Проблемы языкознания

149 
 
қолдану  салалары  мен  жіктелуінің  ҿзіндік  мҽні  бар.  Ең  тиімді  тҽсіл  –  аударма  тілінде 
түпнұсқа тілінің баламалы терминін анықтау. Мұндай тілді қолдану аударма тілі мен негізгі 
тіл ҿзара қарым-қатынасындағы елдер қоғамдық дамудың бірдей деңгейіне жеткенде немесе 
сол  ел  ҿз  тарихында  қандай  да  бір  деңгейді  ҿткергенде  ғана  мүмкін.    Тағы  бір  аудармаға 
сҽйкеспейтін  тҽсіл  жоғарыда  аталған  топтардың  біріне  терминді  қате  күйінде  енгізуден 
болады. Аудармашының тағы да бір қатесі – сҿзбе-сҿздік, яғни шетелдік термин немесе оның 
орыс терминіне ұқсас сыңарлары басқа мағынаны берген жағдайда, сҿзбе-сҿз аударма жасау.  
Шетел тіліндегі терминдерді ұлт тіліне аудару асқан біліктілікті талап етеді. Экономика 
тақырыбындағы терминдерді, мҽтіндерді аудару аудармашыдан тілдің стилін ескере отырып, 
осы саладағы арнайы салалық білім мен ҽр елдің экономикалық жүйесін білуді талап етеді. 
Терминдерді  кез  келген  тілге  аудару  барысында  эквивалент  ұғымы,  яғни  терминнің 
баламасы  негізгі  рҿл  атқарады.  Терминнің  аудармасы  екі  тілде  де  бір-бірімен  барлық 
мағыналық тұрғыда сай келетін болса ғана эквиваленттік болып саналады. Осыған орай, кез 
келген саладағы терминологияны 3 топқа бҿліп қарастыруға болады: 
1)  шетел  тіліндегі  термин  сҿздің  қазақ  тіліндегі  термин  мағынасымен  толық  сҽйкес 
келуі; 
2)  шетел  тіліндегі  термин  ұғымының  қазақ  тілінде  баламасы  жоқ  болса  да,  сол 
мағынаға сҽйкес келетін қазақ тіліндегі ҿз баламасының болуы; 
3)  шетел  тіліндегі  термин  ұғымының  қазақ  тілінде  қабылданған  ортақ  эквивалентінің 
болмауы. 
Қазақ  тілінде  экономикалық  терминдердің  эквиваленті,  яғни  баламасы  ретінде 
ағылшын тіліндегі терминмен формалық тұрғыда сай келетін терминдерді айтады. Бұл жерде 
біз  халықаралық  терминдер  туралы  айтып  отырмыз.  Бұл  лексикалық  бірліктер  бір-бірімен 
графикалық тұрғыда жҽне фонетикалық тұрғыда сай келеді. Мысалы, «auction» - «аукцион», 
«export»  -  «экспорт»,  «import»  -  «импорт»,  «inflation»  -  «инфляция»,  «addendum»  - 
«аддендум», «agio» - «ажио», «act» - «акт», «allonge» - «аллонж», «blank» - «бланк» [5]. 
Ҽдетте, кҽсіби түсіндірме жҽне аударма сҿздіктерде осындай басқа тілден енген термин 
аудармасының  екі  үлгісін  береді,  соның  бірі  калькалау  ҽдісімен,  екіншісі  транслитерация, 
транскрипция ҽдісімен берілген, мысалы:  
«know-how» - 1)кәсіби тәжірибе, ӛндіріс құпиясы; 2) ноу-хау.  
leasing» - 1) қаржылық несие; 2) лизинг. 
«management» - 1)басқарма; 2) менеджмент.  
«marketing»  -  1)  тауарларды  нарықтағы  қажеттілігін  ескере  отырып,  ӛнімді 
ӛндіретін және ӛткізетін ұйым; 2) маркетинг [5]. 
Терминдердің  екінші  тобына  ҿзінің  болмыстық  ерекшелігімен  ерекшеленетін,  бірақ 
кішігірім  айырмашылығымен  ерекшеленетін  терминдер  тобын  жатқызамыз.  Мұндай 
терминдер  тобына,  ұқсастығы  бойынша  немесе  мағынасы  сҽйкес  сҿздермен  алмастыру 
арқылы аударылған терминдерді жатқызамыз. Мысалы: «passing off» - 1) басқа фирмалардың 
танымал  сауда  тауарларының  символдарын  басқа  фирмалардың  осы  символ  элементін 
қолдануды  айтады  (қатты  ұқсастық),  2)  жосықсыз  бәсеке.  Сонымен  қатар  аудару 
барысында  аудармашы  тап  болатын  екінші  топтағы  терминдердің  тағы  да  басқа 
ерекшеліктерін ескеру керек.  
Термин-метафора  жҽне  термин-идиомалар  –  бұл  терминдердің  тобына  ауыспалы 
мағынадаға  терминдік  тіркестер  жатады,  яғни  термин-метафора,  сонымен  бірге  құрылымы 
жағынан  тұрақты  лексикалық  тұрғыда  бҿліп  қарастыратын  болса,  мағынасын  жоғалтатын, 
мағынасы  жағынан  тұрақты  болып  келетін  терминдік  тіркестер  жатады,  яғни  термин-
идиомалар. Мысалы: 1) «hot» issue – (бұл терминнің мағынасын бере алатын балама жоқ), 
егер  де  сҿзбе-сҿз  аударатын  болсақ,  «ыстық»  қарыз,  ал  түсіндірме  аударма  тҽсілімен 
аударатын болсақ, бұл терминнің мағынасы – аса сұра-нысқа ие құнды қағаз. 2) «tombstone 
ad» - (бұл терминнің мағынасын бере алатын балама жоқ), егер сҿзбе-сҿз аударатын болсақ, 
құлпытастағы жазба болып таударылады, ал түсіндірме аударма тҽсілімен аударатын болсақ, 
бұл  терминнің  мағынасы  –  қарыз  адамдар  мен  бағалар  жайлы  арнайы  орын-дардағы 

150 
 
қысқаша  хабарлама,  атаулы  құнды  қағаздарға  ұсыныс  жайлы  жарнама  мен  хабарлама 
болып табылады.  
Экономикалық терминдер саласында имплициттік терминдер, яғни ҿзін-ҿзі анықтаушы 
деген  ұғым  жиі  қолданылады.  Терминдердің  қасында  белгілі  бір  сҿздің  болмауына 
қарамастан, оны аудару барысында мағынасына орай анықтау болып табылады. Егер мысал 
келтіретін  болсақ:  1)  «Financial  Fraud  Institute»  -  қаржылық-экономикалық  қылмыстықпен 
күресу  институты.  2)  «defective  delivery»  -  ақаулы  тауар  жеткізілімі.  3)  «partnership 
agreement» - серіктестік құру келісімшарты [6, 76]. 
Терминдердің  үшінші  тобына  семантикалық  тұрғыда  ерекше  болып,  жҽне  де  қазақ, 
орыс  тілдерінде  баламасы  жоқ  ағылшын  экономикалық  терминдерін  жатқызамыз.    Осы 
топтағы  терминдерді  аудару  аса  қиындықтар  туғызады.  Аудару  барысында  осындай 
қиындықтарға тап болғанда, ең алдымен, осы термин жайлы барлық саладан іздестіру керек, 
екіншіден, бұл терминнің ана тілімізде мағынасы жоқтығына кҿз жеткізіп, үшіншіден, жаңа 
термин құру қажет.  Жаңа термин құру тҽсілдеріне мыналар жатады: 
 
 транскрипция немесе транслитерация; 
 
 калькалау; 
 
 түсіндірме аударма [7, 129]. 
 «Securitization» деген ағылшын тіліндегі экономикалық терминін аудару барысындағы 
қолданылатын тҽсілдер: транслитерация тҽсілі – секьюритизация, калькалау – қағазды құнды 
ету, түсіндірме аударма – активтермен қамтамасыз етілген, құнды құжаттар шығару арқылы 
қаржыландыруды жұмылдыру (ҿзіне тарту), 2) ҿтімділігі тҿмен активтерді құнды қағаздарға 
ауыстыру. Егер де қазақ тілінде мағынасы ұқсас болып келетін балама табатын болсақ, бұл 
сҿздің мағынасы «қорландыру» болып табылады.  
Ағылшын  тіліндегі  «discontinuity»  сҿзі  күнделікті  ҿмірде  қазақ  тілінде  «үзіліс», 
«тоқтату»,  «шекара»  деп  аударылып  жүр.  Бірақ  бұл  сҿзді  сонымен  бірге  экономика 
саласының термині ретінде қарастыруға да болады екен. Кҿптеген экономикалық сҿздіктерде 
бұл  терминнің  баламасы  берілмеген,  электрондық  сҿздіктерге  жүгінетін  болсақ,  бұл 
терминнің семантикалық мағынасын беретін аударма нұсқасы берілген. Бұл терминнің қазақ 
тіліне семантикасын жеткізетіндей «қызметті тоқтату» деген тіркеспен аударуға болады. 
«On  the  economic  front,  the  Thai  central  bank’s  announcement  in  early  December  to  impose 
penalties  on  international  investments  held  for  less  than  a  year  with  a  view  to  curbing  the 
appreciation of the Thai currency did not go well with foreign investors, resulting in a 15% drop in 
the  benchmark  stock  index  the  following  day»  сҿйлеміндегі  «Benchmark»  терминіне  назар 
аударайық.  «Benchmark»  терминін  де  семантикалық  тұрғыда  мағынасы  жақын  келетін 
тіркеспен аударуға болады. «Benchmark» - маркетингтік, ӛндірістік, қаржылық стратегия 
құру  барысындағы,  қандай  да  бір  елдің  және  де  компания  басшысының  жүгінетін 
кӛрсеткіші,  яғни  ӛздерінің  жетістіктері  мен  мақсаттарын,  бәсекелес  елдің  немесе 
компаниялардың  кӛрсеткіштерін  салыстыра  отырып,  ӛздеріне  тұрақты  стандарттар 
қояды.  Бір  сҿзбен  айтқанда  «кӛрсеткіш»  деп  жеке  алып  қарастыруға  болады.  Ал  енді  осы 
семантикалық тұрғыда мағынасы жақын келетін сҿзді үйлестіре сҿйлемді аударатын болсақ: 
«Экономикалық  салаға  кӛз  жүгіртсек,  желтоқсан  айының  басында  елде  тай  валютасын 
шығаруға  бір  жыл  бойына  шек  қойғандығы  үшін  Тайландтық  Орталық  Банкінің 
халықаралық  инвестицияға  айыппұл  салу  жайындағы  жазған  арызы  шетелдік 
инвесторларға  ұнамағандықтан,  келесі  күні  олардың  қаржылық  биржасының  базалық 
кӛрсеткіші 15% - ға дейін тӛмендеп кетті».  
Қазіргі  таңда  терминология  саласын  аудару  барысында,  баламасы  жоқ  экономикалық 
терминдер  ғана  қиындық  тудырып  отырған  жоқ,  сонымен  қатар  экономика  саласына 
жататын  лексикалық  бірліктердің  бірнеше  аударма  нұсқаларының  болуы,  яғни  терминнің 
кҿпмағыналылығы да қиындық тудыратын жағдай болып табылады. Ғалымдар терминология 
саласындағы  терминдердің  кҿпмағыналылығының  себебін  нақты  анықтай  алмай  келеді. 
Кейбір  ғалымдар  терминдердің  кҿпмағыналылығына  шек  қойса,  ғалымдардың  кҿп  бҿлігі, 

151 
 
соның ішінде С.В. Гринев [8], Д.С. Лотте [9] сияқты ғалымдар терминдердің полисемиялық 
болмысын қолдайды. 
Сонымен  қорыта  келе,  аударматанудағы  күні  бүгінге  дейін  кҿптеген  қиындықтар 
туғызып  келе  жатқан  саланың  бірі  терминдер  екендігін,  экономика  саласындағы 
терминдердің  нақты  аудармасын  табу  үшін  ғалымдардан  үлкен  ізденістің  талап  етілетінін 
атап ҿткіміз келеді. 
Ҽдебиет тізімі 
1 Бейсенова Ж.С. Отраслевая терминология. –Алматы: КМИ «Парасат», 2009. – 228 с. 
2  Кҿкеев  Д.М.,  Қалмағамбетова  Ж.  Аударматанудағы  терминология  мҽселесі.  ҚазҰУ 
Хабаршысы. Филология сериясы. – №3 (137). – 2012 ж. 
3 Латышев Л.К., Семенов А.Л. Перевод: теория, практика и методика преподования.  –
Москва, 2005. – 260 с. 
4 Тарақов Ҽ.С. Аударма ҽлемі. – Алматы, 2011. – 317 б. 
5  Тоқсанбай С. Орысша-қазақша-ағылшынша экономикалық сҿздік. – Алматы: Таймас 
баспа үйі, 2009. – 240 б. 
6  Федотова  И.Г.  Юридические  понятия  и  категории  в  английском  языке:  Толковый 
словарь. – Дубна: Феникс, 2008. – 360 с. 
7  Федотова  И.Г.  Юридические  понятия  и  категории  в  английском  языке:  Учебное 
пособие. Изд. 4-е, перераб. и доп./Федотова И.Г., Толстопятенко Г.П. – Дубна: Феникс,2008. 
– 376 с. 
8  Гринев  С.В.  Введение  в  терминографию.  Как  просто  и  легко  составить  словарь.  – 
Москва: Либроком, 2009. – 225 с.. 
9  Лотте  Д.С.  Вопросы  заимствования  и  упорядочения  иноязычных  терминов  и 
терминоэлементов. – Москва: Наука, 1982. – 190 с. 
 
В статье рассматриваются способы перевода экономических терминов с английского 
языка  на  казахский  язык.  Автор  отмечает  необходимость  ориентированного  знания  для 
перевода  в  области  любой  науки,  акцентируя  внимание  на  такой  актуальной  проблеме 
современной  науки  как  перевод  терминов.  Также  рассматривается  необходимость 
применения методов трансформации и дополнительного объяснения значения при переводе 
термина для полного толкования и точного донесения смысла того или иного термина до 
аудитории,  в  соответствии  с  культурными,  языковыми  традициями,  опираясь  на 
определенные лингвистические особенности. 
   
This article discusses ways to transfer economic terms from English to Kazakh language The 
author  notes  the  need  for  knowledge-based  translation  of  any  science,  focusing  on  such  an 
important  problem  of  modern  science  as  a  translation  of  terms.  Also  consider  the  need  for  a 
transformation  methods  and  further  explanation  of  the  values  in  the  translation  of  the  term  for  a 
complete  and  accurate  interpretation  of  the  meaning  of  the  reports  of  any  term  to  the  audience, 
according to the cultural and linguistic traditions, based on certain linguistic features. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

152 
 
УДК 800879 
Г.А. Мукушева
1
, Д.С. Рыспаева
2 
№1 гимназия мектебі
1 
Ш. Уалиханов атындағы Кҿкшетау мемлекеттік университеті
2 
Щучинск, Кҿкшетау, Қазақстан 
 
АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ «FAMILY» КОНЦЕПТІСІНІҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ 
СИПАТТАМАСЫ 
 
Берілген мақалада ағылшын тіліндегі «family» концептінің лингвомәдени сипаттамасы 
берілген.  Бұл  концептісін  зерттеу  мақсатында  түрлі  сӛздіктердегі  кілт  сӛздеріне, 
лексикалық  сӛз  тіркестеріне,  синонимдеріне  анализ  жасалынды.Түрлі  үлгідегі 
лексикографиялық  басылымдарына,  сонын  бірі  2012  жылы  жарық  кӛрген  Кенбридждік 
түсіндірме сӛздігіне анализ жасау барысында, «family» сӛзі әмбебап мағынаға сай келетіні 
айқын байқалды (үй іші, бала – шаға, үйелмен, ата – ана,  жақын туған-туысқан), сонымен 
қатар  ұлттық-тӛл,  тарихи  –  мәдени  дамуда  айқын  келетіндігі  сӛзсіз,  алайда  тілдік 
жүйенің әрқилығын ескермеске болмақ. 
 
Кілт  сӛздер:  концепт,  лингвомәдени,  лингвистикалық  анализ,  жұбайлар,  ұлттық  – 
мәдени.  
Қазіргі  таңда  тіл  біліміндегі  зерттеулердің  кҿбі  негізгі  категория  ретінде  концепт 
ұғымын  алуда.  Концепт  белгілі  бір  тілде  сҿйлеуші  тұлғаның  дүниетанымын 
қалыптастыратын,  универсалды  немесе  жалпы  халықтық  ілімдер  мен  жеке  индивидуалды 
танымның сабақтасуын жинақтайды. Жеке ілімдердің концептісін зерттей отырып, біз оның 
түп, терең мағынасын аша аламыз. 
 
Концепт  ұғымы,  негізінен,  ағылшын  тіліндегі  Р.  Карнап,  Б.А.  Рассел,  У.  Чейф,  Н.М. 
Шенк сияқты ғалымдардың еңбектерінде кездесіп, аталмыш ұғымды дұрыс аудару мҽселесі 
туындағандықтан  алынған  (1970  ж.  ортасы).  Ол  кезде  ағылшын  тіліндегі  «concept»  сҿзін 
«ұғым»  деп  аудару  ұсынылды,  алайда  қазіргі  таңда  зерттеушілер  «концепт»  пен  «ұғым» 
терминдерінің  ара-жігін  ашуда.  Мҽселен,  филология  ғылымдарының  докторы,  профессор 
Ю.С. Степанов ұғым мен концептің айырмашылығы туралы айтқанда, біріншісін логика мен 
философиямен  байланыстырып,  екіншісін  математикалық  логикаға  жатқызса,  кейінгі 
уақытта  концепті  «мҽдениеттің  ұйытқысы»  ретінде  анықтап  мҽдениеттанумен  де 
байланыстыруда.  Ғалымның  пікіріне  сүйенетін  болсақ,  концепт  адамның  менталды 
дүниесіндегі мҽдениеттің негізгі ұясы, ол біріншіден, ұғымның мазмұнын қамтиды жҽне оны 
мҽдени  факт  ететін  –  этимология,  нақты  бір  концептінің  қысқаша  тарихы,  заманауи 
ассоциациялар, бағалар, тҽжірибе жҽне т.б. қамтиды.
 
 «Концепт – адам санасының ойлау бірліктері мен психикалық ресурстарын, білім мен 
тҽжірибенің  бейнелі  кҿрсеткіштерін  құрайтын,  хабарлы  құрылымдарды  түсіндіруге 
мүмкіндік беретін когнитивті лингвистиканың негізгі ұғымдарының бірі» [1, 58-75]. 
Филология  ғылымдарының  докторы  А. Исламның  айтуынша,  концептілерді  талдау 
барысында тҿмендегідей бірізділік ұсталынады: сҿздіктегі анықтамасы; концептің мағынасы 
мен  оның  ҽр  түрлі  философиялық  жҽне  діни  жүйелердегі  орны;  концептің  адамның 
күнделікті санасындағы түсінігі; концептің ҽмбебап белгілері; концептің фразеологизмдердің 
түзілуіне  немесе  қолдануына  ҽсері;  белгілі  бір  концептіге  байланысты  сюжеттің,  немесе 
образдардың пайда болуы [2, 340]. 
Сонымен  концепт  дегеніміз  –  этномҽдени  санада  сақталатын,  белгілі  бір  ұлттың 
ұрпақтан-ұрпаққа  берілетін  ықшам,  ҽрі  терең  мағыналы  шындық  болмыс,  ұлттың  мҽдени 
құндылықтары жҿніндегі сан ғасырлық түсінігін білдіретін құрылым [2, 340]. 
Мақаламызда  ағылшын  тіліндегі  «family»  концептісінің  ұғымының  табиғатын  ашуға 
талпыныс  жасадық.  Отбасы  ҽлеуметтік  институт  пен  шағын  ҽлеуметтік  топ  белгілерін 
иеленетін  ҽлеуметтік  жүйе.  Отбасы  ҽлеуметтік  институт  ретінде  жұбайларды,  ата  – 

153 
 
аналардың, балалар мен басқа туыстардың ҿзара қарым – қатынастарын реттейтін ҽлеуметтік 
нормалардың,  санкциялардың  жҽне  мінез  –  құлық  үлгілерінің  жиынтығын  сипаттайтын 
концепт  болып  келеді.  Отбасы  –  некеге  немесе  қандас  туыстыққа  негізделген  шағын  топ, 
оның мүшелері тұрмысының ортақтығымен, ҿзара моральдық жауапкершілікпен жҽне ҿзара 
кҿмекпен байланысады.  
Отбасының  ҽлеуметтік  функциялары  оның  ҽлеуметтік  институт  ретіндегі  қоғамдық 
қажеттіліктері  мен  ҿмір  сүру  сипатын,  сондай  –  ақ  отбасы  тобының  жеке  қажеттерінің 
сипатын  кҿрсетеді.  Қоғамда  болып  жатқан  ҽлеуметтік  –  экономикалық  ҿзгерістердің 
ҽсерімен  отбасының  ҽлеуметтік  функциялары  мен  иерархиясының  сипаты  ҿзгереді.  Алайда 
барлық уақытта да бала ҿсіру, тҽрбиелеу функциялардың маңыздылығы ҿзгеріп отырады [3, 
9]. 
Қазіргі социологиялық зерттеулер нысаны ретінде отбасы функиясын зерттеуге аса зор 
назар  аударады.  Отбасы  мүшелерінің  белгілі  бір  қажеттіліктерін  қанағаттандырумен  тығыз 
байланысты  отбасының  ҿмір  сүру  салты  «отбасы  функциясы»  деп  аталады.  Отбасы  қанша 
қажеттіліктерді  тұрақты  қанағаттандырса,  сонша  функциясы  болады.  Дҽстүрлі  түрде 
зерттеушілер  келесі  функцияларды  бҿліп  кҿрсетеді:  репродуктивті,  экономикалық, 
тҽрбиелік, демалыс пен сауықты ұйымдастыру [4, 43]. 
 
Отбасы  функцияларына  қазіргі  кҿзқарасты  педагогика  ғылымдарының  докторы, 
психология - педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор  В.С. Торохтийдің пікірінен 
кҿреміз: «Жалпы орта азиялық отбасы үшін ҿмірлік маңызы бар функциялардың белгілі бір 
санының  болу  сипаты,  олар  жоқ  болса,  отбасының  ҿмір  сүру  мҽні  де  жоғалады.  Жіктеудің 
ешқайсысын отбасының барлық ҿмірлік цикліне қатысты қолдануға болмайды, себебі уақыт 
ҿткен  сайын  отбасы  функцияларында  ҿзгерістер  пайда  болады:  кейбірі  жоғалады,  кейбірі 
жаңа ҽлеуметтік жағдайларға сҽйкес ҿзгереді, үшіншілері кҿмекші болып қалады. Сонымен 
қатар  толыққанды  отбасының  ҿмірлік  циклінің  бойына  қандай  да  бір  түрде  нақты  немесе 
күш – қуат түрінде сақталатын функциялар болады» [5, 220]. 
Европалық  ғалымдар  да  қазіргі  заманауи  отбасыларға  аса  кҿп  назар  аударуда. 
Ағылшын  халқының  «family»  концептісін  қалай  ұғынатынына  кҿз  жүгіртсек.  Отбасылық 
міндеті  ағылшын  халқы  ҿте  қатаң  қадағалайды.  Ағылшын  ҽдебиетінің  ХІХ  ғасырдағы 
еңбектеріне  шолу  жасап,  сол  кездегі  отбасы  міндеттермен  қазіргі  уақыттағы  отбасы 
міндеттерге  деген  кҿз  қарастарды  салыстыратын  болсақ,  кҿз  қарас  ҿзгерген  жоқ,  сол 
мҽселелерді  шешу  жолдары ҿзгерді.  Уақыт ҿте келе  Британия халқының жастардың некеге 
деген  кҿз  қарастары  ҿзгерді,  яғни,  олар  отбасыны  жоғалтып  алудан  қорықпайды.  Жас 
британдықтар бір  – бірін мейірман қатынастармен алдамай, ажырасқанды жҿн кҿреді. Егер 
ҿткен ғасырда ажырасу дегенде ағылшын халқының шашы тік тұрса, қазіргі кезде мұндай іс 
– шара күннен күнге ҿсіп барады. Ажырасу іс – шарасына балаларда ылғи да қатысты келеді. 
Осылардың салдарынан тілде жаңа ұғымдар пайда болады, сонын бірі  «жексенбілік ҽке»   – 
«Sunday  Dad'V'weekend  dad».  Британияда  жалғыз  басты  ҽке  аз  емес.  Жас  қыздар  «жалғыз 
басты ана» атағына ие болуға қорықпады. Осылардан  «ажырасу» деген сҿздің ҿте кҿп осал 
жақтары  бар  екені  айқын:  отбасының  бұзылуы,  бұзылуға  таяу  қалған  ата  –  аналар  мен 
балалардың арасындағы қарым – қатынасы жҽне т.б. [6, 69-90]. 
Ағылшын  тіліндегі  "family"  концептісін  зерттеу  мақсатында  түрлі  сҿздіктердегі  кілт 
сҿздеріне,  лексикалық  сҿз  тіркестеріне,  синонимдеріне  анализ  жасалынды.  Түрлі  үлгідегі 
лексикографиялық  басылымдарына,  сонын  бірі  2012  жылы  жарық  кҿрген  Кенбридждік 
түсіндірме  сҿздігіне  анализ  жасау  барысында,  «family»  сҿзі  ҽмбебап  мағынаға  сай  келетіні 
айқын байқалды (үй  іші,  бала  – шаға, үйелмен, ата  – ана,  жақын туған-туысқан), сонымен 
қатар  ұлттық-тҿл,  тарихи  –  мҽдени  дамуда  айқын  келетіндігі  сҿзсіз,  алайда  тілдік  жүйенің 
ҽрқилығын ескермеске болмақ. 
«Family»: 
1. a group of one or usually two adults and their children living in the same home; 
2. one's parents, grandparents, brothers and sisters, uncles, aunts, etc.; 
3. all those people descended from a common person (ancestor).  

154 
 
  «Family»  концептісіне  анализ  жасау  негізінде  бұл  сҿздің  келесідей  мағынаны 
білдіретінің біз кҿре аламыз: 1)  ҽке – шеше жҽне олардың бір шатырдың астында тұратын 
бала – шағалары; 2) ата – аналар, ата мен ҽжелер, аға мен қарындастар, аға мен тҽтелер; 3) 
бір адамға туыстық қатысы бар адамдар.  
Бірақ «family» сҿзі ауыспалы мағынаға да ие:  
1. a group of people joined by general interests; 
2. a group of similar types of animals; 
3. a group of languages. 
Ауыспалы 
мағынасында 
бұл 
сҿз 
мынадай 
мағынаны 
білдіреді: 
1) 
ортаққызығушылықтарыменбіріккенадамдартобы; 2) ұқсасжануарлартобы; 3) тілдертобы.  
Осыдан қорытынды жасасақ, ең алдымен «Family» концептісі ҽке –шеше жҽне олардың 
бір  шатырдың  астында  тұратын  бала  –шағаларының  кҿрінісіне  сҽйкес  келеді.    Сонымен 
қатар бұл сҿз даму процесінің салдарынан ҽр түрлі топтарды бейнелегенде қолдануға ешбір 
қиындықты  тудырмайды,  мысалы:  «family  of  plants»,  «family  of  animals»).  Сҿйтіп,  «family» 
сҿзі  кең қолданысқа ие [7, 645]. 
Берілген  концептінің  лингвистикалық  анализі  тек  қана  сҿздіктерде  берілген  сҿздерге 
анализ  жасаумен  ғана  шектелмей  қоймайды.  Айтылымдарда,  сҿз  тіркестерінде  бұл 
концептінің  қаншалықты  дамып,  мағынасын  кең  түрде  қолданылуын  кҿруге  болады.  Ең 
алдымен «Family» концептісі ҽке – шеше жҽне олардың бір шатырдың астында тұратын бала 
– шағалары мен туған туыстарының кҿрінісіне сҽйкес келеді. Ағылшын халқы үшін бұл тағы 
ая  болып  келеді,  яғни,  ҿз  ҽлеменің  орталығы,  дегенмен,  отбасылық  қарым  –  қатынас  сырт 
кҿзден бой тасалтатын халық.  
Ата –ана жҽне бала –шаға  –parents and children. 
Бҿлектікпен  сыбайлас  тҽуелсіздік  –  міне  Британия  халқының  адами  қарым  – 
қатынасының негізі болып келеді. Туыстар мен достар ғана емес, тіпті ата – аналар мен бала 
–  шағада  да  бір  –  біріне  деген  қарыздық  пен  жауапкершілікті  сезінбейді.  Ата  –  ана  мен 
балалардың арасындағы суық ара қатынастар жастайынан тҽрбиеленеді, сол себептен ата  – 
аналарға ҿзінің ҿмірін жалғыздықта шегуге тура келеді.  
«In his great chair with the book-rest sat old Jolyon, the figure –head of his family and class 
and creed, with his white head and dome-like forehead, therepresentative of moderation, and order, 
and love of property. As lonely an old man as there was in London» [8, 28]. 
Бірақ мұндай тҽуелсіздікке қарамастан ағылшын халқының отбасылық байланысы ҿте 
мықты.  «The  outward  relations  between  James  and  his  son  were  marked  by  a  lack  of  sentiment 
peculiarly  Forsytean,  but  for  all  that  two  were  by  no  means  unattached.  ...Something  beyond  the 
power  of  word-analysis  bound  them  together,  something  hidden  deep  in  the  fiber  of  nations  and 
families — for blood, they say, is thicker than water...» [9, 54]. 
«Family»концепінің бастапқы ұғымының шеңберінде "father'V'mother", "son'V'daughter", 
"brother'V'sister" концептуалды қалыптың анализын жасап кҿрелік.  
Ҽке\ шеше – mother\ father. 
Егер түсіндірме сҿздіктің кҿмегіне жүктелетін болсақ:  «mother» – 1) a female parent of a 
child or animal;  2) the cause and origin, сонымен қатар мынадай сҿз тіркестері: mother country, 
Mother  Goose,  Mother  Nature,  бұл  сҿздің  келесідей  мағыналарын  кҿре  аламыз:  1.  ҿмірдің 
бастауы  жҽне  ҿзінің  бала  –  шағасының  барлық  ҿмірлік  қажеттілігінің  бастауы,  2)  күштің, 
қайрат, мейірімділік, нҽзіктік, қамқорлықтың бастауы [10, 722]. 
«Father»  –  1)  a  male  parent  of  a  child;  2)  father  figure  an  esp.  older  man  on  whom  one 
depends for advice, help, moral support, etc., бұл сҿздің келесідей мағыналарын кҿре аламыз: 1) 
баланың  ҽкесі;  2)  ҽке  -  ақыл,  кҿмек  үшін  тҽуелді  болатын  жҽне  моралдіқ  сүйеніш  болатын 
тұлға [11, 732].  «Father» деген ағылшын сҿзі  сҽл астам оғаш, сҽл астам ресми мағынаға ие. 
Орыс,  не  басқа  тілдердегі  «ҽке»  деген  мҽртебеге  қарағанда  ағылыш  тіліндегі  «father» 
неғұрлым сыйлы келеді.  
Ұл\қыз – son/daughter 

155 
 
Ағылшын  классикалық  ҽдебиеттердің  мҽтіндерінің  мысалдарына  жүгінсек,  отбасыда 
жастайынан  қыз  балаларға  қарағанда  ұл  балаларға  кҿп  кҿңіл  бҿлінеді.  Оның  тҽлім  – 
тҽрбиесіне күш, қайрат жҽне ақы – пұл кҿбірек жұмсалады. «Daughter» сҿзімен жасалынатын 
сҿз  тіркестері  ҿте  кҿп,  мына  сҿз  тіркесінен  бастауға  болады:  «daughterhood»  -  «қыздың 
жағдайы».  Айта  кететін  жайт:  «sonhood»  деген  сҿз  жоқ,  бұл  сҿзге  тҽріздес  «sonship»  сҿзі 
қолданылады.  Ship  –  жалғау  статусты,  алатын  лауазымды,  яғни,  адамның  қандай  да  бір 
жетістіктерге  жеткенін  кҿрсетеді.  Сҿз  тіркестерінің  жасалуы  отбасыда  ҽр  жынысқа 
қанынастарының айнасы деп болжам жасауға болады [12, 745]. 
Аға\ сіңілі  – brother/sister 
Ағылшын отбасындағы аға мен сіңілінің арасындағы қарым  – қатынас ерекше жақын, 
ҽрине  сырттай  емес  –  рухани  жағынан.  Қазірін  ҿзіңде  бұл  байланыс  бар.  «Вrother»  жҽне 
«sister»  деген  сҿздердің  семантикасымен  танысқан  соң,  бұл  сҿздер  арасында  қандай  да  бір 
тартулы күш бар жҽне бір – бірінен ҿте тҽуелді екенін атап айту болады.  
Айта  кететін  қызықты  жайт:  «house»,  «home»  жҽне  «family»  деген  сҿздердің 
эмоцианалдық  жағынан  бір  –  біріне  ҿте  жақындығы.  Үлкен  ағылшын  тіліндегі  Кембридж 
түсіндірме сҿздігі «house» сҿздің мынадай мағынасын береді: 
1. ҿз үйін, отбасы, отан, шарушылық; «noisy house» -шулы отбасы; «to receive smb into 
one's  house»  –  біреуді  ҿз  отбасына  қабылдау;  «to  keep  house  with  smb»  –  біреумен  бірге  үй 
шаруашылығын жүргізу, жасау\ біреумен бірге бір отбасы болып ҿмір сүру; 
2. үйдік (домашние, домочадцы); 
3. ру, бала- шаға; an ancient house – ежелгі ру; 
4. ҽулет [13, 746]. 
Ҿзге сҿзбен айтатын болсақ, «house» денег концепт «қамал», «жанұя», «отбасы» денег 
концептілермен  ҿте  тығыз  байланысты.  Ол  жеке  адам  ҿмірінің  патшалығы  жҽне  сол 
патшалықтың ұраны «My house is my castle» болуы ҽрине ықтимал.  
Ағылшын  халқының  сҿздеріне  сенетін  болсақ,  олар  сапарға  шыққанды  сүйеді,  бірақ 
қандай да бір келенсіз жағдайлар бола қалса, олар демалып қайту үшін алыс сапара шықпай, 
үйде  қалғанды  жҿн  кҿреді.  Мұндай  жағдайларда  тыныштықты  жҽне  жайлылықты  сезіну 
мақсатында  үйде  қалғанды  ұнатады.  «Үй»  деген  концептінің  мағынсын  ағылшын  мақал  – 
мҽтелдерінде ҿте дҽл бейнелейді:  
1. East or West home is best. 
2. There is no place like home. 
3. Home is home be it never so homely (home is home though so homely)[14]. 
Сонымен  мынадай  тұжырым  жасасақ  артық  болмас  деп  ойлаймын:  «house»  деген  сҿз 
«family»  сҿзімен  қойын  –қолтық  байланысты  келеді,  яғни,  бұл  мынадай  сызбаға  келіп 
тіреледі:  «house  ↔  home  ↔  family».  Ағылшындардың  отбасылық  қарым  –қатынастары 
олардың тұратын жерлері сияқты ҿзге кҿздерден ҿте жасырынды.  
Табиғатқа  сай  ағылшын  адамдары  ҿте  тұйықшыл  халық  болып  келеді,  тіпті  олар 
ҿздерінің жұбайларының жеке ҿміріне қол сұғуға бел байламайды.  
Ерлі –зайыптылар  - husband (man) and wife 
Отбасыдағы  қарым  –  қатынасты  бақылай  келе,  ағылшын  отбасындағы  ерлі  – 
зайыптылар  бір  –  бірінің  жеке  ҿміріне  араласпайтыны  анықталды,  дҽл  сол  уақытта  басқа 
елдердің  ерлі  –  зайыптылар  керісінше  келеді.  Олардың    отбасылық  ішкі  атмосферасы 
ұстаныммен ерекшеленеді. Ағылшын халқының мінездегі басты абзалдықтар байсалдық пен 
сыйымдылық  болып  келеді.  Jһоп  Galsworthy  айтқандай:  «...for  married  woman  should  never 
love...».   
Жоғарыда айтылған кҿптеген мағлұматтарға сүйенетін болсақ, лингвомҽдени  «family» 
концептісі ұлттық – мҽдени жҽне ұлттық – лингвистикалық ҿзгешелікке ие болып келеді. Ол 
қазіргі Бритадық отбасысының тұйық микроҽлемді құрайтынына сҽйкес келеді жҽне мұндай 
отбасының құпиясын ашуға қиынға соғады.  
Отбасы  мүшелерінің  арасындағы  ең  басты  принціп  бұл  үлкенді  ардақтау,  аялау, 
құрметтеу болып келеді. Отбасы деген сҿздің ҽр тілде ҿзінің ауыспалы мағынасы болса да, 

156 
 
оның  басты  тура  мағнасында  бұл  принціп  негізге  алады.  Ҿкінішке  орай  қазіргі  қазақтың 
лингвомҽдениетінде бұл принціп байқалмайды, алайда үлкендерді қадірлеу, құрметтеу қазақ 
халқының басты құндылығы болып есептелген.  
 
Ҽдебиеттер тізімі 
1
 
.C. Концепты. Тонкая пленка цивилизации. –М.: 2007. 58 – 75 б. 
2
 
Ислам  А.  Ұлттықмҽдениетконтекстіндегідүниеніңтілдіксуреті.  Фил.ғыл.  док.  дис. 
қолжазбасы. – Алматы.: 2004. – 340 б. 
3
 
Баймұқанов М.Т. Отбасымен ҽлеуметтік – педагогикалық жұмыс. –Астана.: 2005. –9 
б. 
4
 
Баймұқанов М.Т. Отбасымен ҽлеуметтік  – педагогикалық жұмыс. –Астана.: 2005. –
43б. 
5
 
Торохтий В.С. Психология взаимоотношений в семье военнослужащего. –М.: 1995. –
220 б. 
6
 
Терпак  М.  А.  Специфика  коннотативного  содержания  единиц  английского 
лингвокультурного  концепта  «Семья»  //  Электронный  Вестник  ЦППК  ФЛ,  e-mail: 
info@evcppk.ru, июнь 2006. 69 –90 б. 
7
 
Кембриджский толковый словарь. 2012. –645 б. 
8
 
John Galsworthy. The Forsyte Saga. –28 б.  
9
 
John Galsworthy. The Forsyte Saga. –54 б.  
10
 
Кембриджский толковый словарь. 2012. –722 б. 
11
 
Кембриджский толковый словарь. 2012. –732 б. 
12
 
Кембриджский толковый словарь. 2012. –745 б. 
13
 
Кембриджский толковый словарь. 2012. –746 б. 
14
 
http://massaget.kz/bilim/englishkz/7497 
 
В  данной  статье  рассматривается  лингвокультурный  анализ  концепта  «family»  в 
английском языке. Для исследования концепта «family» в английском языке, был использован 
анализ  ключевых  слов  в  различных  словарях,  анализ  лексической  сочетамости,  анализ 
синонимов. В Кембреджском толковом словарье концепт «family» определяется в следущим 
образом:  дом,  родители,  дети,  близкая  родня.  Так  же  делая  анализ  на  разные 
лексикографические издания, было выделено что концепт «family» является универсальным. 
Нельзя не отметить что система языка очень разнообразно.  
 
The  article  deals  with  the  linguistic  and  cultural  analysis  of  concept  "family"  in  English.  The 
analysis of key – words in the different dictionaries, the lexical combinations, and synonyms were 
used  for  research  of  concept  "family".  The  concept  "family"  is  defined  in  Cambridge  explanatory 
dictionary  as  follows:  house,  parents,  children,  close  relatives.  During  the  ananalysis  of  the 
different lexicographic editions, it was shown that the concept "family"  is universal. It is important 
to mark that the system of the language is very different.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

157 
 
УДК 81'373.611=111=161.1
 
И.Д. Орынбасарова
1
, А.Р. Сулькарнаева
2
 
ЕНУ им. Л.Н. Гумилева
1
  
КФ МГУ им. М.В. Ломоносова
2 
Астана, Казахстан 
 

жүктеу/скачать 3,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: