілінде немесе қалауынша орыс тілінде сауатын ашуға ерікті болды. Діни мектеттердің барлығын жауып, оның орнына жаңа түрдегі еңбек мектептерді ашу қолға алына бастады [6, с. 'I 18. ]. Партия мен үкімет елдің мəдениетін алға жылжытып, халықтың мəдени салт-дəстүр, əдсбиеті, өнері үлгерілетуді де негізгі міндеттерінің біріне санап,оны жүзеге асыруда кездескен кедергілерді жою қажеттігіне белсене кірісті. 1920 ж. 1920 жылдың 21 ақпанында Ресей Орталық комитетінің барлық партия комитеттеріне жібсрген хатында Шығыс елдерінде діншілдік пен ұлтшылдықтыц басым екеидігі, бұл мəдени түрде өрлеуімізге нұқсан келтіретіндігін келтіре отырып, еңбекші халық арасында діни Абай атындағы аз ПУ-ды ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 75 нанымшылықтың зияндығын түсіндіретін насихат жұмыстарын жүргізу маңызды деп санады [5, с.ЗЗ- 34]. Діни ортаға тəуелді емес мəдени ұйымдар ашу арқылы халықтын арасында ескіден келе жатқан, жаңа өңірге, қоғамға жат əдст-ғұрыптардан арылу жайында кедейлердің арасында əңгіме ұйымдастыру, олардың өздерін кертарпа дін қалдықтарына қарсы күресуге шақыруды қолға алып, тез арада іске кірісу жоспарланды. Əсіресе қыздарды қалыңмалға сату, əмеңгерлік, көп əйел алушылықты жою, молдаларлың шариғат үшін деп санапсыз салық жинауын тоқтату қажеттігін баса көрсетксн болатын. 1921 жылдың 11-18 маусым араалығында Орынборда өткен РК(б)П Қазақстан облыстық бірінші конференциясында кабылданған қарарда партияның Қазақ АКСР-індегі кезекті міндеттеріне Қазақстанда тұратынхалықтар арасындағы мəдени-ағарту жұмыстарын күшейтуді, осы ұлттар арасынан кеңес-партия қызметкерлерін жедел даярлауда олардың ана тілінде жүргізуді, олардың арасында ұлттық антогонизмді жою жатқызды [7, 29-6 ]. 1923жыддың 8 маусымында откен қырғыз облыстық комитетінің мəжілісінде мұсылмандар арасында дінге қарсы жұмыс жүргізу мəселесі қарастырылып, бұл істе қазақтардың арасында үгіт-насихат жүргізетін лекторлардың жоқтығы айтылып, марксистік ұйымдарда дəрістер өткізу, кітапшалар щығару мəселесі қойылды. 23 шілдеде Ақтөбе губкомы барлық комсомол ұйымдарына айда болатын Құрбан айт мейрамын дінге қарсы үгіт айтуға қолдану жөнінде хат жіберді. Хат бойынша осы мейрам кезінде жиылған жұртқа неліктен бұрындарьі қазақтардың құдайға сенбейтіндігін, Мұхаммед қайдан пайда болғандығын, молдалар халыққа кандай зиян тигізіп жатқандығын түсіндіру мəселесі айтылды. Бөксй Ордасында мұсылман дін басқармасына бақылау қойылды. Ұйғыр ұлттарының арасында да дін мəселесіне байланысты үгіт-насихат жұмыстарын жүргізу қолға алынды. 1924 жылы Қосшы ұйымдарына дінге қарсы үгіт- насихат жұмысын жүргізу, құн, барымта, қалым мəселелерін түсін діру жүктелінді. Молдаларға неке қиюға тыйым салынды, Ондай əрекеттерге барғандарға ақшалай айыппұл салынатын болды. Мəселен, Жетісу облыстық атқару комитеті 19 сэуірде Татар слободкасының №57/74 мешіт молдасы Шокір Ахметүлы Ғафаровқа неке қиғаны ушін айып салып, қатаң ескергһту айтқан. Сонымен қатар мектептеде діни уағыз айтуға да қатаң тыйым салынды [5. с.33-34.]. Өлкелік газет «Еңбекші қазақ» газетінде діни сарқыншақтарды сынай жазған мақалалар мен фельетондар жариялана бастады. 1925жылы 9-11 сəуірде Қызылордада өткен қазақ өлкелік партия комитстінің пленумы Қазақстандағы халықтардың əжептəуір елсулі тобы болып отырған казактардың арасында бұрынғы отарлау саясатымен байланысты таптық соқыр-сенім жойылмай, керісіншс таптық жіктелу орын алын отырғандығын, бұған шаруаларды қарсы қою, əсіресе қазақ шаруалары мекендеген іргелес аудандарда отырған казактармен жақсы жерлер үшін шиеленістер, жанжалдар туындап отырғандығын айта келе, олардың арасында партия жұмыстарын күшейту, олардың тұрмыстық жағдайына ерекше көңіл бөлу,қазақтардың өзін кооператив, шаруалардың қоғамдық өзара көмек комитетіне тарту сияқты іс- шараларды жүзеге асыру міндеттелді [7, 225-226-66,]. Бұл пленумнан кейін барлық өндіріс, оқу орындарында, партия комитетерінде діннің зияндығын айтқан баяндамалар оқытылып, дін сарқыншақтарын жоюға шақырды, Жастар арасында «Құдайсыздар қоғамы» деген дінге қарсы ұйым құрылды. Бұрыңғы «Шуро» кеңесі мен Алаш партиясының дін ісіне қатысты жүргізген іс-шаралары ашықтүрде сынға алынып, оларды дінді насихаттай отырып, бұрыңғы байшыл-бекшіл өмірді орнатуды көксегендігі айтылды. Осы жылдың 1-7 желтоқсан аралығында Қызылорда қаласында өткен РК(б)П Қазақстан өлкелік V конференциясында Қазақ АКСР-інің территориясында шагын ұлттар арасында қақтыгыстар дамып отыргандықтан партияның ХП съезінің ұлы орыс шовинизмі саласыпдагы ескінің сарқыншақтарына қарсы күрес жүргізу туралы қарарын жүзегс асыру мəселесін талап етті. Ұлтаралық қатынастардың шиеленісуі реепубликаның тез арада өрлеп, шаруашылығының өсуіне үлкен кедергілердің бірі болып отырғандықтан дұрыс ұлтаралық қатынастар орнату мəселесіне көңіл бөлу қажеттігі, ұлттық құрамы жөнінен халқы біртектес аудандарды жеке əкімшілік болыс, аудан, уезд етіп болу ең алдымен жүзеге асырылуға тиістігі айі ылды [7, 243, 245-6.]. 1926жылдың 30 сəуірі мен 3 мамыры аралығында өткен қазақ өлкелік комитетінің пленумында конференция қаулысы негізінде Қазақстандағы ұлтаралық қатынастарға байланысты мəселелерді іс Абай атындағы аз ПУ-ды ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 76 жүзіндс шешугс дереу кірісетін уақыт жеткендігін айта келе, мынадай негізгі мəселелерді шешуді қажет деп тапты: 1) жер мəселесі, ол патша белгілеген артықшылықтарды жою арқылы шешілуге тиіе, осыныц өзінде қай ;лтты болса да əрбір шаруасы үшін жерді пайдалану нормалары бұлжытпай пайдаланылатын болып белгіленсін; 2) əрбір ұлттың Қазақ АКСР-ін дамытуға белсене қатысу мүмкіндігін қамтамасыз ететіндей əкімшілік аудандастыру жəне Совет органдарын ұйымдастыру ісі жүршілсін; 3) барлық ұлттардың ең зəру қажеттерін қанағаттандыруды көздей отырып, мəдени құрылыс ісі жүргізілсін, алайда неғұрлым артта қалған қазақ ұлтының ерекше мұқтаждары естен шығарылмай, оның қажеттеріне ерекше назар аударылсын; 4) ұлтаралык араздықты туғызатын сипаттағы мал ұрлаушылыққа қарсы күрес жүргізілсін [7, 276-6.]. Жалпы кеңес өкіметінің 20-жылдардың соңына қарай жаңа экономикалық саясаттан бас тартып, шаруаларды жаппай ұжымдастыруға кірісуі халықтың наразылығын күшейтті. Бұл шын мəнінде бүгінгі тілмен айтсақ, мемлекет тарапыпан халыққа деген ешқандай рақымшылықтың жоқ екенін, оның əлеуметтік жағдайына ғана емес, дініне де төзбеушілік көрсету еді. Діни түжырымдар соңиалистік құрылысқа сəйкес еместігі жайында идеологиялық жұмыстар кең түрде жүргізілс бастады. Дінге тыйым салу, орыс шаруаларын қоныстандыру ісінің пəрменді түрдс жүргізіле беруі. ұжымдастыру барысындагы шектен тыс қысым халыққа қатты батты. Үкімет билігіне қарсы шыққан бой көтерілулер белең бере бастады. 1029 жылы 8 сəуірде БОАК пея ХКК-і президиумынын қаулысымен дін қызметіне шек қойылды. 21 сəуірде қазақ өлкелік комитетінің барлық діни мектептсрді жабу туралы қаулысы шықгы. Осы қаулылардан кейін барлық шіркеулер, мешіттер, храмдар жабылып,онын дүние-мүлкі мемлекет меншігіне көшіріле бастады. Кеңестік жүйе тарапынан көрсетілген қысым ұлттардың дінін ғана емес, тіліне де нұқсанын тигізді. Ана тіліндегі мектептері жабылып, олардың орнын орыс тілді мектептер көбейді. Біріншіден, ұлттық болмыс, ұлттық сана, екіншіден ұлттық мəдениет орыс идеологимсының ықпалында қалды. 1.Исторический опыт защиты Отечества. Военная история Казахстана: Учебное пособш для курсантов военных и студентов гражданских заведений, - Алматы: «Борки», 1999. 2.Алексеенко А.Н., Алексеенко Н.В., Козыбаев М.К., Романов Ю.И. Этносы Казахстана. ■ Астана: Елорда. 2001. 3.Центаральная Азия в составе Российской империи. - М.: Новое литературное обозренее, 2001і - 464 с. 4.Записки миссионера Буконског стана киргизской миссии за 1892-1899 гг. Буконскосо миссионера священника Ефрема Елисеева. -СП6., 1900. 5.Преодолевая религиозные влияние ислама. 1917- начало 1930-х годов. - Алма-Ата, 1990. 6.Директты ВКП(б) и постановления Советского правительства в народном образовании за 1918-1947 гг. М-Л.,1947. 7. аза,стан Коммунистік партиясы съездеріні , конференцияларыны жəне пленумдарыны шарарлары мен шешімдері (1921-1927) / аза,стан Компартиясы Орталы, Комитеті жанындағы Партия тарихы институты - КПСС Орталы, Комитеті жанындағы Марксизм-лснинизм институтыны филиалы. - т.1. - Алматы: аза,стан, 1987418 б. Резюме Объектом исследования являются этносы и религия Казахстана начала XX века. Автор показывает проведение и результаты миссионерской политики царизма, изучает формы присутствия религий в этнической среде, рассматривает средства морального и физического уничтожения религиозных организаций, духовенства и верующих в конце двадцатых годов. Summery Ethnoses and religion of Kazakhstan of the XXth century are the object of the research.The author shows missionery police of tsarism and its results,studies forms of presense of religions in ethnic environment,considers methodos of moral and physical destruction of religious organizations ,clery and believers at the end of the twenties. Абай атындағы аз ПУ-ды ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 77 ЕВРАЗИЯҚҰРЛЫҒЫНДАҒЫЕЖЕЛГІКӨШПЕЛІЛЕРТАҢБАЛАРЫ Ғ.А. Меңілбаев- т.г.к., Абайатындағы аз ПУ-ні Отантарихыкафедрасыны доценті Соңғы кездері Евразия құрлығындағы ежелгі көшпелілерден қалған таңбаларды зерттеуге деген қызығушылық күннен күнге артып келеді. Бұл жерде қазақ ғалымдарыда халқымыздың көне тарихына ғылыми тұрғыдан шынайы бағасын беруүшін, ежелгі көшпелілерден қалғантаң балардың шығу кезеңін зерттеудің қажеттілігін түсіне бастап, бұл тұрғыдан біршама еңбектерді жарыққа шығарып та үлгірді. Бұл салада казақ ғалымдары Қ. Сартқожаұлы, 3. Самашев , Н. Базылханұлы, Я. Құмарұлы, С. Əжіғали т.б. көптеген ғалымдардың келелі ең бекетіп келе жатқанын атап кеткен дұрыс болар. Жоғарыда есімдері аталған ғалымдардың көпшілігінің еңбектетерінің маңыздылығы сонда, олар ежелгі жазба деректер неміс жəне орыс ғалымдарының, қазақ даласында болған өзгеде ұлт өкілдерінің жазбаларын кеңінен пайдаланып, ғылыми сапарлар барысында өздері тапқан заттай дсректердсгі жазулар мен таңбаларға аныктама беріп кетеді. Соны мен бірге ғылыми экспедициялар нəтижесінде табылған заттай деректердің нəтижелерін жақсы пайдалана апған. Осы тақырыпқа менің қызығушылығым қашан басталды десем, студенттік кездері архелоіиялык экспедиция барысында, жекс өзімпің іссапарлармен жүрген ксздерімде Алматыоблысы Нарынқол, Кеген аудандарындағы таулардың тастарын да кездесетін суретгср мен таңбалар менің қызыіушылып.імды оятып, бүл тақырыпқа үзақ уақыттан кейін қайтадан кслуіме алып келді. Біршама жылдардан бері осы тақырып төңірегінде зерттеумен айнальісып жүргепдіктсн, таңбалар төцірегінде ғылыми басылымдарда алгашқы мақалаларда жариялай бастадым. Еврачня күрлыгындагы ежелгі көшпелілерден қалған таңбалар жөнінде біз не білеміз? Таңба дегеніміз – түсіне білген тарихшы ғалымдарға бойына мол сырды бүгіп жатырган тарихи дерек деуге болады. Таңбаныңмəн- магынасынабайланыстыжэнеоныңқызметітуралыбүлтақырыптызертгеушігапымдардыңдапікіріеріəрқи лыболыпкелсді. Ежелгікөшпелілерпайдалангаитаңбаларғакөнетүріктертөмендегідейанықтамабергсн: « тайпа » - олекімағынаныбілдіреді. Бірінші - « ру, тайлалардыңбелгісі, таңбасы », екіншісі - « қағанныңалтынмөрбелгісі ». Ежелгікөшпеліру-тайпалардыцқолданғантаңбаларыныңмағынасытуралыбіржақтыпікіржоқ, көне түрік кезеңіне жататын таңба бслгілердің мəніпе байланысты əртүрлі анықтамалар келтіруге болады. Бірінші- түрік елінің еңжоғарғы билеушілері - қаған, табгү, шад.тегін дердің елтаңбасы. Екінші - чүр, тархан, бек , т.б. билік тұлғалардың таңбалары. Үшінші - ру, тайпа, одақтардың эмблемалары (біріаңбажəнсоныцбірнеиіетүрлері ). Тортінші – жеке тұлғалық жэне аталі. Іқотбасылардыңтац балары (жеке түлгалық, малга салатынен беягілері жэпет.б. ). Осыт үргыдлн келгендс, тарихи ескерткіштердегі - қаған, йагбү, шад, тегін - көшпелі ордалардагы орнынаны қтайтын бұлтартпас айғақтар – бүл символдар мен таңбалар деуге болады. Мысалы, ежелгі көшпелі ордалардағы ру- тайпалар ішінде белгілі бір жыртқышаңдар, құстар, жануарлар жəне табиғаттағы күн, ай, жұлдыз, тау, су, т.б, түрлерін символ ретінде немссе таң баретіндс қолдану рəсімдері байқалады. Осыдан көріп отырғанымыздай, ежелгі түрік дəуіріндегі көшпелі ордалардағы адамдар өздерін қоршаған ортаның, табиғаттың бір бөлшегіміз деп білген. Оны мен тыгыз байланыста болу, аялау, кұрметтеу, қорғау түсінігі басым болған ба деген пікір қапыптасады. Біз бойымыздағы осы киелі қасиеттерден айырылып қалдық па деп ойлаймын. Себебі, адам баласының табиғатқа жасап жатырғаніс - əрекеттері мені осындай тұжырым жасауғаи термелейді. Сонымен, таңба пық белгілердегі балық, жылап, арқар, қасқыр, арыстан, бүркіт, қаршыға, қарга, қой, огіз, жылқы, түйс, т.б. аң-құстармен жануарлар дүниесі бізді көне заман тарихына сапар шегуге жетелейді. Соңғы кездері тарих шығалымдардың нақты дəлел келтіре айтып жүргені, Евразия даласып-дағы жергілікті түрғындар таңба пықбелгілерді қола дəуірі кезеңі-нен бастап қолданысқа енгізе бастаған. Б.з.д.І-ші мың жылдықтар аралығындағы ғұн-сармат кезеңінде алуан түрлі таңбалармен символдар кеңінен қолданылды. Бұл кезеңдегі таңбалар мен символдар көшпелі ордалардағы басқару жүйесінде, сыртқы саясатта, ордалардағы маңызды істерде айрықша маңызға ие болды деуге болады. Сарматтар дəуірінің таңбалары мен символдары көрсетілген заттай ескерткіштер Солтүстік Қаратеңіз аумағындагы территориялардан көптеп табылды. Бұл жерлерді, ежелгі замандар да осы күнгі қазақ халқының құрамындағыру –тайпалардыңда мекендегендігін тарихшы ғалымдар дəлелдеп отыр. Рас, ол кездер Абай атындағы аз ПУ-ды ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 78 Бүгінгі қолданыста айтылып жүрген «қазақ» атауы болмасада, көне түріктер деген атаумен жүргендігін біліп отырмыз. Көне түрік мəдениетінің мол шоғырланған жəне таңбалары бар ескерткіштердің жақсы сақталған аумағы Моңғолия жері болғандықтан тарихшы ғалымдардың көпшілігі таңбалар тарихын зерттеудс осы аймақтан табылған заттай ескерткіштердің деректерін басты назарға алады.Ежелгі түрік дəуірі ескерткіштерінің ішінде «қаған» əулетінің таңбаларының алатын орны ерекше екені белгілі. Ол тауешкінің арқа жон тусына түзу сызық салған кескін таңбасы. Бүл «екінші түрік қағандығынын» (680-745 жж.) «ашина» əулетінің символдық белгісі деген түсінік қалыптаскан, Оны орхон ескерткіштеріндегі Күлтегін, Білгеқаған, Онгин ескерткіші ( Елетмішіі агоүга арналган ), т.б. арналған бітік-тастардаи кездестіреміз. Сонымен бірге, тағыда бір қызықты тұсы, осындағы тарихи ескерткіштердің кейбір бітік тастарында жылан бейнелерінің кездесуі деуге болады.Тарихшы ғалымдардың көпшілігінің назарынан тыс қалып келе жатырған «жылан» символын емес таңбасы де геометрияық кетпеспін деп ойлаймын. Себебі, біздің бай-қағанымыздай: тауешкісі немесе арқардың суреттері бар бітіктастар бстінде жылан суреттері де кездсседі. Ондай ескерткіштерге Хошо-цайдам-1, Елетмишйабғү (Онгин ), Чойыр, Мухар, ХангидаЙ, Шатарчулуу. Қарабалгасун-2, Дзлуул бітік тастарынай туға болады, Бұл ескерткіштердің салынған уақыты əртүрлі кезеңдерді қамтиды. Бұл жердегі барлық бітік тастардың V]I-V111 іг. Жататынын байқауға болады. Яғни, тарихшы ғалымдардың пайымдаулары бойынша, бұл ескерткіштердің кейбіреулерінің шығу тарихын VII ғасырдың ширегінде оңтүстік батыстан Моңғолияға сеяньто тайпасының Пнан қағаны 645-646 жылдары қоныстануыменбайланыстырады. Мысалы, «Оңгөт» ғұрыптық кешенін зерттеушілер бұл ескерткішті осы кезеңмен байланыстыра қарастырып отыр. Осындатағы да бір ескеретін жағдай, «Мухар» ғұрыптық тасбақа тұғырында жылан іспетті белгімен «қаған» «арқар» белгісі бедерленіп қашалынған. Осыорайда кейбір зерттеушілер «екінші» түрік қағандығының (680-745 жылдары) билеушісі Қапаған қағанға арналғгн ғұрыптық кешенінің тас бақа тұғырындағы жылан-айдаһар белгісі жылан жылы, яғни 717 жылы қайтыс болған кезде орнатылған дейді. Біздің түсінігімізше, бул жерде «жылан» символын емес етаң басы деген магына назарда птыс қалып тұрған секілді. Себебі, тарихшы галымдардың копшілііі жылан үғымыиа байланысты деректерді ескермей келеді. Мұрад Аджий кітабында жыланды көшпелілердің символы деген сөйлем кездеседі, мұның астарында шындық бар ден ойлаймын. Ежелгі жазба деректерде, археологиялык қазба кезінде табылган заттай деректер, бітік тастардагы таң оаііар, т.б. біздің пікіріміздің ғылыми тұрғыдан дұрыстығын көрсетіп отыр. Ресей мемлекетішң символында орыстың атты жауынгері, яғни жеңімпаз Георгийдің найзамсн жердегі жыланды гүйреп жатқан-дыгын қалайтүсіну керск? Лттыжауынгердің толық қаруланып, найзаменжердегі жыланды түйрегенше, одапда ірі жыртқы шаңдар немесе жабайы жануарларды түйреуіне болады гой. Жерде бауыры – мен жорғалап бара жатырған жыланды атгың үстінде тұрып түйрсмей-ақ, оны жаяу жүрііишілерде қолына таяқ алып өлтіре алады гой деп ойлаймын. Бул жердс жылан символын немесе таңбасын алган кошпеліру-тайпалардың ерік – жігерін таптау, оны аяқтың астына тастау немесе жою туралы жымысқы саясаттьщ турғандығы белгілі болып тұр. Себебі, жылан символы немесе таң басы ежелгі түрік халықтарының қасиетті белгісі болған деуге болады. Сөзіміздің, мағынасын толықтыра түсетін болсақ, ежелг ікөшпелі ордалар, сармагтар т.б. ру-тайпалардың жылан қабыршақты сауыты болған. Садақтарыда иреленген жылан нұсқасында, жебелерінің ұштары да жыланның бастарын еске түсіреді, оны жылан «у»-мен суарған, тіпті жебелерінің ішінде «ысқырыпды бысшығаратын» арнайы жебелері болган. Олда жыланның «ысылдапды бысшығаруың ескетусіреді» деуге болады . Байрақтарының төбесінде екі жаққа қараған жылан, осындай жасақталған атты əскерлер бірінің артынан бірі жұптасып келе жатқан кезде, көшіпкеле жатырған жыландар кошін көз алдыңызға алып келеді. Археологиялық қазба кездерінде табылган заттай айғақтарда біздің ойымызды толықтыр атүседі. Сақтар кезеңіне жататын акинак қан жарындағы жылан бейнесі., қорғаннан табылған адамның мүрдесінде кездескен жүзіктегі жыланның бейнесіт.б. секілді коптеген заттай деректер бізге копсыр дан хабар берпі тұрғандай. Сонымен бірге, аңыз- əңгімелерде, ертегілерде, жер-суатауларында, бізге келіп жеткен қытай, грек. парсы, орыс, т.б, көне жазбаларында жылан халықтары туралы деректер кездеседі. Осыған қарағанда я жылан символын, таңбасын алған халықтар, ру-тайпалар г.б. жөнінде терец зерггеулер жүргізіп, оны ашық айгагын уақыт келген секілді дсп ойлаймыз. Рас, жылан символы жербетіндегі көптеген халықтардың тарихынан кездестіруге болады. Жылан символы Абай атындағы аз ПУ-ды ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 79 Немесе таңбасы əр халықта əрқилы магынада қолданылган, солардың ішінде қазақ халқының тарихынан жыланның қандай орын алатындыгы оның ертегілсрі, аңыздары, сенімдері арқылы бізге белгілі болып отыр. Бізде жылан жағымды бейне болып есептеледі. «Жатқан жыланның құйрығын баспа», «үйгекелген жыланның басына сүт құйып шығарып жібер», «жыланды жетік ессең деке сірткелік жаны болады», «мүйізді жыланды көрген адам бақытты болады» т.б. нақыл сөздердіц астарында көп мағына бар деп ойлаймын. Бұл нақыл сөздер бізге дейіншыққан, сол себепті оның мағынасы көп жағдайда халқымыздың көне тарихынан хабар беріп тұр деуге болады. Оның бірден – бір мысалы Моңғолия жеріндегі ғұрып тастық кешендердегі «жылан» символдары немесе таң баларыдер едім. Осы күндері «жылан» символын немесе таңбасын алған қазақ халқының құрамында ғыру-тайпалар- дың ішіндс «жаббас» руы немесе тайпасы ғана деуге болады. Оның символын емесе таңбасы «7,» белгісі ежелгі сақтар, ғұндар,түріктер дəуірінен бастап кездеседі. Біздің пікірімізше «жаббас» сөзінің бастапқы мағынасы «жылан-бас / жам- бас / жан-бас / жаб-бас / түрімде өзгерістерге ұшыраған болуы мүмкін деген болжам жасауға болады. Жаббас руының «7>» символы немесе таңбасы басын жоғары көтріп алған, дұшпандарына айбат шегіп тұрған жыланды көзалдыңызға алып келеді. Бұл символ немесе таңба біздің ойымызша ғұндар билеушісі Мөденің символы да болуы керек деген ойға жетелейді. Соған қараңанда жаббас руы ғұндар құрамында болғандығы анық деугс болады. Мөдеханның қатаң тəртіпке бағынған əскер жасақтауы, оларды өзінің айтқаны мен жүретін деңгейге жеткізуі, «дұшпандарына үрей тудыратып, ысқырып ұшатын садақ жебесін ойлап габуы», жилан қабыршакты еауыт таркиюі, т.б. бізді осындай талдау жасауға итермелейді. Махмұдəл-Қашқаридың «ДиуанЛұғатат-Түрік» деген атақты еңбегінде «жабуш / жаб-буш / жаб-буш / жаб- бас / созіне төмендсгідей түсініктеме берген: «...тот, кто иыстраинаетотрядык битвси прсдотвращастбесчинст-васо стороны войска». Бұл жердегі «жабус» сөзінің көне түрік дəуіріне жататындығын ескерсск, жаббас сөзінің шығу тарихы көне дəуірден бастау алатын болып шығады. Яғни, жаббас сөзінің магынасы «... жасақты шайқасқа ұйымдастырушы жəне əскер тарапынан болуы мүмкін жүгенсіздіктерге жол бермеуші» дегенмағынабереді. Соған қарағанда, жаббас сөзінің шығу тарихы жылан сөзімен тікелей байланысты болуы керек деген болжам біршама шындыққа жақын келетін секілді. Құрбанғали Халидтың «Тауариххамса» (бсстарих) атты еңбегінде төмендегідей сөйлем жолдары кездеседі. «Бұрынғылардан қалған : жылы – жылы сөйлесең жылан іннен шығады, қатты-қатты сөйлесең кəпір діннен шығады»-.- «Алшын балаларынан ақылдысы Жаппас болған соң , атағанда аталары мен қатарластыра «Алшын-Жаппас» деп қосарланып айтылады.(92б.) Осы сөйлемдердің астарында айтылмай қалған көп сыржатырған деуге болады. Жаппас руының көне атауының жылан сөзімен тікелей байланыстыра қарастыруымыз жəне осы секілді жазбаша түп-деректер, айғақтар т.б. анықтамаларға ғылыми талдау жасап, оның мəн – мағынасын ашып көрсетуге тырыстық. 1.СамашевЗ. БазылханН. КCнетHрікта балары. Алматы, 2010 жыл. 2. ;рбанғали Халид (бес тарх). Тауарих хамса. Алматы « аза,стан » 1992 жыл. 3.Махмуд ал- ашғари . Диуани Луғат ат-Турк. Алматы « Дайк-Пресс » 2005 год. 4.Мурад Аджи. Кипчаки огузы.7 средневековая история тюрков и великой степи /. Москва, 2001 год. 5. аржаубай Сарт,ожа;лы. Байырғы турік жазуыны генезисі. Астана 2007. 6.Т.Жан;за, . аза, ономастикасы /атаулар сыры-3/ Алматы 2007 жыл. 7. 7.Тілеуберді +бенай;лы Тыныбайын. Ата жазу алыстан сыр ,озғайды. Алматы « Н;рлы əлем » 2008 жыл. Резюме В данной статье расматриваеся история появления родовых знаков и символов в коневой среде казахского народа, а также взаимосвязь родовых знаков казахского народа с древными знаками тюрков. Summery In qiven article is considered the history of patrimonial siqns and symbols on the nomadic environment of Kazakh people. And also the interrelation between patrimonial signs of Kazakh people and ancient signs of turks is described. Абай атындағы аз ПУ-ды ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 80 жүктеу/скачать 1,63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|