Мәтіннің жасалымы (туындауы)

Мәтіннің  туындау  моделіне  қызметтің  үшфазалық  құрылымы  қолданылады  – 

бағдарлау, орындау, бақылау. Ескере кететін жай, мәтін сыртқы орта факторларының ӛте 

кӛп  мӛлшерін  мүмкін,  ықтимал  ауқымда  қамтиды  және  реципиенттің  тарапынан  тиісті 

интерпретацияның  ӛзінің  бірмағыналық  еместігіне  қарай  күрделі  таңба,  белгі  болып 

есептеледі.  

Бағдарлау қарым-қатынастың проблемалық ситуациясын және коммуникацияның 

мақсат-мәнін  түсіну  бойынша  интеллектуалды-ой  белсенділігін  болып  кӛрініс  береді. 

Бағдарлау  фазасында  продуциентте  (мәтін  авторы)  мәтіннің  түпкі  ойы  түрінде 

коммуникативті  ниеті  пайда  болады.  Бұл  түпкі  ойы  мәтіннің  туындауына  мотив  болып 

қызмет  етеді,  ол  оның  мазмұнын  және  кең  жайылған  хабарлардың  жоспарланған 

коммуникативті-танымдық бағдарламаларының құрылымын айтып береді (баяндайды).  

Автордың ситуацияға кірістірілуі оның белгілі бір қатынас негізінде оның мәнін 

түсінуі жормалданады. Мәтінде бұл істің реалды жай-күйінің қандай да бір структуациясы 

мәтін  авторының  кӛзқарасынан  байқалады:  шындық  болмыстан  ӛзгешелеу  оқиғалар 

бірізділігінің  кӛрінісі;  аргументация  ендіріп  қою;  оқиғаларға  түсінік  беру,  сондай-ақ 

бүркемеленген,  жасырын  формада  да.  Барлық  кез-келген  мәтінде  интеллектуалды  және 

эмоционалды бағалау қатысады.  

Мәтіндік  қызметтің  объектісі  жалпы  мағыналық  информация  емес,  сӛйлеушінің 

түпкі  ойы  және  позициясымен  біріктірілген  мағыналық  информация  объектісі  болып 

табылады,  мәтінді  туындау  моделінің  түпкі  ойы  этапында  маңызды  орын  ситуацияны 

суреттеудің  толық  есебі  қалай  орын  алса,  солай  мәтіннің  оптималды  семантикалық 

толыққандығы, оның тиелмеген есебі орын алады.  

Мәтіннің жүзеге асу фазасы тілдік қарым-қатынастың түпкі ойын тілдік құралдар 

қатыстыру  арқылы  материалдандырудан  тұрады.  Мәтін  үшін  арнайы  тілдік  құралдар 

болып  фраза  аралық  (межфразовой  связаности)  байланыстың  құралы  (формалды  емес, 

семантикалық) және тұтастылық кӛрсеткіштері (кӛбінесе, басы мен соңының сигналдары) 

қызмет атқарады. Негізі, мәтінің түпкі ойы автор санасында иін тірескен түрде ӛмір сүрсе, 

ол  автор  тарапынан  саналы  түрде  толық  сезілмеуі  мүмкін,  бұл  жерде  де  хабарлау,  пікір 

айтуға қатысты заңдылық іске қосылады: ой мәтінде жасалады. Ал түпкі ой релизациямен 

сәйкес келмейді.  

Мәтіннің туындау барысында бақылау фазасы мәтіннің түпкі ойын ӛңдеу ретінде 

де,  сонымен  қатар  түпкі  ойды  вербализациялауының  түзетуші  ретінде  қарастырылады. 

Бұл  кезде  мәтіннің  тұтас  болуы  тиіс  деген  факт  ерекше  роль  атқарады,  себебі  ойлаудың 

ассоциациялығы мәтінде бірегей ортақ семантикалық құрылымда тұрмайтын сырттай бір-

бірімен байланысты хабарлаудың жиынтығына айналуы мүмкін.